LUDOWOŚĆ
Marta Bołdowska
PWD i Muzyka II rok
SPIS TREŚCI
1. Wstęp
2. Oskar Kolberg – etnograf , folklorysta, kompozytor
3. Regionalny podział Polskiej twórczości ludowej
- Podhale
- Kujawy
Folklor muzyczny
4. Charakterystyka pieśni
5. Tańce
- narodowe
- Polonez
- Mazur
- Krakowiak
- Kujawiak
- Oberek
- regionalne
- charakterystyczne
6. Instrumenty
- strunowe
- dęte
- perkusyjne
7. Folklor plastyczny
- rzeźby i obrazy
- tkactwo
- biżuteria
- koronkarstwo
- wycinankarstwo
- garncarstwo
8. Stroje ludowe
9. Obrzędowość – „Słoneczny krąg”
- zwyczaje i obrzędy wiosenno – letnie
- zwyczaje i obrzędy jesienno – zimowe
10. Stylizacja
11. Słowniczek
asze dziedzictwo kulturowe…
…Krajobraz, lud, jego praca, zwyczaje, muzyka i taniec – stanowią jedność. Sztukę ludu, jego obrzędy, muzykę, tańce nazywamy folklorem. Folklor z ang. folk = lid, lore = wiedza, nauka. Termin ten po raz pierwszy został użyty przez Wiliama Johna Thomsa w roku 1846 na oznaczenie wszystkiego tego, co lud umie, co tworzy, co pielęgnuje i przekazuje z pokolenia na pokolenie jako swój własny dorobek kulturalny. Wszedł on na stałe jako termin naukowy do międzynarodowego piśmiennictwa w znaczenia ludoznawstwa i twórczości ludowej. Źródłem powstania terminu „ludowość” była myśl postępowa, którą przygotowały poprzednie czasy Oświecenia i Romantyzmu.
Termin „folklor” czyli ludowość używany jest w kilku znaczeniach:
- jako mądrość ludowa, sztuka ludowa;
- jako całokształt nauki, wiedzy o sztuce ludowej, czyli ludoznawstwo;
- jako wytwór, dzieło, dorobek twórczości ludowej czyli bogactwo narodowe.
Folklor spełnia następujące funkcje:
Estetyczna – kształtuje upodobania artystyczne i rozwija wyobraźnię;
Wychowawcza – przekazuje zasady moralne, mądrości życiowe, wzory zachowań i postaw;
Psychologiczna – wywiera uspokajający lub pobudzający wpływ na odbiorców;
Regulacyjna – podtrzymuje więzi ludowe, tradycje;
Polityczno społeczna – wyraża odczucia społeczeństwa;
Rozrywkowa – sam w sobie ma bawić.
Ludowa tradycja jest jedną z dróg szukania głębszej więzi lub jedności z narodem. Ciągłość zainteresowań folklorystycznych w twórczości od dwóch co najmniej wieków jest obiektywnym sprawdzianem żywotności twórczości zbiorowej i tradycji ludowych.
Autentyzm ludowości polega na tym, że nie istnieje w zapisie ale w przekazie z pokolenia na pokolenie w postaci świadectw kultury ludowej, zwyczajów i obyczajów, sposobu życia, ubioru, opowieści i przysłów – a więc tego czym żyje lud.
OSKAR KOLBERG(1814-1890)ETNOGRAF, FOLKLORYSTA, KOMPOZYTOR.
olski etnograf, folklorysta, kompozytor Oskar Kolberg urodził się w 1814 roku w Przysusze. W 1819 roku ojciec Oskara Juliusz Kolberg został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. Kolbergowie zamieszkali na terenie Uniwersytetu sąsiadując z rodziną Chopinów. Zamiłowania naukowe i literackie ojca, uzdolnienia muzyczne matki, kontakty rodziny ze środowiskiem artystycznym i naukowym sprzyjały wszechstronnemu rozwojowi Oskara i jego braci – Wilhelma i Antoniego.
Oskar Kolberg uczył się w Liceum Warszawskim oraz doskonalił talent muzyczny. Szczególny wpływ na zainteresowania muzyczne Oskara Kolberga wywarł Fryderyk Chopin. W latach 1835-1836 uczęszczał do Akademii Handlowej i równocześnie studiował kompozycję i teorię muzyki w Berlinie. Po powrocie podjął pracę nauczyciela muzyki. Podróżował do Homla, Mińska, Rygi, Wilna. Rozpoczął twórczość kompozytorską i koncertową, podjął zajęcie krytyka muzycznego.
W 1839 roku rozpoczął prace nad dokumentacją folkloru muzycznego. W muzyce ludowej szukał inspiracji dla własnej twórczości kompozytorskiej. Z czasem uznał sens dokumentacji folkloru wyłącznie w autentycznej formie, czego wyrazem były Pieśni ludu polskiego (1857).
Od 1845 r. przyjął pracę księgowego w Zarządzie Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, a następnie w Zarządzie Dyrekcji Dróg i Mostów. Praca ta pozwalała na gromadzenie środków finansowych na działalność edytorską, badania terenowe i podróże.
W ciągu 20 lat badaniami objął: Kutnowskie, Kurpie, Krakowskie, Podgórze Beskidzkie Podhale, Śląsk, Kaliskie, Płockie, Radomskie, Kieleckie, Lubelskie, Sandomierskie, Ziemię Dobrzyńską, Łomżyńskie, Chełmskie i Podole. W 1861 r. zrezygnował ze stałej posady. Głównym celem Kolberga stało się wówczas zebranie materiałów dotyczących wszystkich dziedzin kultury ludowej na terenie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej i stworzenie podstaw dla nowej gałęzi nauki - etnografii. Zrealizował to w postaci serii wydawniczej Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Każdemu regionowi poświęcona osobna monografia.
Kolberg wydał 33 tomy Ludu i Obrazów Etnograficznych, opublikował około 200 artykułów z zakresu etnografii, folklorystyki, językoznawstwa, muzykologii. Pozostawił obszerny zbiór materiałów rękopiśmiennych stanowiący podstawę edycji następnych tomów: Chełmskie, Przemyskie, Wołyń (wyd. na przełomie XIX-XX w) oraz tomów Dzieł Wszystkich.
Dzieło Oskara Kolberga - program badań kultury ludowej ziem dawnej Rzeczypospolitej oraz zgromadzony zespół źródeł i opracowań w postaci tomów Ludu i Obrazów Etnograficznych wraz z archiwum rękopiśmiennym – stanowi podwaliny polskiej etnografii i folklorystyki.
harakter twórczości ludowej zależy od psychiki ludu zamieszkującego dany obszar geograficzny, a każdy obszar ziemi na swój sposób urabia człowieka. W górskim klimacie, w surowych warunkach bytu, w dzikości tamtejszego krajobrazu ukształtował się typ człowieka twardego, zadzierzystego, gwałtownie reagującego, co z kolei wpłynęło na jędrność muzyki góralskiej, wyrazistej w konturach rytmicznych, energicznej w melodyce i pełnej głośnych okrzyków.
I odwrotnie. Łatwiejsze warunki bytu w łagodniejszym klimacie nizin, wśród spokojnego krajobrazu stworzyły typ człowieka łagodnego, równego, statecznego choć również pełnego fantazji i temperamentu, co naturalnie znalazło swój oddźwięk w muzyce i pieśni ludowej np. ziemi kujawskiej. Okolice pozbawione urodzajnej ziemi, zamieszkałe więc przez lud biedny (Podlasie, Kurpie, część Kieleckiego), mają więcej pieśni smutnych, powolnych, w tonacjach minorowych.
Ustalono podział kraju na regiony, czyli na jednostki etnograficzne odróżniające się jednolitymi cechami kultury ludowej w stroju, pieśni, muzyce, mowie (gwarze) i tańcu.
odhale - region Polski, a właściwie etnograficzno-historyczna kraina, najdalej wysunięta na południe kraju, jest chyba dla wszystkich synonimem bogactwa narodowej kultury i tradycji oraz powodem do dumy. Rozciągająca się od Czorsztyna aż po Tatry, nad przepięknym Dunajcem, w wyobrażeniach wielu z nas jest prawdziwą ostoją polskości. Podhale charakteryzuje się przewagą użytkowania rolniczego nad leśnym. Podhale (Kotlina Podhala) jest doskonałym regionem dla ruchu turystycznego. Piękno krajobrazu i sąsiedztwo Tatr, Babiej Góry, Pienin i Gorców warunkuje rozwój ruchu turystycznego. Kotlinę Podhala zamieszkują Podhalanie. Na tym terenie zachowała się bogata, oryginalna kultura ludowa: gwara, stroje, obyczaje związane z pasterstwem, literatura, muzyka, malarstwo na szkle, budownictwo drewniane, bogate zdobnictwo sprzętów i wyposażenia gospodarskiego. Najważniejszymi ośrodkami Podhala są: Zakopane, Nowy Targ, Białka Tatrzańska, Bukowina Tatrzańska, Poronin, Biały Dunajec, Szaflary, Chochołów i Czarny Dunajec.
Gwara podhalańska
Górale podhalańscy pielęgnują swoją tradycyjną mowę, szanują swoje pochodzenie i kulturę. W szkołach, na lekcjach, nie używa się tej specyficznej mowy, jedynie młodzież rozmawia gwarą pomiędzy sobą na przerwach.
Jak w każdej mowie, wiele wyrazów wyszło z użytku codziennego (mać – mama).
Gwara podhalańska jest czasem podobna pod jednym względem do oficjalnego języka polskiego, gdyż niektóre słowa pisze się tak samo, ale różnica jest w wymowie (ojciec –łociec, chłopak – chłopok). Gwara tutejszych mieszkańców jest bardzo ciekawa i fascynująca.
Przykłady gwary podhalańskiej:
Gdzie – ka
Kiedy – kie
Znowu – zaś
Wujek – stryk
Dziewczyna – dziewka/dziołcha
Toaleta – sroc
Tartak – troc
Świerk – smrek
biór to jeden z elementów odróżniających Podtatrze od innych regionów karpackich.
Górale noszą stroje podhalańskie nie tylko z okazji świąt i obrzędów religijnych czy uroczystości rodzinnych, ale także wykonując niektóre prace w ramach usług turystycznych.
Stroje podhalańskie prezentują zespoły regionalne, pokazując - zwłaszcza w stroju kobiecym – zarówno jego prostą wersję historyczną, jak i wariant rozpowszechniony na przełomie XIX/XX w., czyli niektóre elementy ze stroju krakowskiego, szczególnie barwną kolorystykę i ornamenty roślinne. Takie elementy rozpowszechniły się na szeroką skalę, że obecnie taki strój uznawany jest za tradycyjny strój zakopiański. Dawny strój męski określał status społeczny i zamożność właściciela, detale umożliwiały np. rozpoznanie czy jego właściciel jest stanu wolnego, czy też żonaty. Ewolucję stroju podhalańskiego, poszczególnych jego elementów oraz ozdób można prześledzić, oglądając eksponaty w zbiorach Muzeum Tatrzańskiego
RYSOPIS GÓRALKI
Chusta - góralki zakładają ją na ramiona lub wiążą je na głowie. Najbardziej popularne są chusty kolorowe, w kwieciste wzory, wykończone długimi frędzlami.
Korale - tradycyjny dodatek do stroju góralek, najczęściej koloru czerwonego. Im większa liczba sznurów korali na szyi, tym wyższy status społeczny góralki.
Gorset - zakładany na płócienne białe bluzki góralki, szyty z najlepszych materiałów, zdobiony kolorowym haftem, cekinami i koralikami. Sznurowany z przodu wstążką, której kolor musi być dopasowany do reszty ubioru.
Spódnica - przewiewna w kolorowe kwiaty, pod nią góralki zakładają ciepłe halki.
Kierpce - robione ręcznie z twardej skóry, mogą być wiązane rzemykami wokół łydek lub zapinane, są bardzo trwałe, zazwyczaj noszone na grube skarpety.
STRÓJ GÓRALKI
Najważniejszym elementem stroju góralki jest warkocz, który musi być przepasany wstążką. Góralka nie może mieć rozpuszczonych włosów, musi mieć albo związane w warkocz lub w inny sposób.
•
Biżuteria góralki musi być wykonana z prawdziwych korali morskich, nie mogą one być sztuczne, podobnie jak pierścionki.
Koszula góralki jest: bawełniana, biała z elementami haftowanymi ręcznie na dole rękawów.
Gorset musi być spięty wstążką, jest wyszywany ręcznie koralikami. Obszywany jest on wzorem dziewięciornika, czyli kwiatem, który rośnie tylko w Tatrach.
Spódnica posiada elementy kwiatowe. Robiona jest z tybetu, na dole jest ręcznie obrabiane lub posiada frędzle.
Halka znajduje się pod spódnicą i jest haftowana ręcznie. Służy do tego, żeby w czasie tańca spódnica podnosiła się do góry.
Na nogach góralka ma kierpce ( po góralsku kyrpce). Skarpetki ma koloru białego z frędzlami.
W czasie zimy góralka zakłada na siebie długi serdak, który jest ręcznie haftowany, zrobiony ze skóry owczej
RYSOPIS GÓRALA
Kapelusz - udekorowany czerwonym paskiem z muszelkami, może być również ozdobiony ptasim piórem lub kępką włosów kozicy.
Spinka - ważna i piękna dekoracja męskiego stroju, kiedyś służyła do zapinania koszuli, teraz głównie pełni funkcję ozdobną.
Cucha - odświętna góralska kurtka, bogato ozdobiona haftami i obszyta lamówką. Cuchy mogą być białe lub ciemnobrązowe, które są bardziej odświętne. Górale narzucają cuchę na plecy i
wiążą wstążką.
Portki - udekorowane pomponami i lamówką, tradycyjnie zdobione są wielobarwnymi lub jednokolorowymi haftowanymi parzenicami. Hafty zazwyczaj mają kształt serca, przedstawiają
motywy roślinne lub geometryczne.
Kierpce - góralskie buty, zazwyczaj czarne lub w kolorze naturalnej skóry.
STRÓJ GÓRALA
Koszula górala ma obecnie szerokie rękawy, kiedyś rękawy były obszywane.
Serdak zrobiony jest z owczej wełny i jest gruby.
Spodnie górala są zrobione z owczej wełny i są koloru białego. Jednakże muzycy posiadają takie spodnie w kolorze ciemnego brązu. Na udach znajdują się hafty. Na spodnie nakładany jest czarny pasek, z kolei na dole spodni, w okolicach kostki, znajdują się czerwone pompony.
Na głowie znajduję się kapelusz. Istotne jest pióro, które występuje, jako element kapelusza. Kawaler nosi orle pióro, im pióro dłuższe, tym kawaler ładniejszy, po ślubnie góral przestaje nosi pióro.
Na nogi góral ubiera kierpce (po góralsku kyrpce).
uzyka stale towarzyszy mieszkańcom Podhala. Górale kochają muzykę, mają ją we krwi i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie. Grają bez nut, ze słuchu, żywiołowo. Dlatego ich muzyka ma niesamowitą energię i niepowtarzalne brzmienie. Tradycyjny zespół składa się z minimum trzech osób, a instrumenty, na których grają to gęśle, czyli skrzypce, które są najpopularniejszym instrumentem, dudy znane również, jako kozy oraz basy nadające rytmiczność. Górale mówią, że „muzyka gór jest taka jak miejsce, w którym się ukształtowała: zmienna, piękna i surowa w brzmieniu”.
Muzyka góralska posiada wiele wspólnych cech z muzyką innych regionów Polski. Jej autorzy są anonimowi i powstaje spontanicznie, wynika z życia codziennego, z naturalnych potrzeb i instynktów twórców oraz wykonawców, niż z przeżyć artystycznych. Opowiada ona o tym co góralom najbliższe - o umiłowanych Tatrach, przygodach zbójników i o kłusowniczych wyprawach lub po prostu żartobliwych przyśpiewek. Nie mogło zabraknąć w niej motywów miłosnych, czy przekomarzań się chłopca z dziewczyną.
Muzyka uważana jest za wieczny element tradycji ludowej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, bez nut i zapisów, lecz w oryginalnej postaci "ze słuchu". Zdarza się, że w sąsiednich wsiach te same melodie i piosenki gra się i śpiewa nieco inaczej.
...
Arwen1602