Wacewicz_08_-_Ewolucja_jezyka_-_horyzont.pdf

EWOLUCJA J Ħ ZYKA: HORYZONT METODOLOGICZNY

Sławomir Wacewicz

Katedra Filologii Angielskiej

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

swacewicz [at] kognitywistyka.net

Wst ħ p

Ewolucja j ħ zyka 1 jest polem badawczym prze Ň ywaj Ģ cym w ostatnich latach niezwykle

dynamiczny rozwój. Jego dokumentacj Ģ jest liczba tekstów akademickich zawieraj Ģ cych w

tytule, słowach kluczowych lub abstrakcie jednocze Ļ nie słowa „language” i „evolution”, która

z 9 rocznie w latach 1981-1989 wzrosła do 86 rocznie w latach 1990-1999 i 134 rocznie w

latach 2000-2002 (wg ISI Web of Knowledge, cyt. za: Christiansen i Kirby 2003a). Mo Ň na

zaryzykowa ę stwierdzenie, Ň e stan ów jest efektem działania dwóch głównych przyczyn. Z

jednej strony jest to pewne ogólne zwi ħ kszenie zainteresowania wyja Ļ nieniami ewolucyjnymi

w nauce, którego jeste Ļ my obecnie Ļ wiadkami. Jednocze Ļ nie mamy do czynienia z olbrzymim

post ħ pem wewn Ģ trz dyscyplin szczegółowych zwi Ģ zanych z ewolucj Ģ j ħ zyka, takich jak

cho ę by prymatologia (nauka o naczelnych innych, ni Ň człowiek, zwłaszcza małpach), czy

neurobiologia, oraz ich integracj Ģ w ramach dynamicznie rozwijaj Ģ cych si ħ nauk

kognitywnych, w ich szerokim rozumieniu. Dodatkowym czynnikiem wydaje si ħ by ę

niew Ģ tpliwa pokusa, któr Ģ stanowi tworzenie kompleksowych scenariuszy ewentualnego

rozwoju zdolno Ļ ci j ħ zykowych w gatunku Homo sapiens . Wszystko to sprawia, Ň e mamy do

czynienia z czym Ļ w rodzaju mody na ewolucj ħ j ħ zyka, z pozytywnymi i negatywnymi

konsekwencjami tego stanu rzeczy.

Niniejszy artykuł jest prób Ģ ‘przegl Ģ du sił’ w zmaganiach z trudnym zagadnieniem, a

jego zadania s Ģ nast ħ puj Ģ ce:

okre Ļ lenie jak nale Ň y (a jak nie nale Ň y) rozumie ę ewolucj ħ j ħ zyka,

Wyra Ň enie „ewolucja j ħ zyka” wyst ħ puje w tym tek Ļ cie w podwójnym znaczeniu. Po pierwsze, przedmiotowo,

w odniesieniu do procesu ewolucyjnego powstania i rozwoju gatunkowej zdolno Ļ ci Homo sapiens do nabycia i

posługiwania si ħ j ħ zykiem . Po drugie, w odniesieniu do nauki, a raczej poł Ģ czenia nauk, zajmuj Ģ cych si ħ

badaniem tego procesu.

Kwestie terminologiczne oraz mo Ň liwe kontrowersje ich dotycz Ģ ce omówione s Ģ dokładniej w krótkim tek Ļ cie

„Ewolucja j ħ zyka: wprowadzenie” (Wacewicz 2007): http://www.kognitywistyka.net/artykuly/sw-ejw.pdf . Zob.

te Ň punkt 3.

krótkie omówienie perspektyw oraz metod badawczych i zasygnalizowanie ich

ogranicze ı

zwrócenie uwagi na szereg podstawowych niebezpiecze ı stw i potencjalnych pułapek,

które nios Ģ ze sob Ģ intuicyjnie atrakcyjne wyja Ļ nienia ewolucji j ħ zyka,

przedstawienie krótkiej charakterystyki przedmiotów konsensusu.

Krystalizowanie si ħ tematyki.

Niezale Ň nie od bardziej ogólnego i pierwotnego zarazem pytania od pocz Ģ tki j ħ zyka,

które w refleksji filozoficznej obecne było od czasów najwcze Ļ niejszych, zagadnienie

ewolucji j ħ zyka mogło zosta ę wła Ļ ciwie sformułowanie dopiero po roku 1859, z chwil Ģ

publikacji dzieła Charlesa Darwina „O pochodzeniu gatunków”. Mimo, i Ň antycypacja

zarówno teorii ewolucji, jak i ewolucyjnej genezy j ħ zyka pojawiała si ħ wcze Ļ niej cho ę by w

kr ħ gach francuskich encyklopedystów, dopiero przełom darwinowski stworzył naukowe

perspektywy dla rozwoju tego zagadnienia. Jednak ju Ň w roku 1866 wpływowe paryskie

Towarzystwo J ħ zykoznawcze wydało słynny zakaz publikowania prac na temat pochodzenia

j ħ zyka 2 . Decyzja ta była pochodn Ģ spekulatywno Ļ ci takich rozwa Ň a ı , nieuniknionej wobec po

pierwsze, braku wiod Ģ cej mentalistycznej teorii j ħ zyka (któr Ģ przyniosły dopiero prace

Noama Chomsky’ego w latach 1950-tych), po drugie, braku dostatecznej wiedzy

szczegółowej na adekwatne tematy, takie jak teoria dziedziczenia, mózgowa reprezentacja

j ħ zyka, paleoantropologia (nauka o człowiekowatych – wymarłych przodkach ludzi),

zdolno Ļ ci poznawcze małp, itd.

Przez nast ħ pne ponad 100 lat sytuacja w tym aspekcie zmieniała si ħ bardzo powoli.

Nie oznacza to, Ň e w okresie tym temat pochodzenia j ħ zyka został całkowicie zaniedbany:

autorami ciekawych prac byli m.in. Otto Jespersen, A.S. Diamond, a w latach pó Ņ niejszych

Gordon Hewes, Philip Lieberman, czy Derek Bickerton (szczegółowy wykaz historyczny prac

dotycz Ģ cych pochodzenia j ħ zyka znajdzie Czytelnik w: Hewes 1996). Jednak dopiero lata 90-

te ostatniego stulecia przyniosły jako Ļ ciow Ģ popraw ħ zwi Ģ zan Ģ głównie ze wspomnianym ju Ň

post ħ pem wewn Ģ trz dyscyplin szczegółowych. Rok 1990 wi ĢŇ e si ħ te Ň z wydarzeniem

powszechnie uznawanym za symboliczny moment przełomowy: było to ukazanie si ħ artykułu

Stevena Pinkera i Paula Blooma „Natural language and natural selection”, opublikowanego w

2 Reprodukcja tej decyzji w: A. Lock i Ch. Peters (red.) 1996: vi.

Tak Ň e w internecie, np. http://psycprints.ecs.soton.ac.uk/archive/00000715/

Behavioral and Brain Sciences . W tek Ļ cie tym autorzy szczegółowo odnosz Ģ si ħ do

w Ģ tpliwo Ļ ci wielokrotnie wyra Ň anych przez jedne z najwi ħ kszych autorytetów w dziedzinach

ewolucjonizmu (nie Ň yj Ģ cy ju Ň Stephen Jay Gould) oraz j ħ zykoznawstwa (Noam Chomsky) co

do powstania j ħ zyka na drodze ewolucji poprzez dobór naturalny i przekonuj Ģ co dowodz Ģ , Ň e

dociekania na ten temat mog Ģ by ę pełnoprawnym i owocnym przedsi ħ wzi ħ ciem naukowym.

Obecne oblicze ewolucji j ħ zyka.

Ewolucja j ħ zyka nie stanowi samodzielnej dyscypliny naukowej, dysponuj Ģ cej własn Ģ

jednorodn Ģ metodologi Ģ . Nale Ň y j Ģ raczej okre Ļ li ę jako bardzo obszerne pole badawcze

zunifikowane poprzez wspólny cel, na którego terenie przecinaj Ģ si ħ strefy zainteresowa ı

praktycznie wszystkich subdyscyplin dzisiejszych nauk kognitywnych. Aby dowiedzie ę si ħ ,

sk Ģ d na ewolucyjnej scenie wzi Ģ ł si ħ j ħ zyk nale Ň y (w ogromnym skrócie): poda ę definicj ħ

j ħ zyka oraz opis jego struktur i funkcji (lingwistyka i socjolingwistyka), ustali ę lokalizacj ħ i

sposób przetwarzania j ħ zyka w mózgu (neurolingwistyka), co jest niemo Ň liwe bez

zrozumienia ogólnych zasad pracy mózgu (neurobiologia); pozna ę proces ontogenetycznego

nabywania j ħ zyka i ogólnego rozwoju umysłu dziecka (psycholingwistyka, psychologia

rozwojowa) i oceni ę , jak współgraj Ģ w nim czynniki wrodzone i kulturowe (psychologia

ewolucyjna, antropologia); pozna ę mechanizm dziedziczenia zdolno Ļ ci do nabycia j ħ zyka

(genetyka upo Ļ ledze ı j ħ zykowych); prze Ļ ledzi ę ewolucj ħ człowiekowatych: dowiedzie ę si ħ

tyle o ich etologii i anatomii, w tym mózgach, ile powiedz Ģ szcz Ģ tki kopalne, w tym wn ħ trza

czaszek (paleoantropologia) i tyle o ich trybie Ň ycia, ile powiedz Ģ artefakty (archeologia);

wywnioskowa ę zakres kompetencji poznawczych i j ħ zykowych naszych wymarłych

przodków – a poniewa Ň na nich nie sposób przeprowadzi ę eksperymentów – zaadaptowa ę

dane z bada ı zwierz Ģ t (etologia), zwłaszcza najbli Ň szych człowiekowi małp i innych

naczelnych (prymatologia); korzysta ę z komputerowych modeli zmian struktury j ħ zyka, czy

symulacji procesów komunikacji w społeczno Ļ ciach (modelowanie komputerowe). Ramy

naukowe dla całej dyskusji wyznaczaj Ģ teoria ewolucji i genetyka.

Rozwój ewolucji j ħ zyka jako zagadnienia zbiega si ħ w czasie z interesuj Ģ c Ģ zmian Ģ

profilu nauk kognitywnych. Przez wiele lat kognitywistyka praktycznie zamykała si ħ w pi ħ ciu

dyscyplinach (psychologii poznawczej, nauce o mózgu, funkcjonalistycznej filozofii umysłu,

„tradycyjnej” sztucznej inteligencji i j ħ zykoznawstwie generatywnym), próbuj Ģ c bada ę

jedynie symboliczne i opartych na formalnych regułach procesy poznawcze, przy eliminacji

roli Ļ rodowiska i czynników zewn ħ trznych wobec abstrakcyjnego systemu poznawczego. W

przeszłej oraz obecnej dekadzie zaobserwowa ę mo Ň na olbrzymi Ģ ekspansj ħ horyzontów

kognitywistyki, czego najlepszym Ļ wiadectwem jest obecno Ļę w cenionej The MIT

Encyclopedia of Cognitive Science (red. Wilson i Keil, 1999) haseł takich jak „archeologia”,

„hipoteza inteligencji makiawelicznej”, „psychologia ewolucyjna”, czy „zdolno Ļ ci poznawcze

naczelnych”. Ewolucja j ħ zyka ogniskuje zainteresowania nauk składowych kognitywistyki do

tego stopnia, Ň e mo Ň na j Ģ okre Ļ li ę Ļ miałym terminem ich syntezy. Jednocze Ļ nie, tak obszerny

zakres zainteresowa ı rodzi wiele problemów, z których najwa Ň niejsze zostan Ģ krótko

przybli Ň one w kolejnych sekcjach tekstu.

Ewolucja – ale czego ?

Ze wzgl ħ du na potencjaln Ģ wieloznaczno Ļę terminu „ewolucja j ħ zyka” konieczne jest

jego dookre Ļ lenie. Chodzi tu o klasyczne, a wi ħ c stricte biologiczne rozumienie ewolucji jako

procesu, któremu podlegaj Ģ populacje organizmów Ň ywych. Wi ħ cej problemów sprawia

doprecyzowanie poj ħ cia j ħ zyka, co jest istotne o tyle, Ň e – co b ħ dzie widoczne dalej w tek Ļ cie

– odmienne sposoby pojmowania j ħ zyka prowadzi ę b ħ d Ģ do odmiennych sposobów

wyja Ļ niania jego ewolucyjnego pochodzenia. Niezale Ň nie od terminologicznych kontrowersji,

podstawowy punkt wspólny jest prost Ģ konsekwencj Ģ pierwszego sformułowania: j ħ zyk jako

przedmiot ewolucji musi by ę rozumiany jako byt biologiczny.

Przydatny oka Ň e si ħ tu rozró Ň nienie Chomsky’ego (1986), na I-language oraz E-

language . I-language (od internalized – wewn ħ trzny, individual – jednostkowy) to

indywidualna kompetencja j ħ zykowa wła Ļ ciwa ka Ň demu (zdrowemu, dorosłemu)

człowiekowi, lub te Ň zdolno Ļę do porozumiewania si ħ w j ħ zyku jako cz ħĻę mentalnego

wyposa Ň enia ka Ň dego przedstawiciela Homo sapiens . Natomiast E-language (od external –

zewn ħ trzny) jest czym Ļ zewn ħ trznym wobec organizmu, istniej Ģ cym abstrakcyjnie w danej

społeczno Ļ ci i wspólnym dla wszystkich jego u Ň ytkowników. Patrz Ģ c z takiej perspektywy,

chodzi o ewolucj ħ I-language . Poniewa Ň jednak rozwój kompetencji j ħ zykowej ma równie Ň

wymiar ontogenetyczny, w istocie interesowa ę b ħ dzie nas ewolucja samego narz ħ dzia

nabywania j ħ zyka (LAD – Language Acquisition Device ) 3 – samego genetycznie

3 Zarówno I-language/E-language, jak i LAD s Ģ tu zastosowane w szerokim znaczeniu, w oderwaniu od

konkretnego kontekstu teoretycznego, w którym funkcjonuj Ģ one u Chomsky’ego.

przekazywanego potencjału do rozwoju j ħ zyka, obecnego u przedstawicieli naszego i tylko

naszego gatunku.

Ewolucj ħ j ħ zyka nale Ň y odró Ň ni ę od ewolucji j ħ zyków. Według wielu badaczy,

zmiany diachroniczne w E-language (lub trafniej, w saussuria ı skiej la langue – samym

zewn ħ trznym kodzie j ħ zykowym) równie Ň maj Ģ charakter ewolucyjny, a wi ħ c podlegaj Ģ

dziedziczeniu z modyfikacj Ģ oraz selekcji. Zmiany takie bada ewolucja j ħ zyków , dziedzina

pokrewna i czerpi Ģ ca z gramatyki historycznej, cho ę ró Ň ni Ģ ca si ħ od niej znacznie wi ħ ksz Ģ

skal Ģ czasow Ģ (zob. np. Hurford 1999). Przedstawicieli ewolucji j ħ zyków interesuje proces

wyłaniania si ħ ogólnej struktury j ħ zyka i dostosowywanie si ħ jej do ludzkich potrzeb

komunikacyjnych poczynaj Ģ c od wczesnych stadiów protoj ħ zyka, czyli najbardziej

podstawowego systemu komunikacji symbolicznej. Cz ħ sto przywołuje si ħ metafor ħ Mortena

Christiansena, która okre Ļ la j ħ zyk jako przydatnego paso Ň yta , który, aby prze Ň y ę , musi jak

najlepiej przystosowa ę si ħ do swego nosiciela – człowieka. W szczególno Ļ ci, aby by ę

przekazane kolejnym pokoleniom, (E-)j ħ zyki naturalne musz Ģ sprosta ę wymogom łatwej

przyswajalno Ļ ci przez dzieci. Ewolucja j ħ zyków jest zatem odmienna od ewolucji j ħ zyka

b ħ d Ģ c jej składow Ģ , wnosz Ģ c Ģ dane na temat domniemanego kształtu najwcze Ļ niejszych

systemów j ħ zykowych człowieka.

Kolejnym Ņ ródłem cz ħ stych nieporozumie ı jest stosunek ewolucji j ħ zyka do – w du Ň ej

mierze sztucznej i bezproduktywnej – debaty wrodzone-nabyte ( nature or nurture ).

Przedmiotem sporu mo Ň e by ę co najwy Ň ej zakres i rola czynników wrodzonych oraz

nabytych w tworzeniu si ħ indywidualnej kompetencji j ħ zykowej; sam fakt istnienia pewnego

niezb ħ dnego biologicznego podło Ň a dla tej kompetencji jest oczywisty i nie podlega dyskusji.

Podobnie, mówienie o ewolucji j ħ zyka nie poci Ģ ga za sob Ģ silnych twierdze ı o jego

‘wrodzono Ļ ci’ lub np. modułowo Ļ ci w sensie Noama Chomsky’ego, czy Jerry’ego Fodora. W

najogólniejszym sensie, ewolucja j ħ zyka zainteresowana jest filogenetycznym powstaniem i

rozwojem tych genetycznie uwarunkowanych zdolno Ļ ci – czymkolwiek by one były – które

umo Ň liwiaj Ģ ludziom, w odró Ň nieniu od wszystkich innych gatunków, na nabycie j ħ zyka

naturalnego, je Ň eli tylko zapewniony zostanie dost ħ p do próbek tego j ħ zyka na okre Ļ lonym,

wczesnym etapie Ň ycia.

J ħ zyk – nie tylko mowa.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: