J-Kopec-Eucharystia-Misterium.doc

J. Kopeć, Eucharystia. Misterium-Ofiara-Kult. Materiały z sympozjów Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego we Wrocławiu, Lublin 1997, s. 14-50.

Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny we Wrocławiu Statio orbis 1997

Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny odbędzie się w Polsce, we Wrocławiu, w roku 1997. Po raz pierwszy w historii Międzynarodowych Kongresów Eucharystycznych odzwierciedli on bardzo korzystny, ożywiający stosunek zachodzący między Eucharystią a wolnością. Zbliżamy się mianowicie z całym Kościołem do uroczystego obchodu trzeciego milenium ery chrześcijańskiej, do końca wieku, którego udziałem był dramat całych narodów poddanych reżymom totalitarnym. To bolesne doświadczenie w sposób szczególny stało się udziałem narodów Europy Wschodniej. Dzięki Opatrzności Bożej kilka lat temu staliśmy się naocznymi świadkami nagłego upadku przejawów tej opresji. Z tego właśnie powodu celebracja Kongresu przebiegać będzie w samym sercu Europy Wschodniej, w Polsce, ażeby oświetlić swoim światłem te wszystkie narody, które w ostatnich dziesięcioleciach przeżyły tragiczne doświadczenia negacji wolności osobistej i społecznej, aby – poczynając od tajemnicy eucharystycznej - utwierdzało się coraz bardziej pozytywne doświadczenia wolności, zarówno historycznej, jak i społecznej, aby zajaśniała wolność nadprzyrodzona, dzięki której zostaliśmy wyzwoleni przez Chrystusa.

Chodzi o to, że Eucharystia, przez którą cały Kościół pozostaje w adoracji, w Statio orbis, musi oświetlić blaskiem prawdy wszystkie narody ziemi, a zwłaszcza te, które pozbawione są jeszcze wolności czy doświadczone wojną, jak również całą ludzkość, dla której orędzie prawdziwej wolności w Chrystusie musi się odbić jako donośne wezwanie do wyznania prawdy, do respektowania praw Bożych, do ochrony praw człowieka, do zgody i prawdziwego pokoju w sprawiedliwości. 

(Podstawowe założenia 46. Międzynarodowego Kongresu Eucharystycznego 1997 nr 1

GABRIEL WITASZEK CSSR

SYMBOLIKA EUCHARYSTII W STARYM TESTAMENCIE

WSTĘP GABRIEL WITASZEK CSSR

SYMBOLIKA EUCHARYSTII W STARYM TESTAMENCIE

WSTĘP

Biblijnych źródeł Eucharystii należy szukać w Starym Testamencie na co wskazuje postępowanie samego Chrystusa w czasie Ostatniej Wieczerzy.

Jego słowa i czyny miały wyraźne odniesienie do Przymierza, które Bóg zawarł ze swoim ludem. W czasie wędrówki z Egiptu do ziemi obiecanej Bóg zawarł z narodem wybranym Przymierze, w którym domagał się przestrzegania ustanowionego przez siebie prawa[42] w zamian za opiekę nad swoim ludem. Jed­nak wielu Izraelitów nie przestrzegało ustanowionego prawa, łamiąc w ten sposób Przymierze. Dlatego prorok Jeremiasz zapowiedział zawarcie Nowego Przymierza, opartego na zupełnie innych zasadach. Nowe Przymierze, o któ­rym wspomina Jeremiasz, wypełniło się w ofierze Chrystusa[43]. Eucharystia jest Ofiarą Nowego Przymierza we krwi Chrystusa, w której dokonuje się odnowie­nie przymierza z ludźmi. Inny prorok, zwany umownie Deuteroizajaszem (40-55), pociesza strapiony naród zapowiedzią wyzwolenia z niewoli babilońskiej[44], które będzie jakby nowym „wyjściem z Egiptu" i powrotem do kraju ojczyste­go, ponieważ skończył się czas jego wygnania, a nieprawość została już odpokutowana. Naród, który został wybrany przez Boga, nie powinien się lękać. Obok doczesnego dzieła w historii, Bóg urzeczywistni ważniejsze i wspanialsze dzieło zbawienia, czyli wyzwolenie duchowe narodu wybranego i wszystkich narodów z niewoli zła moralnego[45]. Bóg dokona tego przez swego świętego Sługę, o którym mówi pierwsza Pieśń Sługi Jahwe (Iz 42, 1-4).

Na pamiątkę wyzwolenia Izraelitów z niewoli egipskiej ustanowiono świę­to Paschy (Wj 11-12), w czasie którego poprzez ceremoniał zabicia baranka, pokropienie jego krwią drzwi domu i spożywanie wieczerzy w gotowości wy­marszu wspominano wyjście z Egiptu. Pascha ta stanowi przygotowanie Paschy chrześcijańskiej, w której sam Chrystus będzie barankiem, ofiarą i pokarmem dla wiernych (1 Kor 5, 7).

Innym doświadczeniem wyjścia z niewoli egipskiej był dar manny wspomi­nany przez kolejne pokolenia z wdzięcznością i ufnością, że podobnie jak kie­dyś również w przyszłości Bóg okaże się zbawcą. Tradycja chrześcijańska upa­truje w darze manny figurę Eucharystii, prawdziwego chleba, który zstąpił z nieba (J 6, 51; 1 Kor 10, 3; Ap 2, 17).

I. NOWE PRZYMIERZE ZAPOWIEDZIĄ EUCHARYSTII

Wszystkie kolejne przymierza Starego Testamentu na czele z przymie­rzem synajskim były zbawczym darem Boga. W miarę jednak, jak niewierność Izraela ściągała na niego klęski zapowiedziane w sankcjach przymierza synajskiego, zmieniała się perspektywa przyszłego zbawienia. Wśród proroków po­jawiła się idea Nowego Przymierza, którego pośrednikiem będzie Sługa Jahwe. Nowy Testament odczytał w nim samego Jezusa Chrystusa, który potwierdził to podczas ostatniej wieczerzy paschalnej.

1. Zbawcze dary Przymierza Boga z Izraelem

Poprzez zawarcie Przymierza między Bogiem a Izraelem wytworzyła się szczególna relacja[46]. W Biblii przymierze jest przedstawione jako łaska Boża.

Bóg w swojej miłości i dobroci pragnie obdarować Izraela, objawia się, przeka­zuje obietnice, zapowiada szczególną opiekę i wyjątkowy związek z narodem wybranym. W ten sposób Bóg zaprasza Izraelitów do odpowiedzi, miłości, wierności i służby. Przymierze jest więc relacją międzyosobową, w której Bóg obdarza dobrem, a człowiek na nie odpowiada. Jest ono słowem Boga i odpo­wiedzią Izraela na Jego wezwanie. Takie Przymierze jest gwarantem przyszło­ści, otwiera perspektywę zbawienia i staje się źródłem nadziei. Nie jest ono zwykłą umową ani teorią, ale zakorzenione w życiu tworzy jego kształt i obraz. Pomyślność ludu pojawia się w realizacji błogosławieństw, natomiast klęski i niepowodzenia są karą za niewierność.

Do należytego zrozumienia znaczenia przymierza nieodzowne jest przed­stawienie jego istotnych cech. W Starym Testamencie są zawarte różne opisy zawierania przymierza Boga z Izraelem. Najstarszy z nich znajduje się w Księ­dze Wyjścia 24, 1-11[47], gdzie można odnaleźć ważne elementy zawierania przy­mierza. Przymierze zawierają przedstawiciele ludu: Mojżesz, Aaaron, Nadab i siedemdziesięciu starszych, którzy wstępują na górę, przeżywają teofanię Boga, a na końcu spożywają wspólny posiłek, będący elementem rytuału zawarcia przymierza (Rdz 26, 28-30: 31, 46. 54; Joz 9, 14; 2 Sm 3, 20). Wspólna uczta jest wyrazem przyjaźni, pokoju, harmonii, jedności serc i umysłów, a spożywa­na w obecności Jahwe wyraża także więź i jedność z Bogiem. Ponadto opis ten jako całość mówi o spisaniu słów Jahwe, i ustawieniu 12 stel stosownie do 12 pokoleń Izraela. Stele te, będące świadectwem zawartego przymierza, mają znaczenie symboliczne i należy je łączyć z dwunastoma kamieniami ustawiony­mi w Gilgal (Joz 4, 4-9). Po zawarciu przymierza Izraelici zbudowali ołtarz i złożyli ofiarę. Opis mówi także o odczytaniu księgi i zobowiązaniu ludu, które zostało przypieczętowane pokropieniem krwią księgi i ludu przy równocze­snym wymawianiu słów: „Oto krew przymierza". Podczas zawierania kontrak­tów krew miała duże znaczenie. Niekiedy zawierający kontrakt przecinali sobie skórę i wzajemnie wysysali trochę krwi, albo mieszali krew z chlebem i spoży­wali, stając się braćmi. Używano także krwi zwierząt, zanurzając w niej oby­dwie ręce lub polewając nią kamień na znak przyjaźni. Krew podkreślała wza­jemne zaangażowanie i ściśle łączyła zawierających przymierze. W tradycji bi­blijnej krew uważana jest za symbol życia, a nawet za samo życie. Pokropienie krwią ołtarza-symbolu Boga i zebranego ludu oznaczało, że lud ten został ści­śle złączony z Bogiem i powołany do nowego życia. W opisie tym występują istotne elementy rytuału zawarcia przymierza: ustanowienie pamiątki, zbudowanie ołtarza, złożenie ofiary, uroczyste odczytanie księgi, zobowiązania podjęte przez lud i pokropienie krwią ołtarza i ludu.

We fragmencie z Księgi Wyjścia 34, 1-28, gdzie jest mowa o odnowieniu przymierza, występują nowe elementy rytuału zawarcia przymierza: wymagania skierowane do ludu, zachęta do wierności, zaangażowanie Jahwe, zobowiązującego się do pokonania wrogich narodów oraz nakaz spisania słów, które ) będą świadectwem zawartego przymierza.

Interesujący opis zawarcia przymierza znajduje się w Księdze Wyjścia 19, 5-8. Przymierze związane jest z warunkiem postawionym przez Boga: „[...] jeśli pilnie słuchać będziecie [...]". Mojżesz przedstawia tę propozycję ludowi, który uroczyście zobowiązuje się do jej przestrzegania. Jest to dialog między Bogiem ludem, w którym Bóg wychodzi z inicjatywą, a lud świadomie podejmuje zo­bowiązania.

W Starym Testamencie znajdują się także opisy zawierania przymierza Boga z pojedynczymi osobami. Należą do nich dwa opowiadania o przymierzu Boga z Abrahamem: Rdz 15 i 17,1-14. Tekst Rdz 15 mówi o tym, że Abrahamo­wi ukazał się Jahwe, obiecując mu przymierze i liczne potomstwo, jak gwiazdy na niebie i kraj na własność. Abraham wziął zwierzęta, podzielił na połowy i umieścił je naprzeciw siebie tak, aby między nimi można było przejść. Gdy słońce zaszło i nastał mrok, dym i ogień, będące symbolami Jahwe, przesunęły się między tymi połowami zwierząt. Zgodnie ze znanym, starym zwyczajem zawiera­jący przymierze przechodzili między przepołowionymi zwierzętami na znak, iż w razie złamania układu czeka ich los podobny do losu tych zwierząt. W drugim fragmencie Rdz 17,1-14 Bóg zapewnia Abrahama, że stanie się on ojcem mnó­stwa narodów. Zawarte przymierze trwać będzie wiecznie: „Przymierze moje, które zawieram pomiędzy Mną a tobą oraz twoim potomstwem, będzie trwało z pokolenia w pokolenie, jako przymierze wieczne[...]" (Wj 17, 7).

W zawieraniu Przymierza istotną rolę spełniają trzy elementy: słowo Boże, które lud przyjmuje z wiarą i wyraża gotowość do jego zachowywania; pokropienie ludu krwią na znak przypieczętowania Przymierza i utworzenie wspólnego narodu wybranego z Bogiem, oraz uczta ofiarna wyrażająca zjedno­czenie Izraelitów z Bogiem i między sobą.

2. W kierunku Nowego Przymierza (Jr 31, 31-34)

Nowym elementem w nauczaniu proroka Jeremiasza w odniesieniu do jego poprzedników jest zapowiedź Nowego Przymierza (31, 31-34), które Jah­we zawrze z narodem wybranym[48]. Prorok Jeremiasz, zapowiadając zawarcie Nowego Przymierza, przeciwstawia je dawnemu Przymierzu zawartemu w cza­sie wędrówki narodu wybranego z Egiptu do ziemi obiecanej. Mimo niewier­ności i naruszenia dawnego Przymierza, Izrael - „niewierna oblubienica" może powrócić do Jahwe-swego „oblubieńca", jeżeli tylko będzie żałować swych nie­prawości i nawróci się do swego Boga. Jeremiasz wie, że naród nie może żyć według dawnego Przymierza, gdyż posunął się zbyt daleko w swoich grzechach. Prorok Jeremiasz uwypuklił pojęcie grzechu, który jest przede wszystkim prze­wrotnością złego serca (Jr 7, 24: 16, 12: 18, 12) i zejściem z właściwej drogi. Istota grzechu tkwi w złej woli i nieposłuszeństwie wobec Boga i Jego Prawa[49], czego wyrazem są niewierności kultowe oraz łamanie porządku prawnego (Jr 2, 8b: 5,1: 6, 6b: 7, 27). Według Jeremiasza lud już dawno odsunął się od Boga (Jr 2, 20). Apostazja narodu jest nieuzasadniona, gdyż wystarczy uświadomić sobie dobrodziejstwa Boga okazane Izraelitom w czasie marszu przez pustynię (Jr 2, 5-7). Swoim postępowaniem naród wybrany zniszczył historyczny zamysł Boga. Jednak uznanie grzechu, nawrócenie i posłuszeństwo Prawu Bożemu mogą przywrócić zmiłowanie Boże (Jr 31, 3. 18), toteż nawet poprzez mroki zagłady dostrzega Jeremiasz nadzieję odnowy i nadejście nowej epoki zbawie­nia dla Izraela.

Dawny pakt został złamany przez naród, który pozostał bez żadnego Przymierza. Jeremiasz uważał, iż należy dać podwaliny pod zupełnie Nowe Przymierze, które przewyższy istotowo to dawne (Jr 31, 31nn.). Stare Przymie­rze zawarte na Synaju opierało się na zachowywaniu Tory przez naród wybra­ny i opiece nad nim ze strony Jahwe. Nowe Przymierze nie zmieni treści daw­nego Przymierza. Tora nadal będzie stanowiła centrum Nowego Przymierza. Nasuwa się pytanie: Na czym polega odmienność tego Nowego Przymierza? Nowość będzie polegała na tym, że ludzie przyjmą wolę Bożą jako wolę własną w sposób całkowicie odmienny. Na Synaju Jahwe wzywał lud z wysokości góry. Izraelici nie mogli znieść siły tego głosu i zażądali od Mojżesza, aby on sam przyjął objawienie woli Bożej w ich imieniu (Wj 20, 18nn.). W Nowym Przy­mierzu, o którym mówi Jeremiasz, nowością będzie wyeliminowanie całego procesu zawierania paktu, jaki miał miejsce na Synaju, tj. mowy Jahwe i jej słuchania przez lud. Jahwe wpisze własną wolę bezpośrednio w serca Izraeli­tów. W Nowym Przymierzu nie ma potrzeby dzielenia pomiędzy posłuszeń­stwem zewnętrznym a wewnętrznym, pomiędzy działaniem a sercem. Również Księga Powtórzonego Prawa akcentowała posłuszeństwo wewnętrzne i świado­me. Jeremiasz idzie nieco dalej i likwiduje całą zewnętrzną oprawę tego Przy­mierza. Skoro wola Boża dociera bezpośrednio do serca człowieka, to nie wy­maga się od niego posłuszeństwa zewnętrznego, ale wewnętrznego, które rodzi się ze spotkania woli człowieka z wolą Bożą. Powstaje nowy typ człowieka, który będzie w stanie zachować doskonałe posłuszeństwo (Jr 24, 7; 32, 37-39). Aby podkreślić wierność, jaką względem Jahwe Izraelici będą się odznaczać w czasach Nowego Przymierza, prorok stwierdza, że dawne prawo, wypisane na kamiennych tablicach[50], zostanie przez samego Boga wypisane na sercach[51] wszystkich członków odrodzonego narodu (Jr 31, 33). W wyniku tego będą oni „znać Jahwe", czyli nie tylko posiadać teoretyczną wiedzę o Nim i Jego wyma­ganiach, ale także odpowiednio według niej postępować. Dawcą „wiedzy" lub „poznania" jest w Starym Testamencie Jahwe; stąd liczne prośby psalmistów o ten dar (Ps 25, 4-5: 119, 12. 26: 143, 10). Hebrajskie da'at (poznanie) nie ozna­cza tylko wiedzy teoretycznej. Posiadający „wiedzę" postępuje dobrze, nato­miast jej brak prowadzi do bałwochwalstwa i niemoralności (Jr 2, 6. 8; 10, 14)[52]. W kontekście Nowego Przymierza da'at (poznanie) jest niemal równo­znaczne z określeniem „religia", obejmuje bowiem równocześnie poznanie, miłość, bojaźń (Jr 32, 37-39) i posłuszeństwo. Według Powtórzonego Prawa 29, 3 Jahwe nie udzielił „aż do dnia obecnego", tj. do chwili napisania księgi, Izraelitom „[...] serca, które by rozumiało, ani oczu, które by widziały, ani uszu, które by słyszały", niemniej nastąpi to po powrocie z niewoli babilońskiej (Pwt 30, 5-6; Jr 24, 7; Ez 37, 13). W czasach odnowy poznanie ludzkie stanie się zbędne. Uczestnicy Nowego Przymierza otrzymają wewnętrzny dar oświe­cający, mocą którego będą niemal instynktownie zachowywać Nowe Prawo. Jeremiasz był przekonany, że Bóg jako stwórca utrzymujący porządek w świe­cie zdoła temu Nowemu Przymierzu zapewnić trwałość (31, 35-37), tak że bę­dzie ono „przymierzem wiecznym" (32, 40). Twardy i nieczuły kamień Starego Przymierza zostanie zastąpiony przez podatne na Prawo Boże, pełne odczucia i miłości serce ludzkie. W ten sposób Nowe Prawo stanie się nieodłącznym elementem odnowionego Izraela. Nie wyklucza to zewnętrznego prawodaw­stwa, a określa jedynie stosunek nowego człowieka do niego[53]. Ta wspaniała wizja przyszłości wypełniła się wraz z innymi zapowiedziami w okresie pełności mesjańskiej jako dar Ducha Świętego. Kodeks Przymierza zawartego na Syna­ju zostanie zastąpiony darem ducha świętości, mocą którego każdy będzie po­siadał Boga w swym sercu i za przykładem Jeremiasza znajdzie w Jego słowach i pełnieniu Jego woli radość i słodycz (15, 16).

Proroctwo Jeremiasza nie jest wolne od niedoskonałości, w konfrontacji z jego wypełnieniem w Nowym Przymierzu. Czas nadejścia okresu odnowienia widzi Jeremiasz jedynie w perspektywie prorockiej, gdzie zlewają się zdarzenia z najbliższej przyszłości z epoką mesjańską, a nawet eschatologiczną. Lata i zdarzenia okresu przejściowego znikają z pola widzenia przepowiadającego proroka. Z perspektywy prorockiej wynika też ścisły związek zapowiedzi Jere­miasza z aktualną dlań sytuacją polityczną Judy i innych krajów. Nie zawsze łatwo odróżnić entuzjazm powracających z niewoli babilońskiej od radości mesjańskiej, jaką zapowiadał Jeremiasz.

Według Jeremiasza Nowe Przymierze dotyczy jedynie Izraela. Prawdziwy uniwersalizm, obejmujący również pogan, pozostaje obcy myśli Jeremiasza o Nowym Przymierzu, mimo że sama idea powszechnego nawrócenia pogan jest mu znana (Jr 12, 16). Święta „Reszta", z której powstanie nowy naród, obej­muje potomstwo Abrahama. Formalny współudział narodów w zbawieniu był możliwy jedynie przez wstąpienie na „drogi Izraela", przyswojenie ich sobie, czyli praktycznie przez inkorporację do społeczności narodu wybranego. Do­piero ofiara krwi Nowego Przymierza zapewniła powszechny dostęp do Boga, pociągając wszystkich do źródła życia.

Jeremiasz zapowiadając Nowe Przymierze nie określa jego rytuału ze­...