PANIE ELŻBIETA JASTRZĘBOWSKA I KATARZYNA PRZĄDO PREZENTUJĄ:
PEŁNA BŁĘDÓW ORTOGRAFICZNYCH I SKŁADNIOWYCH
SZTUKA WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKA
WSTĘP
-Czymże jest? –jest to szt. Powstała w basenie morza srodziem. Która tworzyli i otaczali się pierwsi chrzescijanie dla wyrazania tresci religijnych i udokumentowania w plastyce i architekturze swej przynaleznosci wyznaniowej
-chcrzescijanstwo najpierw rozwijalo się w palestynie rzymskiej w Iw, pozniej az do IV rozprzestrzestrzenilo się na cale cesarstwo rzym-a wiec było nierozlacznie zlaczone z calym tym tyglem kulturalnym poszczegolnych ludow. A wiec najpierw trzeba okreslic te rozne srodowiska:
- oto Imperim Romanum rozciąga się na ogromym obszarze
Oto mapa u szczytu potęgi mniej więcej to ilustrującaczyli-od górnego Eufratu i Tygrysu,do ujscia dunaju do m. czarnegozagarnia Hiszpanie, pn pas Afryki- Synaj ,górny Nil no i Brytania na pn.
-osrodkami zycia były mista, lagodny klimat gwarantowal rozwoj rolnictwa, siec drog sparawna komunikacje i handel-slowem zyc nie umierac
-ale oto chwiejna równowaga zostaje naruszona w IIIw –nastepuje kryzys,a wraz z nim pojawiaja się PIERWSZE ZABYTKI nas interesujące- malarstwo katakumbowie ale okazuje się ze otym pozniej- katakumby spenetrowal w XV w Pomponiusz Leto na czele tzw Academii Romana potepiona przez papieza pawla II –ale to były pierwsze kroki wykopaliskowe-ojcem zas archeologii chrzescijanskiej jest Givanni Battista de Rossi
-dzielny badacz napisał wspaniala prace dotyczącą katakumb św kaliksta i zapoczatkowalBulletino do Archeologi Cristiana iinscriptiones christianes urbis romae
-w krk w okresie miedzywojennym badania nad manuskryptaami biblijnymi prowadzil Stanisalw Jan gąsiorowski
- tu już sa podziekowania
A TERAZ ZADUMAJAMY SIĘ NAD ŹRÓDŁAMI SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ
-SYTUACJA IMPERIUM:
-od konca IIIw pne nic nie robi tylko podbija:
-sardynia sycylia-242
-hiszpania-202
Afryka pn, macedonia, grecja-146
-zach azja mniejsza-129
-pd galia 118
-azja mniejsza reszta i syria 63
-pn galia 48
-egipt 30
Brytania 43 ne.
-27 pne- pryncypat augusta- koniec republiki ale zachowanie jej pozorow, pierwsza stabilna, scentralizowana forma wladzy-zlota epoka
-14-68 dynastia julijsko klaudyjska
-69-96-flawijska
-138-192-antonińska- podboje trajana w dacji -102,106,septymiusza sewera w mezopotamii 199
-okres rozkwitu –panowania trajana i hadriana -98-138-tolerancja wobec wszystkich gr etnicznych, nie przeszkadza podzial na wsch swiat grec i lacinski zach
-wszystko się niestety psuje w IIIw.- powstaja 2 gr honestiores-bogacze którym wszystko wolno- i humiliores-biedacy kory nie maja praw, spada znaczenie senatu na rzecz wojska, 238-284 panuje 30 cesarzy, wreszcie na tronie siada w 284 dioklecjan i wprowadza tetrarchie ale to już nic nie da:2 augustow- dioklecjan i maksymian, 2 cezarow konstancjusz chlorus i galeriusz ale już za jego panowania to nie wypalilo.oprocz tego zwiekszyl ilosc prowincji, nakazal dziedzicznosc sluzby wojskowej i wprowadzil armie do administr,wprowadzil wschodzni rytual dworski, wszelki municypia tez staly się dziedziczne
-powstaja budowle manifestujace potęgę cesarstwa:
-na platynie palac Flawiuszow-IW; willa Hadriana w Tivoli Iiw, III/ IV pałac Dioklecjana w Splicie.,pałac Maksencjusza poza Rzymskimi murami przy via Appia.
-kontynuacja roli Forum Romanum 9miedzy Kapitolema palatynem)- fora cesarskie- kazde to plac otoczony portykiem, ze świątynią, budynkiem handlowym i sądowym- forum Trajan 107-113- proj syryjczyk Apollodoros z Damaszku -2 place a miedzy nimi bazylika ulpia
- rzecz jasna, z przednim prostokątnym placem z bocznymi eksedrami, z halami targowymi o 5 kondygnacjach, na Tylnym swiatynia Trajana flankowana przez biblioteki miedzy którymi była kolumna jego o zwyciestwach nad dakami.,- wykonal go nieznany mistrz- ten typ reliefu kommemoratywnego reprezentuje też :fryz triumfalnej bitwy z bazyliki upili powtornei wykorzystany w luku Konstantyna,plutei traianei- reliefy z balustrady forum romanum teraz w Kurii,i dekoracja łuku Trajana w Benewencie
plutei traianei łuk Trajana w Benewencie- wydawanie pozyczek chlopom, wjazd cesarza do Rzymu, zakladanie miast kolonii i zaopatrywanie Rzymu- ta sztuka stala się wzorem dla sztuki oficjalnej
- centralny kaseton z luku Tytusa w Rzymie- pierwsza apoteoza- orel unosi cesarza do nieba
-inna forma apoteozy-światynia jak Maison Carree w Nimes- sanktuarium Lucjusza i gaju sza cezarow z 16 r pne- przypominam typ światyni rzymskiej-prostokątna cella o toczona z 3 str kolumnadą , na cokole, od frontu schody przed nimi oltarz ofiarny, w srodku pomnik deifikowanego i wota
-a co z religiją?- monety mówią- do IV wieku cesarze opowiadali się za greckim politeizmem ale mimo wielkiej ilości świątyń rzymianie byli coraz mniej religijni – interesowali się natomiast np. doktryna stoicka i neoplatonska czy kultami obcymi- tu szczególnie w II i III w kulty Izydy ,Serapisa. Mitry, Kybele- zdecydowanie największą popularnością cieszył się mitra- w Ostii odkryto nawet ośrodek jego kultu- było tam kolkanaście mitreów- małych podłużnych sal z 2 łozami naprzeciw siebie i wizerunkiem kultowym, Mitra- młodzieniaszek w czapce frygijskiej, zabija byka.Natomiast prosty lud nie zapominał o pradawnych kultach zmarły oraz Lary i Penaty- bóstw opiekuńczych domów.
- pojawia się nowy typ budowli centralnej z kopula , charakterystyczny dla arch grobowej- mauzoleow lub utylitarnej np. term
-118-125 PANTEON –DZIĘKI UPRZEJMOŚCI HADRIANA, a wczesniej Marka Agryppy.
-no i mam 7 nisz na posągi a od zewn, w filarach Male pomieszczenia odciążające, mocne ściany utrzymuja ciezar kopuly o rozwartości i wys 43, 3m- nie jest jednak taka ciezka- gorne warstwy wykonane z tufu i pumeksu i cementu co by było lzej
-BAZYLIKI- pełniły niezwykle istotną funkcję w życiu Rzymian, fundowane przez bogatych obywateli lub cesarzy były miejscami do handlu i do sądu.gr stoa basilike= hala królewska- pierwotnie pewnie budynek urzędowy archonta basileusa na greckiej agorze. Bazylika to typ zlozony z 3 lub 5 naw, z czego srodkowa jest wyzsza o co najmniej rzad okien- ma wlasne oświetlenie, prostokątna , dodawano do niej nowe elementy- bazylika ulepia miala 4 rzedy 3kondygnacyjnych kolumn, bazylika seweriańska w leptis magana 2 apsydy na krótszych bokach(fund. Septymiusza Sewera na pocz IIIw) a już Basilica Nova na Forum Romanum kombinowane kolebkowe i krzyzowe sklepienie-fundacja Konstantyna
basilica nova
i w leptis magana też jest
- a jak tam pochówki rzymskie? Otóż do II wieku dominuj kremacja, w II kremacja i inhumacja, w III już inhumacja ale trzeba się chować za świętą graniocą miasta- pomerium- nie zawsze równoznaczną z linią murów.a oto i przykład:
Nekropolia Isola Sacra w Ostii powstała II - IV w.Są to murowane małe mauzolea, zdobione wewnątrz malowidłami z niszami w górnej części- tam były urny i grobami szkieletowymi- tzw arkosolia w dolnej.Pomiędzy mauzoleami są groby biednych zaznaczone wbitymi w ziemie szyjami amfor przez które wlewano ofiary. Przed mauzoleami są place ze studnią, piecem i podwójnym łożem- biklinium- aby można było zrobić sobie ucztę nagrobną.
-możni stawiali sobie rzecz jasna wieksze mauzolea zdobne w sztukaterię i malowidła- tu kompleksy przy via Latina i grób Nasonich(II w)- tu widzimy typowe dla cesarstwa malarstwo grobowe- tematy mitologiczne kojarzone z podziemiemi- np. Hades porywa Persefonę, tematy alegoryczne odnoszące się do pó® roku i odrodzenia przyrody, wieczna szczęśliwość w postaci np. bachanaliow, pejzaże z amorkami
-podobną tematykę prezentują sarkofagii- z początku dominuje styl klasyczny i sceny mitologiczne, pozniej wzrasta popyt na Sc. Batalistyczne robi się melancholijnie-muzy ,filozofowie , oranci .
-IIIw- popularne stają się wydrążone w wapieniu lub tufie podziemne hipogea.np Hypogeum Flavii i hipogeum Aurelii- iluzjonistyczne malarstwo udające architekture charakt dla wczesnego cesarstwa zostalo tu zredukowane siatki kompozycyjnej, apo staci malowane plamami nabrały charakteru impresjonistycznego. hipogeum Aurelii
- portret porfirowy tetrarchow z IVW porfirowy wykonany w Egipcie, pochodził z Konstantynopola obecnie wmurowany w ścianę bazyliki św Marka
-JUDAIZM- rzecz jasna największym skupiskiem Żydó była w cesarstwie była Palestyna-
Żydzi czytali po hebrajsku mówili po aramejsku ale żyjąc w diasporze w Rzymie mówili po łacinie lub grecku. Od VI w pne naród ten był wiecznie w niewoli od Babilońskiej, przez diadochó greckich po od 63 ppne i podboju Syrii przez Pompejusza we władzy Rzymian- prefektów. Po wygaśnięciu rodu Machabeuszy w 40 r pne i w 44 roku rodu herodiańskiego rządził nimi prokurator, dosyć ostro bo wybuchło powstanie w 66- 70- zakończone zburzeniem 2 świątynie jerozolimskiej(pierwszą zburzyli Babilończycy w VI w pne), nieminiej jednak Żydzi zawsze traktowani byli z tolerancją szczególnie c osie tyczy spr Religi, ba nawet Rzymianie znali Stary Testament np. freski Sądu Salomona w Pompejach z Iw czy wizerunek Adama i Ewy z boku sarkofagu z cyklu Prometeusza z IIIw, okazuję się że Żydzi mało rygorystycznie przestrzegali zakazu przedstawiania – IIIw synagoga W Dura Europos była pokryta freskami tematyce biblijnej a ikonografii zapożyczonej ze swiat a hellenistyczno- rzymskiego, mamy też III w sarkofag żydowski z Rzymu z siedmioramiennym świecznikiem i porami roku, atak ze malarstwo katakumbowe ale to chyba Malo istotne i nie ma tego w wymaganiach.
PIERWSZE TRZY WIEKI CHRZEŚCIJAŃSTWA
- umownie można ustalić początek chrześcijaństwa na koniec l 30 I w- koniec działalności Chrystusa, natomiast powstanie jako takiej organizacji religijnej wiąże się z działalnością misyjną apostołow i trudno dokładniejszych informacji hist szukać w 3 ewangeliach synoptycznych (marka, Mateusza iłk) z II Pol I w ,czy 4 Jana z przełomu I/ II w, czy też w Dziejach apostolskich z l 90 I w, czy listow św Pawła- ich celem było wyeksponowanie nauk Chrystusa i ich egzegeza.Idea chrześcijaństwa jako odnowy judaizmu i misja apostolska św Pawła w diasporze raczej nie mają pozytywnego odzewu= patrz śmierć św Szczepana pierwszego diakona Jerozolimy, a po zburzeniu Jerozolimy w l 66-70 ten zw zostanie całkowicie zerwany-polem ekspansji staje się Rzym i jego obywatele- do Rzymu przybywa św Piotr i Paweł obaj giną w trakcie przesladoan z Nerona w 64 roku.Nie wiadomo zbyt wiele o organizacji gmin wczesnochrześcijańskich.Wiadomo że tworzyli je wszyscy ochrzczeni po przebyciu katechu matu kiedy to zapoznawali się z naukami Biblii.Wybierali oni diakonów- organizatorów życia gminy, starszych- prezbiterów i Biskupów kto®zy stanowili pieczę nad wszystkim, z tym że stanowisko bp było ordynowane przez poprzednika.jeden bp na jedna gmine.Zakładanie gmin w mniejszych miastach dało początek hierarchii na czele której stały patriarchaty Rzymu, Aleksandrii i Antiochii.W I i II w pojawiają się listy Ojców Apostolskich, w II pierwsze pisma liturgiczne- Didache syryjska.Zgromadzenia chrześcijan nie różniły się niczym od zgromadzeń innych religii czy nawet grup zawodowych- nie było miejsca kultowego spotykalisie w domach prywatnych i pierwotnie termin ecclesia własnie taki zgr. Oznaczal.Czytano tam Biblię i ją komentowano, spożywano braterskip osiłek-agape- i prezbiter lub bp sprawowal eucharystię.Wszystko było spoko do II w- wtedy zaczęły się prześladowania, ale na razie o charakterze lokalnym.Dopiero źle robi się w IIIw-202 rok to zarządzenie Septymiusza Sewera przeciwko prozelityzmowi chrześcijan i Żydów,lata 50 to edykty Decjusza i Waleriana o nakazie publicznego składania ofiar bogom pod groźbą kary śmierci.Ale chrześcijanie nic sobie z tego nie robią i oto w III wieku jest ich coraz więcej, tworzą literaturę- Tertulian, Hipolit, Cyprian i zaczynają malować w katakumbach, robić pierwsze sarkofagi, pozostawiają po sobie domy np. w Dura Europos.
- najstarsze takie zabytki to bez wątpienia katakumby rzymskie- catacumbas= dolina która przecinała via Appia na pd od miasta- katakumby to korytarze drążone w tufie wulkanicznym z podłużnymi grobami-loculi- ułożonymi jeden nad drugim, wydrążone w ścianie- większe skupiska liculi np. groby rodzinne znajdują się pomieszczeniach- cubiculach.Katakumby drążono albo od głownej arterii dorabiając na kształt gałęzi pomniejsze, albo poprzecznie łącząc 2 gł.Nad katakumbami znajdowały się związane z nimi budowle- miejsca zebrań mauzolea.Najsłynniejszy komplek to katakumby Kaliksta-III w diakon-do których należą Krypta papieska gdzie właściwie przez większość IIIw chowano biskupó i męczennikó, powstało z połączenia 2 cubiculi,krypta Lucyny, arenarium, region Acylii (wcześniejsze kanały irygacyjne), katakumby Pryscylii- dawne cysterny; z tego samego okresu pochodzi też kompleks Domityli(via Ardeatiana) powstałe z połączeń pojedynczych hipogeów : Dobrego Pasterza, Flavii, Flavii- Aurelii> kryterium datowania stanowi malarstwo.
- malarstwo wykazuje cech ogólne dla malarstwa III w- kompozycje figuralno –ornamentalne na białym tle obramowane czerwona,zieloną lub niebieską linią.oczywiście sceny pogańskie zostały wyparte przez chrześcijańskie, Noe- orant w małej arce, ofiara Abrahama, Mojżęsz i różdzka,Jonasz, Jezus wskrzeszający łazarza, rozmawiający z Samarytanką,oprócz nich sceny identyfikowane z rajskimi pejzażami, amorki, rybacy zwierzaczki itp.
Dobry pasterz z cubiculum dobrego pasterza (l 30 IIIw),katakumby domitylli- czy to tylko sielankowy pasterz czy już ma swoje znaczeni symboliczne- trudno powiedziec metafora chrescijanska tego pogańskiego wzoru ikonograficznego pojawiala się ok. 200 roku w De Pudicitia Tertuliana.Pasterze pojawiają się też w krypcie Lucyny w cububiculum Y gdzie dominuje prorok Daniel otoczony przez maski i wieńce - symbole pór roku i amorków.
-wszystkie sceny są bardzo lapidarne- ograniczone do jednej lub 2 postaci, co może sugerować ,że istniały już wtedy utarte wzory ikonograficzne pomagające zidentyfikować że np. mężczyzna niosący łoże z cubiculum sakramentów a3 to scena uzdrowienia paralityka
-wszystkie niosą ogólne przesłanie o zbawieniu i szczesciu dzięki boskiej ingerencji.
-można w nich znaleźć wątki odnoszące się do życia codziennego np. cubiculum Velatio w katakumbach pryscylii gdzie jedna kobieta przedst.. została 3 razy- jako uczennica przed pedagogiem , orantka, i matka z dzieckiem.
Oto młodzieńcy w piecu ognistym z cubiculum velato własnie,ok. 280-całe cubiculum,nie chcialo mi skopiować orantki ale jest w wikipedii
-a teraz sarkofagi
-jednym z najwcześniejszych ,z ok. 240 roku jest sarkofag w kształcie wanny z Santa Maria Antiqua w Rzymie, na którym widzimy w cetrum orantkę po jej prawej zaś filozofa, obok niego pasterza z dwoma owcami, trzecia na ramieniu, za nim, najbardziej po prawej chrzest Chrystusa, po lewej zaś str orantki śpiący Jonasz i kawalek potwora morskiego.Glowie orantki i filozofa nigdt nie nadano cech personalnych fundatorów-pozostaly niewykończone, symbolizujące ideały zycia- pobozność i mądrość.Jonasz śpi jak Endymion.
-paralele wyciągano z historii Jonasza- sarkofag z cyklem Jonasza Pol IIIw z british museum- statek-zycie, potwor- śmierć, wydobycie z jego brzucha- zmartwychwstanie, odpoczynek pod pergolą –szczęscie wieczne.W ogóle Jonasz obok chrztu Chrystusa był najpopularniejszym tematem sarkofagów tego okresunp sarkofag z muzeum Watykańskiego z końca IIIw.Tam jest zdecydowanie malutki Noe płynący na swej arce i też zepchnięty na bok pas z cudem łazarza i 2 scenami cyklu sw Piotra u góry sarkofagu
-nie ma wzorów pogańskich na formułe chrztu Chrystusa, której umieszczanie na sarkofagu akcentowalo fakt że zmarly stał się przez chrzest chrześcijaninem
-sarkofag z Via lungara, koniec IIIw, chrzest na lewej bocznej ścianie, całość ptaszki, ornatka, rybak, pasterz-przykład dekoracji strigilowej- strigilis- skrobaczka do czyszczenia ciala z piachu i oliwy po ćwiczeniach, to wygląda jak esowate żłobkowanie
-zabytki przełomu III i IV w=2 polichromowane fragmenty nieznanej płyty nagrobnej, dwu pasowe- z 5 scenami uzdrowień Chrystusa rozmnożeniem chleba nad Jeziorem Genezaret, i kazaneim na górze- novum ikonograficzne- brodaty Chrystus ze zwojem (taki sam cyklu uzdrowien)przypomina typ Asklepiosa.Zerwanie ze stylistyką rzymską- ciężki e proporcje, płaski bogato polichromowany relief.
-plastyka- figurki marmurowe w muzeum w Cleveland, z manierą hellenistyczną- popiersie pary małżeńskiej i oczywiści Jonasz wypluwany przez rybę, pod pergolą i w pozie oranta- ok. 30- 50 cm
-Domus Ecclesia w Dura Europos(Mezopotamia) wnętrze prywatne przekształcoono w 232, przetrwalo do 257 kiedy Sasanidzi na zawsze zniszczyli miasto, we wnętrzu były malowidła z dobrym pasterzem, uzdrowieniem paralityka ,Adam i Ewa, Chrystus idący z Piotrem po wodzie i kobiety z łuczywami – jak w katakumbach.to sprawia że niektórzy pomyśleli że może było tam mauzoleum , ale jednak większośc mysli zę to baptysterium- w granicach miasta nie wolno było dawac grobów a do konca IV wieku dekoracja baptysteriow w niczym się nie różniła od grobowcowej- zatem kryterium tematu odpada.obok było pomieszczenie o niemalowanych scianach- sala zebrań.
uzdrowienie paralityka z Dura europos, i Dura europos pod spodem proszę bardzo
-jedynym pewnym miejscem zebrań chrześcijan w Rzymie jest kompekz tzw Tricli- od triclinum pomieszczenia jadalnego- pod bazyliką św Sebastiana na Vai Appia- z ok. 260, przybyli tam wtórnie za prześladowań Waleriana w 257, kiedyy to za odwiedzenie pobliskich katakumb Kaliksta płacilo się życiem i wyskrobali tam inskrypcje wotywne do św Piotra i pawla.
-303-304 edykty Dioklecjana i najkrwawsze prześladowania chrześcijan- najgorzej było na wsch, na Zach od wstapienia na tron Konstantyna w 306 jest ok., pierwszy edykt tolerancji wydaje w 311 śmiertelnie chory Galeriusz.
kociarka