MARTIN KITCHEN HIsTORIA EUROPY 1919-1939 Prze�o�y� TADEUSZ RYBOWSKI WROC�AW. WARSZAWA. KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IM. OSSOLI�SKICH WY DAWN ICTWO 1992 Tytu� orygina�u: Europe between the Wars: a political History Niniejszy przek�ad ksi��ki: Europe between the Wars, First Edition, ukazuje si� w porozumieniu z Longman Group UK Limited, London Na ok�adce reprodukcja obrazu St. I. Witkiewicza "Og�lny chaos" Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich. Wydawnictwo Wroctaw 1992 ROZDZIA� I Traktaty pokojowe Traktaty pokojowe zaraz po podpisaniu sta�y si� przedmiotem tak nienawistnej krytyki, �e nawet pa�stwa zwyci�skie zaczyna�y si� za- stanawia�, czy nie s� zbyt niesprawiedliwe. Wkr�tce sta�o si� oczy- wiste, i� nie potrafi� zapewni� trwa�ego pokoju. Wywo�a�y one tak� fal� wzajemnych oskar�e�, uraz�w i nieporozumie�, i� przyczyni�y si� wydatnie do wybuchu nowej wojny, jeszcze okropniejszej ni� po- przednia. Najbardziej znacz�cy i inteligentny, cho� subiektywny atak przy- pu�ci� ).M. Keynes w swej ksi��ce pt. The Economic Consequences of the Peace. Zawiera�a ona z�o�liwe wizerunki czo�owych m��w stanu. I tak posta� premiera Francji Clemenceau sk�oni�a Keynesa do "zmiany jego opinii co do natury cywilizowanego cz�owieka i wy- ra�enia nadziei, �e taki jednak istnieje". Prezydenta Woodrow Wilsona uzna� Keynes za ograniczonego, ile poinformowanego pastora prezbiteria�skiego. W oddzielnym eseju okre�li� Lloyd Ge- orge'a jako "demona, barda z kopytami koz�a, na wp� cz�owie- czego intruza w naszym stuleciu, kt�ry przyby� z magicznego, za- czarowanego, nawiedzanego przez koszmary kraju celtyckiej prze- sz�o�ci". Wed�ug Keynesa wynikiem dzia�alno�ci tych trzech nie- zwyk�ych ludzi, zamkni�tych razem przez sze�� miesi�cy, by�a seria traktat�w, kt�ra zupe�nie pomija�a istotne kwestie o�ywienia gos- podarczego, dostaw �ywno�ci i rozdzia�u surowc�w energetycz- nych oraz finans�w, koncentruj�c si� zamiast tego na ustaleniach terytorialnych i politycznych. Stwierdza� tak�e, i� niezno�ny ci�ar, narzucony Niemcom jako kara za ich przewin�, w istocie jeszcze bardziej zaogni� sytuacj�. Niemcy twierdzili, �e podst�pnie nak�oniono ich do wyra�enia zgody na zawieszenie broni. Utrzymywali, �e potraktowali Czterna�cie Punkt�w Wilsona zbyt dos�ownie w przekonaniu, i� pa�stwa Ententy obejd� si� z nimi �agodnie. W rzeczywisto�ci rz�d niemiecki spodzie- wa� si� surowych warunk�w pokojowych i nie mia� z�udze� co do stanowiska Wilsona. Keynes nie by� takim realist�. Uwa�a�, �e ideali- styczny i wynios�y Wilson zosta� zmuszony przez sprytnego Clemen- ceau i Lloyd George'a do wyra�enia zgody na "pok�j kartagi�ski"'. Niemcy same narzuci�y ostry pok�j brzeski Rosji, nie przypuszcza- j�c, �e prezydent Wilson b�dzie zdecydowany - ze wzgl�du na zbrodnie niemieckie - post�pi� podobnie wobec nich. Traktat brze- ski zawarto pozornie na podstawie formu�y pokojowej Rady Piotro- grodzkiej bez reparacji i odszkodowa� i Niemcy twierdzili, �e jest zgodny z zasad� samookre�lenia narod�w. Tak wi�c mieli w�asne do- �wiadczenia w narzucaniu m�ciwego pokoju, cho� g�osili wznios�e zasady. W czasie rozm�w na temat zawieszenia broni w Naczelnym Dow�dztwie armii niemieckiej istnia�o powszechne przekonanie, �e warunki pokoju b�d� niezwykle ostre. Ci wszyscy, kt�rzy pragn�li wykorzysta� ten kryzys celem zdyskredytowania partii wi�kszo�cio- wych w Reichstagu, jak r�wnie� ca�ego systemu demokracji parla- mentarnej, w rzeczywisto�ci �yczyli sobie, aby warunki pokojowe by�y przesadnie wyg�rowane. Mieli nadziej�, i� zrodzi si� w�wczas silna opozycja wobec republiki, kt�ra zaakceptowa�a tak wielkie po- ;ii�enie Niemiec, co zjednoczy nar�d w jego d��eniu do zmazania ha�by listopada 1918 roku. Dlatego trudno si� dziwi�, �e traktaty pokojowe wzbudzi�y tyle nami�tno�ci. W ko�cu by�y one ko�cowym akordem czterech lat bezprecedensowej rzezi. Zgin�y miliony ludzi, ideologowie pod- grzewali uczucia narodowe do szczyt�w bezmy�lnej furii, a spo�e- cze�stwa anga�owa�y si� w to po�rednio lub bezpo�rednio. Trzy g��- wne mocarstwa Ententy by�y demokracjami parlamentarnymi, kt�- rych wzburzone elektoraty nie by�y w nastroju do wybaczenia i do- maga�y si� od przyw�dc�w, aby z�o zosta�o ukarane. Powszechne wybory w Anglii odbywa�y si� przy akompaniamencie ha�a�liwych nawo�ywa� do pos�ania cesarza Niemiec na szubienic�, wyp�aty od- szkodowa� przez Niemcy i wyci�ni�cia ich jak cytryny do ko�ca. We Francji prezydent Poincare i marsza�ek Foch mogli liczy� na po- parcie Izby Deputowanych, atakuj�c Clemenceau za rzekomo nad- miern� pob�a�liwo�� wobec Niemc�w. Woodrow Wilson utrzymy- wa�, �e nie poddaje si� �yczeniom Kongresu, lecz w wyniku wybo- r�w w po�owie kadencji jego partia utraci�a wi�kszo�� w Kongre- sie, co w ko�cu doprowadzi�o do zanegowania przez Senat postano- wie� traktatowych. Wiele si� rozprawia�o na temat "demokratyczne- ' "Pok�j kartagi�ski" jest synonimem pokoju bardzo ci�kiego dla strony pokona- nej. Okre�lenie nawi�zuje do wojen toczonych przez imperium rzymskie z Kartagin� i (przyp. red. polskiejl. go pokoju" i "jawnych uk�ad�w", co mia�o odr�nia� konferencj� wersalsk� od arystokratycznego i represyjnego kongresu wiede�skiego. Niewielu ludzi jednak zdawa�o sobie w pe�ni spraw� ze szkodliwego wp�ywu niedoinformowanej i agresywnej opinii publicznej, karmio- nej ca�ymi latami propagand� wojenn�, a potem podburzanej przez pras� brukow�, tak� jak os�awiona gazeta Northcliffe'a "Daily Mail". Czterna�cie Punkt�w Wilsona, mglistych, niepraktycznych, trud- nych do przyj�cia przez sojusznik�w Ameryki, potraktowano jako propozycje dla konferencji, bardziej za rodzaj wznios�ej wizji Nowe- go �adu, kt�ry mia�a dopiero zagwarantowa� Karta Ligi Narod�w. Wi�kszo�� polityk�w europejskich uzna�a t� prezydenck� wizj� �wiata wolnego od imperializmu, restryktywnych praktyk handlo- wych oraz podporz�dkowania i eksploatacji mniejszo�ci etnicznych za wierutn� bzdur�. Uwa�ali si� za gorliwych wyznawc�w "Realpo- litik", podczas gdy inni w moralnym wzburzeniu uznali Czterna�cie Punkt�w Wilsona za podyktowan� hipokryzj� zas�on� dymn� dla prze�ladowania Murzyn�w ameryka�skich, jak r�wnie� za pr�b� ubezw�asnowolnienia gospodarki poszczeg�lnych kraj�w przez pod- danie jej dominacji kapita�u ameryka�skiego. Najistotniejsze w tym wszystkim by�o to, �e Czterna�cie Punkt�w Wilsona pozostawa�o w sprzeczno�ci z klimatem politycznym, cha- rakterystycznym dla ko�ca wojny. Podpisywano wtedy traktaty b�- d�ce jawnym pogwa�ceniem zar�wno ducha, jak litery Czternastu Punkt�w. W�osi domagali si� wysokiej zap�aty za przyst�pienie do wojny i uzyskali w traktacie londy�skim zapewnienie, i� otrzymaj� po�udniowy Tyrol, wybrze�e dalmaty�skie oraz Albani�. )apo�czycy zdobyli poparcie Anglii i Francji dla swych rozleg�ych roszcze� wo- bec Chin. W ramach porozumienia Sykes-Picot Syria mia�a przypa�� Francji, a Palestyna Anglii, cho� sytuacj� komplikowa�a deklaracja Balfoura z 1917 roku, uwzgl�dniaj�ca ��dania k� syjonistycznych utworzenia pa�stwa �ydowskiego w Palestynie. Anglia i Francja za- war�y porozumienia z Rumuni� i Grecj�, podobne do uk�ad�w z W�ochami, kt�re w zasadzie nie dawa�y si� pogodzi� z Czternasto- ma Punktami. Rz�d francuski by� zdecydowany ustanowi� bezpiecz- n� granic� nad Renem drog� aneksji lub utworzenia pa�stwa buforo- wego i nie mia� zamiaru da� si� odwie�� od tego celu Czternastoma Punktami Wilsona. Jeszcze inn� komplikacj� by�a rewolucja bolszewicka, kt�ra stwo- rzy�a wa�ny problem zapewnienia Francji bezpiecze�stwa wobec Niemiec na wschodzie, jak r�wnie� powstrzymania rewolucyjnego 7 komunizmu. Umocni�a ona Francj� w postanowieniu utworzenia sil- nej Polski, w sk�ad kt�rej mia�yby wej�� znaczne obszary Niemiec, co mia�o zagwarantowa� niezmienn� wrogo�� tych pa�stw wzgl�- dem siebie. Odrodzona Polska mia�a tak�e oddzieli� Niemcy od Ro- sji, co winno utrudni� wsp�prac� tych dw�ch wykl�tych pa�stw. Po traktacie w Brze�ciu Litewskim Francuzi uznali Czesk� Rad� Narodo- w� za rz�d przysz�ego pa�stwa czechos�owackiego, lecz musia�o up�yn�� kilka miesi�cy, zanim Brytyjczycy i Amerykanie zdecydowa- li si� na przyznanie temu nowemu pa�stwu prawa do samodzielnego istnienia. Alianci uwzgl�dnili tak�e d��enia Serb�w, Chorwat�w i S�owe�c�w do utworzenia jednego pa�stwa z monarchi� konstytu- cyjn�, co z kolei da�o asumpt do nieko�cz�cych si� spor�w z W�o- chami, kt�rzy uparcie obstawali przy swoich prawach do wybrze�a dalmaty�skiego. G��wn� przyczyn� rozczarowania traktatami pokojowymi by� przypuszczalnie fakt, �e idealistyczne kraje um�czone Wojn� d Europy takie stwarza�y rzeczywist� nadziej� dla um�czo has�a, jak "wojna dla o�o�enia kresu wszystkim wojnom lub "woj- na, kt�ra mia�a zapewni� �wiatu pok�j i demokracj�" wywo�ywa�y wra�enie, �e mimo wszystko wojna ta mia�a jaki� sens. Dlatego ataki na tajn� dyplomacj�, ucisk mniejszo�ci narodowych i autokracj� zyska�y mu powszechny aplauz. Wyra�ano gor�c� nadziej�, �e Liga Naro- d�w zapewni trwa�y pok�j, kt�ry umo�liwi likwidacj� g��wnych przyczyn wojny. Pragn�c podkre�li� swoje przywi�zanie do tych ide- a��w Wilson jako pierwszy prezydent w historii opu�ci� Stany Zjedno- czone w okresie sprawowania urz�du i ku zgrozie i zadziwieniu swych rodak�w przebywa� w Pary�u sze�� miesi�cy. Na nieszcz�cie bardzo niewielu ludzi zada�o sobie trud przestudiowania jego prze- m�wie� lub przemy�la�o wnioski p�yn�ce z Czternastu Punkt�w i tym samym przeoczy�o jego ustawicznie powtarzane sformu�owania o tym, i� Niemc�w winno si� surowo ukara�, a Lig� Narod�w tak urz�dzi�, aby mog�a pohamowa� zap�dy Niemiec i zabezpieczy� in- teresy Ententy, jak r�wnie� zapewni� bezstronny arbitra� i sprawie- dliwo��. Ten konflikt w umys�owo�ci Wilsona pomi�dzy jego wznio- s�ym idealizmem a g��boko zakorzenion� wzgard� dla Niemiec po- zosta� nie zauwa�ony nawet przez tak bystrego obserwatora jak Key- nes, co sprawi�o, �e wynik�e st�d rozczarowanie by�o tym bardziej dojmuj�ce. Konferencja po...
kriiso