pamięć i uczenie sie
zajecie 13
Jacek Kozłowski
Zastosowanie teorii uczenia się w terapii małych dzieci z autyzmem
na przykładzie Projektu Wczesnej Interwencji O. I. Lovaasa
1) ●Autyzm jest poważnym zaburzeniem rozwojowym, rozpoczynającym się we wczesnym dzieciństwie:
- przed 3 rokiem życia;
- u około 5-20 dzieci na 10.000 urodzin,
- 3 × częściej u chłopców niż u dziewczynek.
● Przyczyny powstawania zaburzenia nie są jeszcze dostatecznie wyjaśnione,
● Diagnoza autyzmu opiera się na stwierdzeniu obecności charakterystycznych zachowań związanych z tym zaburzeniem.
● Według kryteriów diagnostycznych: ICD-10 i DSM-IV autyzm charakteryzuje się:
- obecnością głębokich, jakościowych zaburzeń w interakcjach społecznych i komunikacji (zarówno werbalnej, jak i niewerbalnej),
- a także występowaniem ograniczonych, powtarzających się i stereotypowych wzorców zachowań, zainteresowań i aktywności.
2)● Wiele tradycyjnych form oddziaływania terapeutycznego okazało się nieskutecznych Najlepsze rezultaty, czego dowodzą obiektywne badania, przynosi wcześnie podjęta, intensywna terapia behawioralna, oparta o założenia współczesnej teorii uczenia się (Lovaas, 1987; Maurice i inni, 1996).
● Podstawowym celem tej terapii jest kształtowanie u dziecka jak największej ilości zachowań adaptacyjnych, które rozwiną jego niezależność i umożliwią mu efektywne funkcjonowanie w środowisku.
Drogą do tego celu jest:
- systematyczne wzmacnianie (nagradzanie) coraz bardziej zbliżonych do docelowych form zachowania przy użyciu znaczących dla dziecka wzmocnień.
W pierwszym etapie terapii są to zazwyczaj tzw. wzmocnienia pierwotne, w postaci(smakołyki lub preferowane przez dziecko aktywności, w tym również zachowania autostymulacyjne
. Później, co również jest wynikiem uczenia się, wzmocnienia społeczne.
-ścisłe kontrolowanie sytuacji, w których zachowanie przebiega.
- Oznacza to odpowiedni sposób wydawania poleceń, które w pierwszej fazie terapii muszą być krótkie i bardzo konkretne,
- oraz umiejętne wprowadzanie i wycofywanie różnorodnych podpowiedzi (manualnych, wizualnych, werbalnych, itp.). np. wprowadzanie do środowiska terapeutycznego wyraźnej struktury czasowo-przestrzennej.
Pracę z małymi dziećmi charakteryzuje:
- konieczność rozbijania umiejętności złożonych na bardzo drobne elementy składowe, z których każdy musi być uczony oddzielnie.
- Nowe umiejętności są dobudowywane do już istniejących (opanowanych).
( nauczanie dzieci z autyzmem = budowania piramid .)
- Tempo uczenia się poszczególnych dzieci jest bardzo zróżnicowane, jednakże większość wymaga bardzo wielu powtórzeń dla opanowania nowych umiejętności.
-Umiejętności te, aby mogły zostać zgeneralizowane, tzn. aby dziecko zaczęło je wykorzystywać na co dzień, w swoim naturalnym środowisku muszą być
ćwiczone w różnych miejscach i z różnymi osobami.
Idealnym rozwiązaniem jest tu stopniowe przechodzenie od nauczania indywidualnego do nauczania w małej, a następnie w dużej grupie rówieśników.
Ostatecznym celem terapii jest nauczenie dziecka jak uczyć się od normalnego środowiska i jak oddziaływać na to środowisko w sposób, który będzie konsekwentnie przynosił pozytywne rezultaty dziecku, jego rodzinie i innym ludziom .
Badania dotyczące zastosowania praw teorii uczenia się w terapii dzieci z autyzmem: zainicjował w latach 60. O. Ivar Lovaas.
program badawczy Lovaasa – Young Autism Project – poświęcony był ocenie efektywności technik behawioralnego nauczania bardzo małych dzieci autystycznych (poniżej 4 roku życia).
Lovaas opublikował niezwykle obiecujące wyniki swego wieloletniego eksperymentu:
- po 2-3 latach intensywnej terapii behawioralnej (30-40 godzin indywidualnych zajęć tygodniowo), w której główny nacisk położony był na rozwój mowy i umiejętności społecznych osiągnęło normalny poziom funkcjonowania:
-47% dzieci z grupy eksperymentalnej osiągnęło normalny poziom funkcjonowania,
-w grupach kontrolnych jedynie 2% dzieci
Efekty terapii po raz pierwszy tak dobre, a także okazały się być trwałe
.
W 1994 roku Lovaas zainicjował międzynarodowy program badawczy – Multi-Site Young Autism Project – którego celem jest zbadanie, czy tak optymistyczne wyniki pierwszego eksperymentu mogą zostać powtórzone w innych ośrodkach badawczych.
W Polsce -Projekt Wczesnej Interwencji przy Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego.
Warunki owocnej intensywnej terapii behawioralne:
odpowiednie przygotowanie merytoryczne osób, które mają go realizować-
szkolenie teoretyczne z zakresu analizy behawioralnej (współczesnej teorii uczenia się),
a także szkolenie praktyczne (warsztatowe)
Organizowaniem tego rodzaju szkoleń zajmuje się m.in. Polskie Towarzystwo Analizy Behawioralnej.
Nadzór merytoryczny nad realizowanym programem terapeutycznym powinien sprawować superwizor :
-osoba z wyższym wykształceniem psychologicznym lub pedagogicznym,
-posiadająca gruntowną wiedzę z zakresu analizy behawioralnej,
-oraz co najmniej kilkuletnie doświadczenie bezpośredniej pracy z dziećmi z autyzmem).
Superwizor bieżąco informuje rodziców dziecka, w jaki sposób rozwija się program terapeutyczny:
Służą temu cotygodniowe spotkania zespołu składającego się z superwizora, terapeutów, rodziców i dziecka. Rodzice biorą czynny udział w podsumowaniu mijającego tygodnia, a także w wytyczaniu kolejnych celów terapii.
Superwizora także zapewnienia rodzicom możliwość ciągłego poszerzania wiedzy na temat stosowanych technik terapeutycznych.
Służy temu organizowanie specjalnych szkoleń dla rodziców, a także zapewnienie im dostępu do aktualnej literatury.
Trzy zasadnicze cele terapii behawioralnej:
-rozwijanie zachowań deficytowych,
-redukowania zachowań niepożądanych,
-generalizowania i utrzymywania efektów terapii.
Rozwijanie zachowań deficytowych
Zachowania deficytowe zachowania, które uważa się za prawidłowe i pożądane u dziecka w pewnym wieku i w pewnych okolicznościach, a które u dziecka z autyzmem występują zbyt rzadko lub nie występują wcale (np. prawidłowa mowa, okazywanie uczuć, zabawa zabawkami, itd.).
Podstawową procedurą służącą rozwijaniu zachowań deficytowych jest kształtowanie. ELEMENTY KSZTAŁTOWANIA:
☼ zidentyfikowanie wzmocnień, dzięki którym dzieci te będą rzeczywiście zmotywowane do pracy.
Wzmocnieniem jest każdy bodziec, który następuje po reakcji i zwiększa prawdopodobieństwo ponownego jej wystąpienia.
Bodźce wzmacniające identyfikowane są w sposób funkcjonalny, nie racjonalny.
O charakterze wzmacniającym bodźca przekonamy się dopiero, gdy zaobserwujemy, że zachowanie, po którym on następuje faktycznie zaczyna pojawiać się częściej. Właściwości wzmacniające nie leżą bowiem w samym bodźcu, ale w jego wpływie na zachowanie.
Dla dziecka ten sam bodziec może mieć w jednej chwili charakter wzmacniający, by po pewnym czasie stać się bodźcem obojętnym, czy wręcz awersyjnym (np. słodycze) bowiem stany deprywacji i nasycenia grają istotną rolę w determinowaniu siły potencjalnego wzmocnienia w danej chwili.
Nie istnieją wzmocnienia uniwersalne ( stąd ważna obserwacja i wywiad z rodzicami)
W przypadku dzieci z autyzmem trudno znaleźć wzmocnienie, bo nie są podatne na wzmocnienie konwencjonalne, zwłaszcza społeczne (np. aprobatę ze strony otoczenia).
Tak więc jednym z pierwszych celów terapii jest nadanie charakteru wzmacniającego wzmocnieniom społecznym
Wykorzystuje się w tym celu klasyczny mechanizm warunkowania
Wzmocnienia społeczne mogą być następnie wykorzystywane do rozwijania i utrzymywania takich zachowań, jak komunikowanie się czy zabawa z innymi dziećmi.
Inną szeroko stosowaną strategią wzmacniania, jest używanie zachowań często występujących u dzieci jako wzmocnień pozytywnych.
Użycie zachowań wysoko prawdopodobnych jako wzmocnień dla zachowań mało prawdopodobnych znane jest jako zasada Premacka. Np.pozwalanie dzieciom na zabawę zabawkami (wysoko prawdopodobne zachowanie) pod warunkiem zakończenia odrabiania lekcji (mało prawdopodobne zachowanie).
Gdy brak konwencjonalnych wzmocnień pozytywnych zasada Premacka jest używana nawet, gdy zachowania preferowane są niepożądane. Muszą wtedy jednak być również niedestrukcyjne. (bujanie się za prawidłowe siedzenie czy jedzenie)
W miarę jak prawidłowe zachowania przybierają na sile, liczba pożądanych zachowań może być zwiększana, a czas angażowania się w anormalne wzmocnienie skracany.
WSKAZÓWKI STOSOWANIA WZMOCNIEŃ:
· za cel terapii wybieraj konkretne zachowania (np. uśmiechanie się), a nie ogólne kategorie zachowań (np. uspołecznienie)
· ucz takich zachowań, które przejdą pod kontrolę wzmocnień naturalnych (obecnych w naturalnym środowisku dziecka).
· Aby ocenić efektywność wzmocnienia, musisz określić jak często zachowanie pojawiało się przed rozpoczęciem programu, a jak często po jego wprowadzeniu.
· Wybieraj wzmocnienia praktyczne – łatwe w użyciu, łatwo dostępne i niezbyt kosztowne.
· Wybieraj wzmocnienia, które mogą być dostarczone natychmiast po zachowaniu.
· Wybieraj wzmocnienia, które mogą być zastosowane wielokrotnie bez spowodowania nasycenia.
· Wybieraj wzmocnienia, które nie wymagają dużej ilości czasu na „skonsumowanie”.
· Używaj tak wielu różnorodnych wzmocnień.
· Staraj się dawać dziecku możliwość wyboru wzmocnienia (np. stosuj obrazkową „Listę wzmocnień”).
· Przed rozpoczęciem pracy powiedz lub pokaż dziecku jak będzie wzmacniane.
· Wzmacniaj natychmiast po pojawieniu się zachowania pożądanego.
· Wzmacniaj często, lecz po trochu (unikaj nasycenia).
· Opisuj zachowanie, które wzmacniasz (np. „Pięknie posprzątałeś pokój!”).
· Łącz wzmocnienia rzeczowe z pochwałami i kontaktem fizycznym (głaskaniem, łaskotaniem, itp.).
· Aby uniknąć nasycenia zmieniaj zwroty, których używasz jako wzmocnień społecznych („dobrze!”, „świetnie!”, „super!”, „pięknie!”, itp.).
· Bądź spontaniczny!
· Jeśli w ciągu 10 prób zachowanie pojawiało się na pożądanym poziomie, spróbuj stopniowo wycofywać wzmocnienia rzeczowe, podtrzymując zachowanie przy użyciu wzmocnień społecznych.
· Poszukuj naturalnych wzmocnień w środowisku dziecka, które będą podtrzymywać zachowanie po zakończeniu programu.
· Zaplanuj przeprowadzanie okresowych prób sprawdzających po zakończeniu programu.
· Jeśli dziecko nie zna pożądanego zachowania ważne jest odpowiednie użycie instrukcji słownych i różnego rodzaju podpowiedzi.
☼Opanowanie odpowiedniego sposobu wydawania poleceń
ZASADY WYDAWANIA INSTRUKCJI SŁOWNYCH:
1)Pewność, że dziecko koncentruje na terapeucie swoją uwagę. Powinien więc wypowiedzieć imię dziecka i poczekać, aż nawiąże ono kontakt wzrokowy. W razie potrzeby może użyć podpowiedzi werbalnej („Popatrz na mnie”) lub manualnej (ręką nakierować głowę dziecka).
2) Terapeuta musi być pewien, że dziecko jest w stanie zrobić to, o co on je prosi.( znać zakres umiejętności dziecka, umiejętnie stosować procedury podpowiadania)
3)Pewność, że instrukcja terapeuty jest dla dziecka zrozumiała.. Każda instrukcja musi być wykonana. Polecenia – szczególnie w pierwszej fazie terapii – powinny być krótkie i precyzyjne.
4) Terapeuta powinien wzmocnić każde prawidłowe wykonanie polecenia. (niepowodzenie →powtórka polecenia z modyikacją) , dać czas na wykonanie
...
Birdosz