***
Przegląd niektórych zasad, norm oraz metod, akcentowanych (i stosowanych), zalecanych przez praktyków lub teoretyków edytorstwa w jego dziejowym rozwoju – na różnych etapach tego rozwoju. Zacznijmy od prezentacji referatu R. Pilata z 1884 roku. Prześledzimy też pewne inicjatywy i dokonania edytorskie, omówimy walory i błędy powstałych od 1884 roku edycji, poznamy najważniejszych literaturoznawców-edytorów.
1884 – narodziny w Polsce edytorstwa naukowego; ranga wygłoszonego na zjeździe polskich humanistów zwołanego w trzechsetlecie śmierci Kochanowskiego referatu Pilata pt. Jak należy wydawać dzieła polskich pisarzy XVI – XVII wieku oraz dyskusji nt. zagadnień w nim poruszonych. NB. na siedemnaście wygłoszonych referatów aż 4 dotyczyły spraw edytorstwa tekstów literackich. W dyskusji wzięli udział historycy literatury (B. Chmielowski, S. Tarnowski), historycy (Smolka, Bobrzyński), filologowie klasyczni (Morawski).
Aby zrozumieć późniejszą ewolucję edytorstwa naukowego, nawet pewne błędy, trzeba poznać treść wywodów Pilata. Niektóre jego zasady będę od razu oceniać i sygnalizować późniejsze korekty i dzisiejszy stan rzeczy. Pilat zajmował się w swym referacie głównie trzema zagadnieniami edytorskimi:
1. układ wydawanych dzieł jednego pisarza
2. ustalenie tekstu kanonicznego
3. komentarz historyczno-literacki
Ad. 1. Układ wydawanych dzieł jednego pisarza
Preferowana jest przez Pilata zasada chronologiczna: kolejność czasowa powstania utworu lub druk tego utworu (o ile data powstania utworu jest nieznana).
Zdaniem Pilata, zasada chronologiczna jest skrzyżowana z zasadą układu wg gatunków literackich, zwłaszcza jeśli jest to wybór pism.
Ad 2. Ustalenie tekstu kanonicznego
Hierarchia autentyczności przekazów ustalona przez Pilata:
na czele autograf
na 2 miejscu: wydania tekstu za życia autora, dokonane przez niego samego lub pod jego kontrolą (to winno być – w zgodzie z wymogami dzisiejszymi – na 1 miejscu; tu kolizja między intencja a wolą twórczą);
na 3 miejscu: wydania pośmiertne dokonane z autografów;
na 4 miejscu: przedruki i wydania oparte na kopiach utworów (tzn. rękopisach nie sporządzonych przez autora, lecz jego przyjaciół, rodzinę itp.). Za miarę autentyczności wszystkich tekstów badacz ten uznał bliskość danej postaci tekstu wobec autografu.
W razie istnienia kilku „tekstów autentycznych” (tj. kilku autografów) wskazał ostatnią redakcję tekstu (redactio ultima) jako obowiązującą dla wydawcy.
Problem usuwania błędów (domniemanych) w tekście – postulat, by wszystkie zmiany (emendacje i koniektury) zostały poparte wystarczającymi dowodami, a nie – by były konsekwencją subiektywnych odczuć edytora.
Przypomnijmy, że tekst kanoniczny ma być celem wydania, które ma być (w zamierzeniu) wydaniem stabilnym, krytycznym – na najwyższym poziomie, ostatecznie ustalającym tekst utworu (a więc chodzi tu o wydanie wyznaczające optymalną jakość dzieła literackiego, przy istniejącym stanie badań, jednocześnie zaś zgodne z wolą autora (Nb. uwzględnienie woli autora jako ważnej dyrektywy przy ustalaniu tekstu kanonicznego – na gruncie edytorstwa naukowego – obserwujemy np. w edycji J. Kleinera Dzieł wszystkich Słowackiego, w edycji utworów Fredry, dokonanej przez Pigonia; zaś w pracy K. Wyki o tekście Pana Tadeusza inne nieco rozumienie tekstu kanonicznego, pomijające wolę autora.
– postulowane wydanie ostatecznie ustalające tekst utworu – na tej koncepcji zaważyła (oprócz wymogów praktycznych) postawa przyjęta z doświadczeń religijnych i prawnych. Np. o ile dzieła wchodzące do kanonu ksiąg biblijnych przynosiły teksty błędne, to prowadziło to do herezji. Zaś zniekształcone teksty kodeksów prawnych prowadziły do niesprawiedliwych wyroków. Dlatego np. Kościół Rzymski wprowadził w stosunku do Biblii zasadę wydania ne varietaur – tzn. tekstu, który nie może ulegać (dowolnym) zmianom.
Ad 3) komentarz historyczno-literacki
Pilat wyodrębnił 2 kategorie komentarza hist.-lit.:
1. obszerne uwagi o utworach wydawanych przez autora;
2. pomniejsze dopiski dodawane do pojedynczych słów lub większych fragmentów tekstu.
Ad 1) wstęp do dzieła (edycji): biografia autora, geneza wydawanych utworów, analiza tematyczno-estetyczna; dziś – jeśli chodzi o biografię – ograniczamy się na ogół do podstawowych informacji o życiu pisarza, odsyłając czytelnika do PSB (innych słowników) lub biogramu w Nowym Korbucie, albo wręcz do książki np. z serii Biografie Wielkich Ludzi; raczej prezentujemy zamiast biografii sylwetkę twórczą autora.
Ad 2) objaśnienia rzeczowe oraz gramatyczne; rzeczowe: objaśnienie postaci mitologicznych (ich atrybutów, zarysu fabuł mitycznych), postaci rzeczywistych, zdarzeń, okoliczności; informacje historyczne, społeczno-polityczne, literackie konieczne do pełnego zrozumienia aluzji i odniesień znajdujących się w utworze; gramatyczne: objaśnianie znaczenia trudniejszych, wyszłych z użycia, archaicznych wyrazów, związków frazeologicznych (np. zwrotów, wyrażeń), parafraz przysłów i wyrażeń przysłowiowych, mniej zrozumiałych form gramatycznych. Dziś te objaśnienia nazywamy komentarzem językowym.
Objaśnienia powinny być krótkie, zwięzłe, bo ich przeciążenie nie ułatwia, lecz utrudnia zrozumienie danego utworu literackiego, przenosi bowiem uwagę czytelnika z tekstu do komentarza. Objaśnienia powinny też być, rzecz jasna, trafne, najtrafniejsze, ściśle wiążące się z tekstem.
Tu uwaga: dzisiaj w edytorstwie naukowym tekstów literackich formułuje się podobne postulaty w odniesieniu do komentarza, np. Z. Goliński akcentuje, że komentarz merytoryczny (rzeczowy) i językowy (objaśnienia językowe) powinien być oszczędny i trafny (w tym wyraża się m.in. maestria edytorska). Ostrzega też przed koncertami erudycyjnymi, bo rozwlekłość i popisy erudycyjne prowadzą do dystrakcji w odbiorze czytelniczym. Stosuje się też różnorodne słowniki i tabele na końcu edycji (tu wskazana byłaby lokalizacja użyć), co ogranicza rozmiary przypisów, np. słownik trudniejszych (archaicznych) wyrazów, postaci mitologicznych, tabela chronologiczna z krótkim opisem wydarzeń (historycznych, literackich, biograficznych) – zależnie od charakteru wydanych utworów, a więc – od potrzeb edycji.
Dziś w edytorstwie naukowym tekstów literackich jako część komentarza bardzo często traktuje się objaśnienia stricte edytorskie, zwane wówczas komentarzem edytorskim. Tak więc obecnie pojęcie komentarza rozszerza się – zwłaszcza w coraz liczniejszych edycjach o charakterze naukowo-dydaktycznym.
Roman Pilat uważał, że dyskusja może dotyczyć modernizowania pisowni i przewidział słusznie, ale argumenty, jakie pojawiły się w dyskusji przeciwko temu sposobowi postępowania edytorskiego były mało rzeczowe, niepoważne, np. że to odbierze wdzięk i urok tekstom staropolskim (Morawski), pozbawi ich patyny. Ponadto był głos Ćwiklińskiego w sprawie koniektur (że Pilat jest zbyt liberalny w stosunku do wprowadzania przez wydawcę koniektur).
Nikt zaś nie zakwestionował poglądu o wyższości autografu nad drukiem dokonanym za życia i pod kontrolą autora. Taki druk jest dziś sytuowany (najczęściej) na pierwszym miejscu i (najczęściej) jest to pierwodruk (ale tu brak zgodności, jest to reguła ogólna, która należy indywidualnie rozważyć).
mlodaszlachta