historia urbanistyki 2.doc

1.3. Sztuka helladzka.

Sztuka helladzka rozwijała się na terenach Grecji lądowej od drugiej połowy III tysiąclecia p.n.e. do 1100 p.n.e., czyli podboju ziem Achajów przez Dorów. Termin sztuka helladzka został wprowadzony przez badaczy Waces^a i Charlesa Blegena. Ostatnia faza rozwoju sztuki helladzkiej. datowana od około 1600 p.n.e. często nazywana jest sztuką mykeńską. Najstarszymi ośrodkami rozw oju sztuki helladzkiej są osady odkryte w Zygouries, Prosymna, Lema: groby w Hiagos Kosmas, ceramika z Sejdo. DimmL Orchomemenos, Hagia Marina. Do najstarszych znalezisk należą wykonane z terakoty figurki postaci kobiet. Ich forma jest mocno zbliżona do figurek odnalezionych na wyspach cykladzkich, tzw. idoli. Są to figurki niewielkich rozmiarów o mocno uproszczonej formie.

Charakterystyczne dla kultury helladzkiej najwcześniejszego okresu są budowle na planie kola wznoszone z gliny na podbudowie z łupanego kamienia. Ceramika wypalana bez ozdób lub z prostymi ornamentami w kształcie plecionki, (w tym okresie na Cykladach wyrabiano naczynia z kamienia).

Najw iększy rozkwit kultury i sztuki helladzkiej rozpoczął się około 1600 p.n.e. Zbiega się w czasie z ekspansją Achajów na sąsiadujące z nimi tereny. Mykeńczycy podbili Knossos w połowie XV wiek p.n.e.. Najprawdopodobniej tam poznali pismo linearne B, które przystosowali do swoich potrzeb. Zatrudnili artystów kreteńskich. Sztuka tego okresu, mimo silnego wpływu sztuki kreteńskiej zachowała wiele cech indywidualnych.

Sztuka mykeóska to najpóźniejszy okres rozwoju sztuki hełladzkiej, datowany od 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e.. Czas trwania sztuki mykeńskiej został zakończony wraz z najazdem plemion doiyckich i podbój ziem zajmowanych przez Achajów.

Rozkwit sztuki mykeńskiej wiązany jest z ekspansją plemion achaj skich na sąsiednie wyspy. Zwłaszcza z podbojem Krety i szerszym poznaniem osiągnięć tamtejszych artystów. Najważniejszym elementem rozwoju było pobudowanie obronnych twierdz zwanych cytadelami. Były one ośrodkami władzy i centralnymi ośrodkami rozwoju sztuki.

• Założenia urbanistyczno - architektoniczne.

Do największych odkrytych zamków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na wieki XVI - XI p.n.e. Mury obronne staw iane były w konstrukcji murów cyklopowych.

Mur cyklopowy - mur skonstruowany z w ielkich; nie obrobionych kamieni dopasowanych do siebie w miarę możliwości. Luki między nimi wypełnione są ziemią oraz drobnymi kamieniami Dawniej - konstrukcja z okresu kultury egejskiej i mykeńskiej, zbudowana z potężnych bloków skalnych układanych poziomo. Ich powstanie przypisywano Cyklopom.

Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się mesaron,usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń wyłożone były kamiennymi płytami.

Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny w ewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkow e zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prow adziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się megaron, usytuow any na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami. Megaron ikr. uźyapoy - "duża izba") — w starożytności początkowo jednoizbowy, prostokątny• budynek użytkowany przez mężczy zn. Jego forma przypominała perystyL do którego wchodziło się przez kolumnowy przedsionek umieszczony na krótszej ścianie. Pośrodku izby umieszczano palenisko, nad który m znajdował się otwór w dachu do odprowadzenia dymu. W takiej formie znany był w V tysiącleciu p.n.e. Z czasem został przekształcony w reprezentacyjną część pałaców i ok 1400 p.n.e. - 1100 p.n.e.). Miał tylko jedno pomieszczenie podparte czterema kolumnami dymnik w dachu oraz otwarty przedsionek wa krótszym boku z dwoma kolumnami między ścianami z antami Ta budów i a najprawdopodobniej bvł pierwowzorem świątyni greckiej disnlos in antis. Czasami przed budynkiem umieszczano portyk Przez dodanie ściany przedniej z otworem drzw iowym można było utworzyć dodatkowe pomieszczenie poprzedzające główną izbę.

Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione byty freskami wykonanymi w tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos. Podobna jest paleta barw i stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk.

Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny, pomieszczenia gospodarcze, i Do architektury sepulkralnej należą groby szybowe (odnalezione w Mykenach, XVI - XV wiek p.n.e.) zdobione stelami, groby przekryte pozornymi kopułami, częściowo wbudowane w zbocza gór. poprzedzone dłusim korytarzem (tzw. dromosem). zakończonym ozdobnym ponalem, np. grób Agamemnona zwany też skarbcem Ateusza,grób Klitajmestry)

• Rzeźba,

Rzeźbiarstwo mykeńskie nie należy do największych osiągnięć sztuki tego okresu. Najczęściej spotykane są małe figurki (od kilkunastu do około 70 cm) przedstawiające postacie kobiet (wyobrażenia mężczyzn i zwierząt należą do rzadkości). Przypominają one znaleziska kreteńskie. Największy rozwój rzeźby nastąpił około 1300 - 1200 p.n.e. Związany jest ze znaczną stylizacją i uproszczeniem kształtu. Wykopaliska w Keos odnalazły rzeźby kobiet o wysokości od L0 m do wielkości naturalnej.

•        Malarstwo.

Największy rozwój malarstwa nastąpił w okresie od ok. 1400 p.n.e. do 1200 p.n.e. Jak inne rodzaje sztuki, rozwijało się przede wszystkim poprzez wzorowanie na osiągnięciach artystów minojskich. Największe różnice zauważalne są w doborze tematyki. Największy udział w freskach miały sceny myśliwskie i wojenne. Freski zdobią ściany i niekiedy posadzki pomieszczeń władców w cytadelach mykeńskich. Podobnie jak inne dziedziny szmkL malarstw o uległo stylizacji związanej z usztywnieniem postaci podkreśleniem jej stateczności.

Klasycyzm to style architektoniczne starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Rozwijały się w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzował się szerokim zastosowaniem symetrii i kolumn. Podstawowe porządki architektury klasycznej:

•           doryckL

•          jońskL

•          korynckL

•          toskański.

•           kompozytowy.

W okresie Odrodzenia architektura klasyczna została opisana w licznych rozprawach i stanowiła wzór dla wielu innych stylów architektonicznych dzisiaj.

I. Starożytna Grecja.

Sztuka starożytnej Grecji pcw stała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej, spow odowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wTaz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Naicześciei ich dzieła bvłv kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak w raz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność. Czas trwania sztuki greckiej dzielony jest na następujące okresy rozwoju:

•                1) okres archaiczny.

•               2) okres klasyczny,

•               3) okres hellenistyczny.

1.1. Okres archaiczny.

Sztuka starożytnej Grecji - okres archaiczny to najstarszy z trzech etapów rozwoju sztuki w rejonie basenu Morza Egejskiego. Początki sięgają najazdu Dorów na Peloponez w XII wieku p.n.e. i wiązanego z nim upadku kultury mykenskiei. Wydarzenia kończące ten pierwszy okres związane są z początkiem II wojny perskiej, a ściślej z bitwą pod Salaminą oraz zniszczeniem Aten w 480 p.n.e. Okres archaiczny dzielony jest umownie na cztery

mniejsze przedziały czasowe, które noszą nazwy:

•          okres wieków ciemnych,

•          okres wczesnoarchaiczny.

•          okres dojrzałego archaizmu,

•          okres późnego archaizmu.

1.1.1. Okres wieków ciemnych.

W okresie archaicznym zazwyczaj wyróżnia się okres zwany ciemnym, trwający do ok. 900 p.n.e., o którym niewiele wiadomo. Wraz z upadkiem głównych ośrodków administracji achajskiej nie budowano wtedy okazałych rezydencji i twierdz zdobionych malowidłami. Upadały warsztaty złotnicze i snycerskie. Znaleziska archeologiczne tego okresu to wyroby ceramiczne, których zdobnictwo początkowo kontynuuje wzory (kształt naczyń i dekoracje) inykeńskie (tzw. styl submykeński trwający do ok. 1050 p.n.e.) stopniowo je upraszczając do stylu zwanego protogeometrycznym. Zamiast spiral artyści stosowali linie faliste, koncentryczne półkola, trójkąty, romby, a później meandry i swastyki.

Założenia urbanistyczne tego okresu cechował brak architektury monumentalnej, jaka powstawała w okresie egejskim (np. cytadela w Mykenach). Znane sąjedynie pozostałości po dość skromnych budowlach. Przykładem typowej wioski z tego okresu jest Karfi (Kaiphi) na Krecie, założona w XE wieku p.n.e. Osada ma zwartą zabudowę, brukowane ulice oraz pozostałości po budynku, interpretow anym jako megaron pałacowy. Odkryto także okręg kultowy w formie dziedzińca otoczony murem. Około IX wieku p.n.e. powstała Smyma (dzisiejszy Izmir), w której zachow ały się ślady po owalnej budowli mieszkalnej o wymiarach 3x5 m - jednym z pierwszych domów, których stan pozwolił na rekonstrukcję.

Pozostałości większej budowli znaleziono w Leikandi na Eubei (1 połowa X wieku p.n.e.). Ma ona wymiary 10x4" m i wzniesiona była na planie prostokąta zakończonego apsydą. posiadała anty, w ewnętrzną kolumnadę oraz zewnętrzne podpory. W środku budowli odkryto trzy bogato wyposażone groby, a w obok budynku całe cmentarzysko. Być może budowla pierwotnie była pałacem, a później została przekształcona w herpon.

Anta - faedes in antisj pilaster kończąc? ścianę. uformowany i zdobiony zgodnie z porządkiem architektonicznym danej epoki.

Herom - grób herosa w starożytnej Grecji najczęściej w kształcie tolosu lub małej świątyni.

1.1.2 Okres wczesnoarchaiczny

Okres ten jest datowany na od IX do VIII.p.n.e. Związany jest z początkami stabilizacji. Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty* ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem . Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptowany dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni, konieczne było opracowanie nowego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierajac go na wąskich słupkach. Światło wchodziło do pomieszczenia przez szpaty pomiędzy nimi. Przesuzeń powstałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych rozmiarach. Tak powstał fryz zwany tryglifonein. Był to początek, z którego w późniejszym Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem. Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptow any dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni konieczne było opracowanie now ego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierajac go na wąskich słupkach. Światło w chodziło do pomieszczenia przez szpary pomiędzy nimi. Przestrzeń pow stałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych czasie wykształciły się tryglify i metopy znane z porządku doryckiego.

Tryglif to prostokątna płyta stosow ana w starożytności w porządku doryckim. Była ona umieszczana między metopami we fryzie oraz na narożnikach budowli. Nazwa płyty wyw odzi się od zdobienia jej dwoma pionowy mi żłobieniami które dzieliły ją na trzy pola. Zew nętrzne pola miah' z boku dodatkowe półwcięcia (półelif i v. W przypadku pominięcia tych półwcieć (zdarzało się to w architekturze porenes ans owej} płytę określa się terminem dygłif Pod każdym tryglifem znajdowała się reguła (listew ka/ r sześcioma guttae (łezkami). Metopa - kwadratowa lub prostokątna płyta na fryzie w budowlach u starożytnej Grecji. Była ona zazwyczaj zdobiona płaskorzeźbą, ale zdarzały się też metopy gładkie. Fryz - środkowy, poziomy człon belkowania r reguły leżący między architrawem i gzymsem. Bardzo często zdobiony płaskorzeźbami, był jednym z najbardziej ozdobnych elementów antycznych świątyń.

Architraw fepistyL nadsłupie) — głów ny (najniższy) poziomy człon belkowania antycznego, który podtrzymywał belki stropu Spoczywał on bezpośrednio na kolumnach. FF porządku doryckim miał formę prostej gładkiej belki{ w pozostałych jego płaszczyzna dzieliła się na trzy fasciae. z których najwyższa była najbardziej wysunięta. W mniej ścisły m znaczeniu architraw to profilow ane obramienie drzwi i okien.

Rzeźba to przede wszystkim małe figurki wotywne wykonane z gliny lub brązu. Charakterystyczną cechą tych ich jest ukształtowanie w tzw . tendencji odśrodkowej (ręce i nogi są wyraźnie oddzielone od tułowia). Powierzchnie figurek zdobione były wzorami geometrycznymi. W VIH wieku p.n.e. pojawiły się figurki wotywne wykonane z brązu i ołowiu.

Znaleziska archeologiczne ceramiki z tego okresu charakteryzują się geometry czną formą zdobień. Ornamenty rozmieszczone są w pasach, wzory wypełniają prawie całą powierzchnię ścian naczynia, podkreślając jego kształt. W tym czasie pojawiły się postacie ludzkie i zwierzęce w mocno uproszczonej, geometry cznej formie. Do najcenniejszych zabytków tego okresu należą tzw. wazy dipylońskie. Zostały odnalezione w pobliżu bramy Dipylon w Atenach. Są to wysokie, czasem nawet do ok. 2,0 m wysokości, naczynia, ustawiane jako nagrobki na ateńskim cmentarzu. Datowane są na lata 850 – 700p.n.e. Dekoracja wykonana na nich często nawiązuje do obrzędów pogrzebowych

1.1.2. Okres doji zaleso archaizmu.

Dominuje w nim styl zwany orientalizującym ukształtowany w VII w.pn.e. pod

wpływem twórczości artystów Bliskiego Wschodu i Egiptu. Jest to czas w

postępujący w dużvm tempie kolonizacji obszaru basenu Morza Śródziemnego.

Jednostki osiedleńcze lokowane były zwykle u podnóża wzniesienia, na którym dominowała zabudowa świątyń. W architekturze sakralnej wprowadzono

(pervstaza), w związku z tym fryz ze ścian zewnętrznych  celli  przemesiono na belkowanie znajdujące się powyżej niej. Pod koniec VII wieku p.n.e._wraz z upowszechnieniem kamienia jako budulca, świątynie przybierały coraz bardziej monumemaine rozmiary. Przez powtórzenie formy stosowanej wcześniej ukształtował się w rejonie półwyspu Peloponeskiego styl zwany porządkiem doryckim. W tym też okresie, w rejonie Attyki i Jonii pod wpływem budownictwa ludów Wschodu wykształcił się porządek joński. Świątynie greckie wznoszone z kamienia stawiano na kamiennej, trójstopniowej podbudowie kryto je dwuspadowym dachem, fasadę zamykano ozdobnym tympanonem.

Cellą (w Rzymie;, naos (w Grecji/ - najw ażniejsze pomieszczenie w starożytnej świątyni, w którym stal posąg bóstwa. W większych świątyniach był dzielony• na trzy nawy i poprzedzony portykiem fpronaoseny. W jego tylnej części symetrycznie do pronaosu znajdował się często opistodomos. a pomiędzy opistodomosem a naosem bywał umieszczany adyton.

Rumy staro/ytncgo miasta na Wyspie Delos, o powierzchni 4 km2. W rzeźbie, pod wpływem starożytnego Wschodu, postać ludzka kształtowana była w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziew czyny 1 Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą)* zazwyczaj z uśmiechem na twarzy. Według niektórych archeologów ówcześni artyści uic potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu m arzy, Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiała się rzeźba monumentalna. Do przykładów tego rodzaju twórczości należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apołlma na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumne w Delfach.

W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz gatunków nie spotykanych w Grecji - panter, tygrysów. Do użytku weszła też nowa metoda zdobienia — rycie wzorów, w miejsce wcześniejszej dekoracji malarskiej. Najpiękniejsze wyroby pochodzą z Koryntu oraz warsztatów na wyspach Rodos, Naksos.

1.1.3. Okres późnego archaizmu.

Datowany jest na VI wiek p.n.e. - 480 p.n.e.. czyli do bitwy pod Salaminą. To czas rozwoju zapoczątkowanych wcześniej tendencji:

-próby pogodzenia w architekturze 3 zasadtrygligów obowiązujących w porządku doryckim z budowlami wznoszonymi z kamienia,

•  wprowadzenie wybrzuszenia na linii stylobatu i belkowania,

•  dalszy rozwój typów świątyń greckich przez ich rozbudowę związana^ ze zwiększeniem liczby kolumn i rozbudową wnętrza.

Podobnie w rozwiązaniach kompozycji płaskorzeźby zdobiącej budowle, nasilały się dążenia do osiągnięcia większej harmonii. Również dla scen przedstawianych na tympanonie. W porządku jońskim po raz pierwszy zastosowano zamiast tradycyjnych kolumn - kariatydy. W ośrodkach kultowych oprócz świątyń budowano skarbce, np. skarbiec Knidyjczyków. skarbiec Syfiiicz\ków. skarbiec Ateńczyków w Delfach.

W zabudowie miast wykształciła się agora, wokół której budowano najważniejsze budowie administracyjne i sakralne. Od V wieku p.n.e. agora została wzbogacona budowaną przynajmniej wzdłuż jednego z boków stoą. Rozwój budownictwa mieszkalnego przejawiał się w budowaniu domów wieloizbowych* na planie prostokąta. Był to także okres wykształcenia się typowych dla architektury greckiej budowli użyteczności publicznej, w tym dom prytanów - czyli ...