Demografia

Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i społecznych badanego terytorium.

Zajmuje się ona opisem stanu i struktury ludności oraz badaniem i oceną zmian wynikających z dotychczasowego i przewidywanego ruchu naturalnego i wędrówkowego.

Słowo ‘demografia’ użyte zostało po raz pierwszy przez A. Guillarda (1855r.) – powstało z dwóch greckich słów – ‘demos’ (lud) i ‘graphea’ (opis).

Subdyscypliny demografii

-          Demografia ogólna – przedmiotem jej jest rozwiązywanie problemów teoretycznych dotyczących pomiaru i opisu struktur oraz procesów demograficznych

-          Demometria – to nauka o metodach pomiaru i predykcji procesów demograficznych za pomocą aparatu matematyczno-statystycznego

-          Demografia opisowa – zajmuje się opisem struktur i procesów demograficznych

-          Demografia historyczna – zajmuje się opracowaniem metod oraz opisu struktur i procesów demograficznych w minionych okresach (wyniki badań publikowane są w kwartalniku „Przeszłość demograficzna”)

-          Demografia potencjalna – stworzyła własny system pomiaru i oceny procesów demograficznych nadając każdemu człowiekowi wagę zależną od jego płci, wieku i innych cech

-          Demografia społeczna – zajmuje się społecznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

-          Demografia ekonomiczna – zajmuje się ekonomicznymi uwarunkowaniami i konsekwencjami procesów demograficznych

-          Doktryny demograficzne – zajmujące się formułowaniem teorii rozwoju ludzkości

Powiązania demografii z innymi dziedzinami

Ścisłe związki z innymi dziedzinami:

-          Ze statystyką –dostarcza ogólnych metod pomiaru procesów masowych demografia powiązana jest bezpośrednio

-          Z ekonomią – każde opracowanie demograficzne interesuje ekonomistę dlatego, że człowiek, a ściślej biorąc jego zdolność do pracy, jest decydującym czynnikiem rozwoju ekonomicznego; praca człowieka ma zawsze aspekty demograficzne; proces reprodukcji ludności jest jednocześnie procesem reprodukcji pracy

-          Z polityką społeczną –zespołem idei oraz działań zmierzających do polepszenia całokształtu warunków życiowych ludności oraz stosunków międzyludzkich

-          Z socjologią

-          Z psychologią – związki te realizują się w badaniach społecznych i kulturowych uwarunkowań postaw prokreacyjnych ludności

-          Z medycyną – demografia jest związana bezpośrednio w zakresie oceny przeciętnego dalszego trwania życia, w badaniach umieralności czy dzietności

Demografię charakteryzuje interdyscyplinarność – korzysta z dorobku innych dziedzin nauki.

Jednostka, cechy i zdarzenie demograficzne

Jednostki demograficzne

Jednostkami demograficznymi badania są osoby, pary małżeńskie, rodziny i związane z nimi gospodarstwa domowe:

Jednostki dzielimy na:

a)      Proste – to osoby – nie podlegają podziałowi

b)     Złożone – są to pary małżeńskie i rodziny – składają się z kilku osób, między którymi występują więzi

Podstawową jednostką w obserwacji i analizie demograficznej jest osoba.

Cechy

Cechy człowieka będące przedmiotem badań demograficznych dzieli się na:

a)      Cechy absolutne – to właściwości, które posiada każdy człowiek niezależnie od istnienia innych osób (płeć, wiek)

b)     Cechy relatywne – to właściwości jednostek wynikające z określonej sytuacji, w jakiej znajduje się względem innych osób (m.in. stan cywilny, stosunek do głowy rodziny, wykształcenie) – podlegają one zmianom w różnych stadiach życia człowieka

Minimum demograficzne – to trzy podstawowe cechy: wiek, płeć, stan cywilny.

Wiek – w demografii stanowi on różnicę między momentem obserwacji a momentem urodzenia

·         Jest to cecha rzeczowa, mierzalna, ciągła

·         Wyrażamy ją w jednostkach czasu (latach, miesiącach, dniach, godzinach – przy badaniu umieralności niemowląt)

Stan cywilny – wyróżniamy 4 kategorie: osoby stanu wolnego (panny, kawalerowie), osoby będące w stanie małżeńskim (mężatki, żonaci), osoby rozwiedzione, wdowy i wdowcy

·         Jeśli za kryterium przyjmiemy stosunek do stanu małżeńskiego – wyróżniamy 2 kategorie: osoby w stanie małżeńskim i osoby w stanie pozamałżeńskim.

Jednostki demograficzne

o       Pary małżeńskie – jednostka złożona. Cechy:

·         Staż małżeński

·         Dzietność par małżeńskich

o       Rodzina – podstawowa jednostka demograficzna, jednostka złożona. Tworzą ją osoby spokrewnione lub spowinowacone, które wspólnie mieszkają

W zbiorowości rodziny wyróżniamy:

·         Rodziny biologicznie pełne – małżeństwa posiadające dzieci lub bezdzietne

·         Rodziny biologicznie niepełne – rodzeństwa pozbawione rodziców, jedno z rodziców z dziećmi

·         Zespoły rodzinne – utworzone przez r. biologiczne mieszkające z dalszymi krewnymi oraz inne grupy osób spokrewnionych, wspólnie mieszkających

o       Gospodarstwa domowe – jednostka złożona o charakterze ekonomiczno-społecznym

·         Tworzą ją osoby wspólnie mieszkające z reguły w jednym mieszkaniu i tworzące wspólnotę gospodarczą

·         Cel funkcjonowania: zaspokojenie potrzeb tworzących je ludzi

Wyróżniamy trzy typy gospodarstw domowych:

o       Gospodarstwa domowe rodzinne – zespoły dwóch lub więcej osób spokrewnionych, mieszkających razem i wspólnie się utrzymujących

o       Gospodarstwa domowe osób samotnych

o       Gospodarstwa zbiorowe

Głowa gosp. domowego – osoba, która dostarcza całkowicie lub w przeważającej części środków utrzymania dla danego gospodarstwa domowego.

Poszczególne jednostki tworzą zbiorowości zwane populacjami. Populację można wyodrębnić na podstawie wspólnoty przestrzennej i czasowej. Do zbiorowości należeć będą osoby lub ich zespoły, które w danym czasie mieszkają na określonym terytorium.

Kohorta – podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle określonym miejscu i czasie, np.

o       Kohorty małżeńskie → zawarły małżeństwa w tym samym okresie

o       Kohorty osób, które rozpoczęły pracę zawodową w tym samym okresie.

Kohorty, które zostały wyodrębnione na podstawie wspólnej daty urodzenia nazywamy generacją.

Zdarzenia demograficzne

o       Małżeństwa, rozwody, urodzenia dzieci, migracje - ich realizacja w pewnej mierze zależy od woli człowieka i różnych okoliczności wpływających na podejmowane przez niego decyzje, co powoduje, że w przypadku niektórych osób zdarzenia mogą nigdy nie wystąpić, natomiast w przypadku innych osób realizują się wielokrotnie → mamy do czynienia z powtarzalnością zdarzeń. Przy wielokrotnej realizacji zdarzeń wyróżnia się poszczególnie ich kolejności.

o       Zgony – są to zdarzenia niepowtarzalne i nieuniknione.

Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk i zdarzeń demograficznych