WSTĘP – WYKŁAD 1
Okres wpływów rzymskich jest mniej więcej zespolony z okresem Cesarstwa Rzymskiego oraz Wędrówek Ludów od przełomu er do około 500 r. n.e.
Barbaricum to pojęcie wprowadzone do języka w III w. n.e. Jest to termin rzymski, aczkolwiek późno wprowadzony. Znaczenie nadali mu w połowie XX w. archeolodzy (jednostka warszawska, która wydawała czasopismo Barbaricum). Rzymianie tereny poza limesem nazywali Sarmacją, Germanią, Swebią.
Barbaricum obejmowało obszary położone na północ od Dunaju i na wschód od Renu po Ural.
Badając okres wpływów rzymskich korzystamy ze źródeł archeologicznych, pisanych, kartograficznych oraz specyficznych źródeł archeologicznych np. numizmatyki.
Źródła pisane:
· Publiusz Korneliusz Tacyt „Germania”, „Annales”, „Żywot agrikoi”
· Ptolemeusz – kompatybilne dla obszarów opisywanych przez Tacyta, choć młodsze o 200 lat. Późniejsze źródła bizantyjskie (greckojęzyczne) głównie dotyczące Wędrówek Ludów
· Prokop z Cezarei
· Jordanes „Gethica”
· Paweł Diakon „Historia Longobardów”
· Nagrobki, cytaty, przepisane zaginione źródła
Źródła barbarzyńskie: runy (najstarsze z I w. n.e. z okolic Lubeki), pismo dackie, sagi skandynawskie (tworzone od czasów mitycznych do śmierci Attyki – żona Skandynawka podcięła mu gardło)
Kwestia identyfikacji kultur archeologicznych i plemion ze źródeł pisanych
· Z którego punktu patrzył autor, np. Tacyt
· Kasjusz Silingowie i Hazingowie to Wandalowie
· Burgundowie (kultura oksywska a następnie luboszycka)
· Mapa etniczna a mapa kulturowa
Zespoły kulturowe:
· Germanie Północni dzielą się na 2 części: Półwysep Skandynawski i Jutlandia. Pod ich wpływem była Finlandia, ale to była inna jakość, bardziej z epoki kamienia
· Germanie kontynentalni a wśród nich: zachodni (ren, łaba), morza północnego, reńsko-wezersy na południe od granicy Holandii i nadłabscy – dolne nadłabie, środkowe nadłabie i górne nadłabie
· Germanie wschodni – kultura przeworska, luboszycka, wielbarska, grupa dębczyńska – jest to krąg kultur gockich + kultura czerniachowska i zarubiniecka
· Krąg bałtyjski: krąg zachodniobałtyski (Królewiec, część Litwy, północna polsk) i wschodni Bałtowie (północna Białoruś, północna Rosja, Litwa, łotwa, Estonia)
· Krąg kultur ugro-fińskich
· Sarmaci: Węgry, europaśrodkowa, nad Dunajem – wyspowo, na stepach nadczarnomorskich
· Krąg celtycki (ostatni przedstawiciele) + kultura puchowska
· Krąg kultur dackich(po 107 r. n.e. nie wszyscy podporządkowali się Rzymowi, niektórzy wyemigrowali)
Importy:
· Kontakty z Rzymem i penetracja przez Rzymian
· Np. nadczarnomorskie, Skandynawia, strefa bałtyjska gdzie istniała bardzo intensywna wymiana handlowa z Rzymem
Kwestia romanizacji:
Romanizacja to nie tylko wymiana towarowa czy towarowo-pieniężna. Tereny podbijane i te przy limecie sa silnie romanizowane. Gdzie indziej przez romanizację elity (które zbliżały się kulturowo i politycznie do Rzymu i filtrowały wpływy Rzymu dalej). Romanizowali się też zwykli ludzie dwutorowo – przez bycie niewolnikiem lub dobrowolne wstąpienie do wojska rzymskiego (zaciągi indywidualne lub grupowe). Rozwijali się umysłowo, chociażby przez znajomość języków itp.
Szlaki handlowe: podnieprzański, pontyjski, bursztynowy
Transport: przy szlakach transportowych rozwijały się miasta, a raczej ich zalążki nad renem czy w kulturze czerniachowskiej. Obszary takie były przez rzymian rozpoznawane: źródła wywiadowcze informatorzy. W komunikacji posługiwano się głównie rzekami co oszczędzało i nie zabierało tak dużo czasu np. przepłynięcie Bałtyku ze Skanii do ujścia odry łodzią zajmowało 11-12 godzin a z zatoki gdańskiej d ujścia Dniepru 1 miesiąc.
SKANDYNAWIA W OKRESIE RZYMSKIM
WYKŁAD 2
W okresie rzymskim na obszarze Skandynawii kontynuowano wcześniejsze tradycje lateńskie, a być może także i halsztackie.
Na przełomie er klimat znacznie się ochłodził, doprowadzając tym samym do ograniczenia pożywienia i zmuszając ludność do migracji w kierunku południowym, która zaczęła zasiedlać tereny położone w bliskim sąsiedztwie linii brzegowej.
NORWEGIA
Osadnictwo
Stan. Mør – budynek mieszkalny z wypukłymi ścianami , rzędami słupów i podziałem na trzy nawy i trzy części w poprzek do linii naw: część recepcyjną, mieszkalną i gospodarczą; budynek był dość niski; konstrukcję dachu podtrzymywały słupy pomiędzy którymi znajdowały się kamienie bądź plecionka; kamienie oblepiane były od zewnątrz torfem; okna takiego budynku były minimalnej wielkości; cała osada była ogrodzona, wewnątrz niej stwierdzono istnienie ścieżek
Stan. Eide - dwa budynki o dł. 40 m; brak wewnętrznego podziału na części; osada ogrodzona; na czerwono zaznaczone były kamienie w stropie i w spągu obiektu. To są specyficzne paleniska poza obrębem domu służące do przygotowywania mięsa.
Kamienie-glina-mięso-kamienie zostawiane na parę dni
Stanowisko fiordowe Stand i Fana – dom na łodzi
Sostelid, Åseral – budynek kamienny
Nord-Kolnes – odkryto haczyki służące do łowienia ryb
Znane są również znaleziska ceramiki, np. w Hunn, Borge (naczynie z plastyką figuralną). Ogólnie ceramika była kiepskiej jakości i nie wykonywano jej na kole
Obrządek pogrzebowy
Dominuje obrządek ciałopalny, popielnicowy; w skład wyposażenia grobowego wchodziło uzbrojenie (przede wszystkim na południu Norwegii)
SZWECJA
Z terenu Szwecji pochodzi bardzo dużo importów rzymskich, które świadczą o dużym znaczeniu handlu. Odkrywa się je także w formie depozytów. Dogodne warunki do handlu stworzył cofający się lodowiec, który pozostawił po sobie moreny południowe wykorzystywane przez kupców przemieszczających się z północy na południe i odwrotnie.
Obowiązywał taki sam moduł jak w Norwegii; przy wznoszeniu ścian domów wykorzystywano kamień (Kaenne, Gotlandia) bądź plecionkę, którą oblepiano torfem (Dunde, Gotlandia). Przykłady osad: Valhaggar, Burg – Eketorp w prowincji Olandia, czy umocniona osada w Ismantorp w Olandii, która otoczona była wałem kamienno-drewniano-ziemnym (datuje się ją na okres wędrówek ludów). W Szwecji odkryto też wiele ośrodków produkcji żelaza, np. Lapphyttan, Norberg.
W Gotlandii dominuje obrządek szkieletowy; chłodny klimat uniemożliwiał wykopywanie głębokich jam, zatem groby z reguły były płytkie; przykrywano je brukiem kamiennym; groby kobiet były lepiej wyposażone w ozdoby, elementy stroju; w grobach męskich rzadko spotyka się miecze, a wyposażenie grobowe stanowią przede wszystkim groty i elementy pasa.
Valhaggar, Gotlandia – duże cmentarzysko; stwierdzono obecność grobu głównego i satelitarnych; obecność kurhanów kształtu trójkątnego, prostokątnego itd.
W obrębie cmentarzyska mogą wystąpić pola thingowe, będące miejscem spotkań w celu omówienia ważnych spraw, np. Ostfald w Gotlandii.
Depozyty
Havor, Gotlandia – zestaw rondli, dzwonki pasterskie, naszyjniki ze złota, wiadro
Ujście rzeki Albacksaa, Schonen – złoty wisiorek odwrotnie gruszkowaty
Hede, Vastmanland – bransoleta, zawieszki kapsułkowane zdobione filigranem i granulacją datowane na okres B1
Bagno Stora Hammars, Gotlandia – groty drewniane i kościane
Moss, Gotlandia – grot z napisem runicznym
Himmelsberga, Laxeby, Olandia – figurki antropomorficzne, będące być może depozytami w zastępstwie człowieka; figurki mogą być związane z uzdrowieniem (tam gdzie są źródła wody) – główka, ręka, czyli to, co udało się uzdrowić; figurki falliczne; groty wbite w jamę grobową
Ryty naskalne przedstawiające ludzi, łodzie znane są m.in. z Bro, Gotlandia i Haegeby, Upplandia (ryt z III w. przedstawiający mężczyzn z bronią, konie wielkości tarpana)
Runy: każda z run ma znaczenie magiczne, sprawcze; runy występują na broni, stellach, rzadziej naczyniach; podpisywał się nimi właściciel broni, jej wykonawca, często nadawano też broni imiona, które miały nadawać jej charakter; znane są również kamienie runiczne, stelle z zaklęciami
Podobnie jak w przypadku Norwegii, nie występuje tu ceramika wykonywana na kole. „Lepsza” ceramika czasami występuje w Skanii – jest to imitacja ceramiki na kole, w celu zdobienia w zagłębienia ceramiczne wpychano wapno, malowano je też ochrą (było jej pod dostatkiem w Szwecji), ornament ograniczony jest do elementów krokwiastych ///\\\///
JUTLANDIA I WYSPY DUŃSKIE
WYKŁAD 3
Geneza
Podobnie jak w przypadku Skandynawii kultury archeologiczne rozwinęły się na podłożu lokalnym (lateńskim z wyraźną kontynuacją kulturową z okresów poprzednich). Północna część Danii wraz z wyspami wykazują powiązania kulturowe ze Skandynawią i jest również bardziej zróżnicowana.
W chronologii wyróżnia się dwa okresy:
- młodszy okres rzymski (fazy B1/B2)
- późny okres rzymski (fazy C1/C2)
Na obszarze Wysp Duńskich wyróżnia się 3 grupy kulturowe: grupę Fionii, grupę Ollandii i grupę Gotlandii, a na Półwyspie Jutlandzkim: grupę północną i grupę południową.
Obszar Jutlandii i Wysp Duńskich (zwłaszcza Fionia) odznacza się dużo gęstszą siecią osadniczą w porównaniu do Skandynawii, na co wpływ miał zdecydowanie dużo lepszy klimat oraz bardziej urodzajne gleby. Osadnictwo było zatem od początku bardzo stabilne. W budownictwie przeważał moduł domu północnogermańskiego, np. Grøntoft, Jutlandia. Ze względu na dobrą dostępność drewna przy konstrukcji ścian stosowano często plecionkę i torf (w Skandynawii – kamienie). Wewnątrz domów odnajdujemy często paleniska, o okrągłym kształcie i obłożone gliną (tak samo jak w Skandynawii). Domy były zróżnicowane pod względem wielkości – large house, czyli długie domy rodzin zamożnych oraz mniejsze domy przeznaczone dla ludzi biedniejszych. Przykładem osady jednodworczej jest osada z Torstorp, której towarzyszyła zabudowa gospodarcza. W jej obrębie stwierdzono obecność spichlerzy na zboże (mały dookolny budynek) oraz wewnętrznych ścieżek. Cała osada była otoczona. W późnym okresie wędrówek ludów (530 AD) pomiędzy 2 rzędami słupów umieszczano cegły z torfu; podłogę stanowiła wyściółka z piasku.
Garncarstwo
Ceramika produkowana bez użycia koła garncarskiego, które pojawia się dopiero w średniowieczu. Wywodzi się z okresu lateńskiego i nawiązuje do wzorów jastrofskich.
Dominuje obrządek ciałopalny popielnicowy, poza skrawkiem północnym, gdzie występował także jamowy. Na Wyspach Duńskich (Fionia) pojawia się ponadto obrządek szkieletowy, który jest wynikiem kontaktów ze Skandynawią.
Bornholm – bardzo mało grobów jamowych; głównie popielnicowe, ale także i warstwowe na powierzchni ziemi podkurhanowe choć bez super zabytków, lokowane przy brzegach morza.
Zdarza się broń, groby wyraźnie zróżnicowane pod kątem płci. Wyposażenie grobów kobiecych jest bogatsze. Czasem nawet podział cmentarzysk na kobiece i męskie, co uznaje się za schedę po kulturze jastorfskiej.
W grobach odkryto mnóstwo importów rzymskich – brąz, terra sigillata, naczynia szklane w całej Jutlandii. Mówi to o zmianie orientacji handlowej: w B1 i B2 związane z zachodnimi prowincjami cesarstwa np. Galiami, italijskimi a głównym traktem miałaby być rzeka Ren. A w C1 ewidentna zmiana: większość importów znad Morza Czarnego i związanych z bardzo starą tradycją szklarską kolonii rzymskich w Mezji i Poncie (wcześniej z Syrii i Aleksandrii). Na wyspach ceramika rzymska codziennego użytku. Poza importami wyroby lokalne
Himlingoie – puchar srebrno-złoty, C2/C3
Pojawiają się również groby książęce. W całym Barbaricum (oprócz Sarmatów i Bałtów) przyjęto 2 horyzonty takich grobów
I horyzont grobów lubieszewskich (wczesny) schyłek B1
II horyzont grobów zakrzowskich (późny) C2
W Jutlandii groby okazałe zakładano cały czas ze względu na stabilność osadniczą, która umożliwiała rozwój lokalnym elitom społecznym.
Cechy grobu okazałego:
- import rzymski
- wyposażenie wojenne tylko w Jutlandii. W Barbaricum o wojowniku świadczyła np. bransoleta będąca stopniem wojskowym wykonywana przez mennice rzymskie
- lokalne wyroby okazałe np. złote zapinki
- szkła, np. miseczki, millefiori
- forma grobu musi być okazała: kurhan, komorowy itd. Tak jakby budynek na zrąb zadaszony i wkopany w ziemię – zależało to od statusu zmarłego i możliwości społeczności
- występowanie poza właściwym cmentarzyskiem na ogół (w Jutlandii nie koniecznie)
- osobne dla kobiet i mężczyzn
- często posiadały wydzielone strefy
Grób okazały I horyzontu z B2 Vaster-Mellerud (Jutlandia): szpile, wisiorek odwrotnie gruszkowaty, klamra esowata, 3 zapinki: 2 lokalne i 1 z Nadrenii ze stylem emalii komórkowej, filigran, granulacja
Arslev (Fionia) C2/C3: 4 zapinki alamańskie. Sposób noszenia zapinek: kolie noszono na zapinkach, tak jak w Germanii, natomiast Sarmaci nosili kolie na szyi, a nie na zapinkach
Dollerup (Jutlandia)– okucia rogów do picia w kształcie byków(wyróżnik grobów męskich – topos rogu obfitości)
Depozyty bagienne
Z terenu Jutlandii i Wysp Duńskich znanych jest dużo teo typu znalezisk. Są one bardzo dobrze zachowane.
Znaleziska bagienne mogą być powiązane z kultem, miejscem wyroków sądowych, wypadkami bądź śmietniskami muszlowymi. Należy zaznaczyć iż prawie każdy przedmiot był intencjonalnie niszczony.
W torfie bardzo dobrze zachowały się ubrania, szyte ze skóry, lnu, wełny (na Jutlandii i na północy dominuje wełna), np. kobieta z Huldremose czy mężczyzna z Tollund...
johnny5555