I. PROBLEMATYKA WSTĘPNA
1. Pojęcie konstytucjonalizmu i jego podział.
Konstytucjonalizm – definicja konstytucjonalizmu sprawia badaczom nie lada problem. Istnieje kilka jej koncepcji. Można jednak z całą pewnością stwierdzić, że na konstytucjonalizm składają się 3 elementy:
o element aksjologiczny – całokształt poglądów dotyczących ustroju państwowego;
o element normatywny – ogół norm dotyczących ustroju państwowego, zwłaszcza norm konstytucyjnych;
o element socjologiczny – praktyka stosowania konstytucji.
Konstytucjonalizm dzielimy na:
- demokratyczny (angielski, francuski, amerykański);
- niedemokratyczny (socjalistyczny, nazistowski).
2. Główne zasady konstytucjonalizmu angielskiego.
System przedstawicielski – polega na tym, iż władzy zwierzchniej nie sprawuje bezpośrednio sam naród, ale w jego imieniu i na jego rzecz sprawują tę władzę przedstawiciele narodu.
Bikameralizm – dwuizbowość parlamentu (w Anglii: Izba Lordów i Izba Gmin). Za jego początek uznaje się rok 1265, kiedy to w Londynie zwołano radę królewską, w której zasiedli przedstawiciele różnych stanów. Jest to symboliczna data powstania Parlamentu, a jego dwuizbowość ustaliła się trochę później.
System parlamentarny – w systemie tym obowiązuje trójpodział władzy, jednak organy władzy ustawodawczej i wykonawczej (w przeciwieństwie do systemu prezydenckiego) ściśle ze sobą współdziałają. Nadrzędne, lub co najmniej równorzędne stanowisko w stosunku do organów władzy wykonawczej stanowi parlament. Większość parlamentarna powołuje rząd, który jest od niej zależny i jest przed nią odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum nieufności w parlamencie. Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łączone.
3. Główne zasady konstytucjonalizmu francuskiego.
Zasada zwierzchnictwa narodu – twórcami jej byli J. Bodin (Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej) i J.J. Rousseau (Umowa społeczna z 1762). Doktryna russowska oddziaływała na twórców nowoczesnego prawa publicznego w dobie rewolucji burżuazyjnej we Francji i legła u podstaw zasady wyrażonej w art. 3 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. („początek wszelkiej władzy zwierzchniej należy z istoty swej do narodu”). Zasada ta polega na tym, że władza najwyższa w państwie (władza suwerenna) znajduje się w rękach narodu jako wspólnoty prawnej tworzonej przez wszystkich obywateli.
Zasada podziału władzy – znalazła wyraz w art. 16 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., który stwierdza, że nie ma konstytucji w takim społeczeństwie, gdzie nie zostały zagwarantowane prawa jednostki i nie przyjęto zasady podziału władzy.
Idea wolności i praw jednostki – pierwsze dokumenty konstytucyjne odnoszące się do praw jednostki pojawiły się w średniowiecznej Anglii (np. Wielka Karta Wolności z 1215 r.). Jednakże dokumenty te dotyczyły tylko niektórych stanów. Całościowe ujęcia pojawić się mogły dopiero w końcu XVIII w., gdy sformułowane już zostały koncepcje doktrynalne. Pierwszeństwo tym razem przypadło Ameryce (1776 – Wirginia; Deklaracja Niepodległości z 4 lipca 1776 r.). na kontynencie europejskim rolę podstawową odegrała Francja – jej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. do dziś jest traktowana jako dokument obowiązujący. Francuska Deklaracja wywarła też najsilniejszy wpływ na kształtowanie się europejskiej myśli konstytucyjnej w następnym stuleciu.
Idea konstytucji pisanej – idea konstytucji pisanej, jako ustawy zasadniczej w państwie, pojawiła się w okresie rewolucyjnych przemian ustrojowych i walki o władzę polityczną w końcu XVIII w. pierwszą konstytucją pisaną była Konstytucja USA z 1787 r. Najstarszą konstytucją europejską jest polska Ustawa rządowa z 3 maja 1791 r., następnie Konstytucja francuska (także z 1791 r.). Jednakże czynniki uniwersalne, które wpłynęły na spisanie zasad ustroju politycznego swoje korzenie mają w francuskiej myśli politycznej XVIII w. (poglądy szkoły prawa natury, teoria podziału władzy w ujęciu monteskiuszowskim i inne).
4. Główne zasady konstytucjonalizmu amerykańskiego.
Zasada federalizmu – państwa składowe delegują niejako część swej suwerenności nowemu państwu przez siebie powołanemu, państwu nadrzędnemu, jakim jest państwo związkowe.
Zasada judicial review – więcej w pyt. 45.
5. Główne zasady konstytucjonalizmu tzw. socjalistycznego.
Zasada zwierzchnictwa ludu – w praktyce zasada ta oznaczała suwerenność warstw niższych społeczeństwa (klasa robotnicza).
Zasada jednolitości władzy państwowej.
System Rad jako system rządów – wzorem była tu Komuna Paryska.
6. Główne zasady konstytucjonalizmu nazistowskiego.
Zasada wodzostwa.
Zasada ujednolicenia aparatu partyjnego i państwowego
7. Pojęcie prawa konstytucyjnego.
Termin „prawo konstytucyjne” ma przynajmniej 2 znaczenia:
a) znaczenie węższe – zespół norm prawnych zawartych w konstytucji i innych ustawach konstytucyjnych; normy te tworzą pewna grupę przepisów i wyróżniają się swoją szczególną mocą prawną – najwyższą w całym systemie prawa;
b) znaczenie szersze – całokształt norm prawnych mających za przedmiot uregulowanie ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.
8. Przedmiot prawa konstytucyjnego.
Materia prawa konstytucyjnego – w podanym wyżej szerszym rozumieniu – obejmuje te normy prawne, które określają:
podmiot władzy suwerennej w państwie i sposoby jej sprawowania,
podstawy ustroju społeczno-gospodarczego państwa – wskazuje się formy własności w państwie, mechanizmy jej obrony, sposób organizacji życia gospodarczego i społecznego,
system organów państwowych – wskazanie struktury organów państwa, trybu ich funkcjonowania oraz ich wzajemnego stosunku do siebie,
status obywatela w państwie – prawa, wolności i obowiązki obywatela, regulacja procedur ochrony praw i wolności człowieka,
podstawy systemu wyborczego – określają sposób powoływania organów przedstawicielskich.
9. Prawo konstytucyjne a instytucje polityczne.
organy państwa à partie polityczne à związki wyznaniowe i związki zawodowe à grupy interesu
Partie polityczne – pierwsze uregulowania ich działalności znajdowały się w regulaminach parlamentarnych; w latach 60 – tych pojawiają się pierwsze ustawy (Turcja, Argentyna RFN); w latach 90 – tych następuje prawdziwy „wysyp” ustaw dot. patii politycznych – regulują one tryb zakładania, zawierają demokratyczne gwarancje dot. programu partii (w Polsce art. 13 Konstytucji) itp.
Związki wyznaniowe – są regulowane od najdawniejszych czasów; 3 metody regulowania: a) amerykańska (działają jako stowarzyszenia), b) ogólna ustawa o związkach wyznaniowych, c) każdy związek wyznaniowy ma odrębną ustawę.
Związki zawodowe – ich celem jest ochrona praw pracowniczych, ich działalność jest regulowana ustawami.
Grupy interesu – pierwsze uregulowania dot. ich działalności wprowadziły Stany Zjednoczone w 1946 roku (ustawa o rejestracji lobbingu).
10. Źródła prawa konstytucyjnego.
a) Pisane – akty prawa stanowionego, które zawierają normy regulujące zasady ustroju politycznego, organizację i funkcjonowanie organów państwowych oraz pozycję jednostki w państwie; głównym źródłem prawa konstytucyjnego we współczesnym państwie jest konstytucja, a następnie: ustawy i akty prawne o mocy ustawy, zwane najczęściej dekretami lub rozporządzeniami z mocą ustawy, oraz normatywne uchwały parlamentu (najczęściej regulaminy izb), o ile odnoszą się do materii prawa konstytucyjnego. Do pisanych źródeł prawa konstytucyjnego można zaliczyć także traktaty i umowy międzynarodowe (oraz tzw. umowy ponadnarodowe dot. Unii Europejskiej).
b) Niepisane – precedens konstytucyjny (jednorazowe lecz celowe rozstrzygniecie pewnej wątpliwej kwestii z zakresu praktyki stosowania konstytucji – np. w Polsce zasada dyskontynuacji prac parlamentu), konwenans konstytucyjny (relatywnie trwała praktyka dot. stosowania konstytucji, choć nie będąca przez nią uregulowana), prawo zwyczajowe.
11. Charakter prawny ustawy.
Ustawa to akt o charakterze normatywnym pochodzący od parlamentu, uchwalany w szczególnym trybie, w większości współczesnych państw uważana jest za najważniejszy akt prawny właściwy do regulowania materii prawa konstytucyjnego.
Moc prawna ustawy sytuuje ją w hierarchii aktów prawnych bezpośrednio po konstytucji. Oznacza to, że z jednej strony ustawa powinna być zgodna z konstytucją, z drugiej zaś – sama stanowi punkt odniesienia dla tzw. aktów podustawowych (niższego rzędu), które muszą być z nią zgodne.
Jeżeli chodzi o treść, to ogólnie można powiedzieć, że ustawa (i tylko ustawa) jest aktem właściwym do określenia sytuacji prawnej jednostki w państwie, przysługujących jej praw i wolności oraz nałożonych na nią obowiązków, jak również regulacji zasad organizacji i działania naczelnych organów państwowych oraz samorządu terytorialnego, a także symboli państwa.
Konstytucyjne pojęcie „ustawy” jest najczęściej jednolite, co oznacza brak konstytucyjnego zróżnicowania ustaw ze względu na moc prawną, przedmiot regulacji lub tryb uchwalania. Niekiedy jednak obowiązujące prawo wyodrębnia bądź pozwala takie ustawy wyodrębnić. Dotyczy to przede wszystkim ustawy organicznej (Francja, Hiszpania, Portugalia, Rumunia). Według konstytucji, które znają ten typ ustaw, są to ustawy wyróżniające się szczególną mocą prawną (niższą od konstytucji, ale wyższą od ustaw zwykłych), przedmiotem regulacji (dotyczą kwestii odnoszących się do organizacji i działania organów państwowych itp.) oraz odmiennym od ustaw zwykłych (ale też i konstytucyjnych) trybem uchwalania.
Inny typ ustaw to ustawy uchwalane w drodze referendum. Ich szczególną cechą jest podmiot uchwalający (naród), tryb (pozaparlamentarny), a niekiedy także zakres regulacji, wyraźnie wskazany (bądź wyłączony) w konstytucji.
12. Charakter prawny uchwały parlamentarnej.
Szczególnym źródłem prawa konstytucyjnego są regulaminy parlamentarne. Regulaminy parlamentu mają formę uchwały (poza nielicznymi wyjątkami – Czechy, Słowacja). Ich przedmiotem jest określenie zasad organizacji i funkcjonowania izb oraz praw i obowiązków ich członków. Zadaniem regulaminów jest konkretyzacja odpowiednich postanowień konstytucji (tzn. tych, które regulują zasady organizacji i funkcjonowania izb oraz ich stosunki z innymi organami państwa w zakresie wykonywanych przez parlament funkcji), co jest powodem poddania ich kontroli konstytucyjności.
13. Charakter prawny aktów o mocy ustawy.
Niekiedy konstytucje, obok ustaw, przewidują istnienie w systemie prawa aktów o mocy ustawy wydawanych przez organ władzy wykonawczej. Mogą one nie tylko regulować po raz pierwszy materie ustawy, ale także, z uwagi na moc prawną równą ustawie, uchylać i zmieniać już obowiązujące ustawy i z tego względu stanowić źródło prawa konstytucyjnego. Upoważnienie do wydania tego typu aktów (zwane dekretami, bądź rozporządzeniami z mocą ustawy) może wynikać wprost z postanowień konstytucji lub być każdorazowo udzielane przez parlament w formie ustawy. Ten rodzaj prawotwórstwa podlega dalszym ograniczeniom: upoważnienie ma charakter czasowy, pewne materie są wyłączone spod regulacji, akty te są poddane kontroli parlamentu lub rzadziej prezydenta.
14. Zwyczajowe prawo konstytucyjne.
W niektórych systemach prawnych jako źródło prawa konstytucyjnego traktuje się zwyczajowe prawo konstytucyjne. U jego podłoża leży zwyczaj konstytucyjny i precedens. Zwyczaj konstytucyjny to utarty i powszechnie uznany sposób postępowania nie znajdujący wyraźnej podstawy w normach konstytucyjnych. Jest on wyrazem jedynie praktyki ustrojowej, a wiec jego złamanie nie powoduje naruszenia norm prawnych. Dopiero uznanie zwyczaju za prawną regułę działania organów państwowych nadaje mu wymiar zwyczajowego prawa konstytucyjnego, którego naruszenie wywołuje takie same skutki prawne, jak naruszenie konstytucji.
Klasycznym przykładem zwyczajowego prawa konstytucyjnego są niepisane zasady brytyjskiego systemu parlamentarno-gabinetowego, np. obowiązek ustąpienia rządu, który utracił zaufanie Izby Gmin, czy powierzenie zadania tworzenia rządu liderowi partii posiadającej większość w Izbie Gmin.
Problem zwyczajowego prawa konstytucyjnego nie jest obcy polskiej Konstytucji i praktyce ustrojowej. Konstytucja w art. 9 przyjmuje zasadę przestrzegania przez RP wiążącego ja prawa międzynarodowego, którego istotną część stanowią normy zwyczajowe.
15. Prawo konstytucyjne a normy prawa międzynarodowego.
Specyficznym źródłem prawa są normy prawa międzynarodowego. Przejawiają się one w różnych formach: traktatów, umów, zwyczajowego prawa międzynarodowego, ogólnie uznanych zasad prawnych itp.
Formy przyjęcia przez państwo obowiązku przestrzegania prawa międzynarodowego są zróżnicowane i wybór sposobu, w jaki norma prawa międzynarodowego będzie stosowana i przestrzegana w konkretnym państwie, prawo międzynarodowe pozostawia prawu krajowemu.
Nieco inny charakter mają normy prawa ponadnarodowego (wspólnotowego). Prawo to składa się z norm o charakterze pierwotnym (tj. umów międzynarodowych tworzących Wspólnotę Europejską) i norm o charakterze wtórnym (tzn. regulacji podejmowanych przez organy Unii Europejskiej). Te drugie, zgodnie z wolą państwo członkowskich, wiążą bezpośrednio nie tylko państwa, ale też ich obywateli. Konstytucje państw członkowskich w dwojaki sposób rozwiązują to zagadnienie – w sposób wyraźny ograniczając suwerenność na rzecz organizacji międzynarodowej (Francja, Włochy, Niemcy) lub też przyjmując formuły nie odwołujące się do pojęcia suwerenności, ale zezwalające na przeniesienie niektórych kompetencji na organizację międzynarodową (Holandia, Dania, Grecja, Polska).
16. Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa.
W klasycznym podziale prawa na publiczne i prywatne – wprowadzonym przez Ulpiana – prawo konstytucyjne należy do prawa publicznego. Znajduje się ono tam obok takich gałęzi, jak: prawo międzynarodowe, prawo administracyjne, prawo karne lub prawo cywilne.
W podziale prawa na materialne i formalne prawo konstytucyjne należy do pierwszej grupy praw. Większość spośród norm prawa konstytucyjnego ma charakter materialny – określa merytoryczną treść stosunków prawnych, czyli uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa oraz ewentualne sankcje za ich przekroczenie. Znaczenie w prawie konstytucyjnym – i to coraz większe – mają jednakże normy formalne (procesowe), które określają tryb postępowania przed organami państwa, związany z dochodzeniem praw i obowiązków określonych w prawie materialnym.
II. TEORIA KONSTYTUCJI
17. Definicja konstytucji.
Konstytucja jest to:
- akt prawny o najwyższej mocy prawnej w systemie prawnym danego państwa;
- akt określający podstawowe zasady ustroju państwa, regulujący ustrój naczelnych organów (władz) państwa, zakres ich kompetencji i wzajemne relacje oraz formułujący podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki,
- akt uchwalany i zmieniany w szczególnej procedurze, „trudniejszej” niż procedura uchwalania czy zmieniania ustaw zwykłych,
- definicja z wykładu: ustawa zasadnicza regulująca podstawy ustroju państwa i uchwalana w szczególnym trybie.
18. Etymologia terminu „konstytucja”, jego znaczenia i synonimy.
a) Etymologia:
Termin „konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa constituere, co oznacza: ustanawiać, urządzać. Już w czasach rzymskich czynność organów państwowych zmierzającą do określenia ustroju politycznego (rem publicam constituere) odróżniano od działań prawotwórczych, polegających na tworzeniu ustaw zwykłych (leges dare, leges scribere). W średniowieczu termin constitutio używano na określenie reguł życia zakonnego, ale już w XVI w. francuski pisarz polityczny Jean Bodin posługiwał się nim dla oznaczenia praw fundamentalnych państwa. W XVIII w. Monteskiusz używał terminu constitutio na oznaczenie: a) całokształtu właściwości środowiska geograficznego w związku z jego ustrojem politycznym, b) faktycznego ustroju państwa, c) podstawowych zasad prawnych ustroju politycznego. W Polsce szlacheckiej terminu constitutio używano na określenie ustaw sejmowych.
b) Znaczenie:
Termin „konstytucja” jest używany niekiedy w znaczeniu socjologiczno-politycznym na określenie faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, decydującego o treści prawa. W znaczeniu tym „konstytucję” posiada każde państwo, niezależnie do istniejącego systemu politycznego i od istnienia w nim konstytucji...
mbenio85