a) We współczesnej nauce o polityce nacisk położony jest głównie na wyjaśnienie mechanizmów rządzenia, co nadaje spojrzeniu na demokrację odmienną perspektywę.
b) Przełom XIX i XX w. elitarystyczna koncepcja demokracji – G. Mosca i V. Pareto – na gruncie działalności partii politycznych – R. Michels sformułował pogląd, iż w każdym typie wspólnoty politycznej powstaje asymetryczny stosunek między niezorganizowaną większością (rządzonymi), a zorganizowaną mniejszością, która realnie sprawuje władze. Tzw. „rządy ludu” są w rzeczywistości tak samo władzę „klasy politycznej” jak w systemach, które odrzucają idee i zasady demokracji.
c) Dwa zasadnicze sposoby definiowania demokracji:
1) nawiązuje do tradycji prawniczej, traktuje demokrację jako swoisty typ reżimu politycznego
2) obejmuje nie tylko wartości i zasady ustrojowe (wolność, równość), ale również strukturę autorytetów, formalne i nieformalne „reguły gry politycznej” oraz wynikające z nich zachowanie i relacje między podmiotami polityki.
d) Większość autorytetów przyjmuje pogląd, że o demokratyzmie systemu politycznego przesądzają przede wszystkim procedury polityczne, a zwłaszcza zagwarantowanie możliwości odbywania cyklicznych, rywalizacyjnych wyborów.
e) Do „minimum proceduralnego” przesądzającego o możliwości uznania systemu za demokratyczny zalicza się powszechne prawo wyborcze dla dorosłych, tajność głosowania, regularnie odbywane elekcje, rywalizację między partiami politycznymi, uznanie swobody zakładania i faktycznego dostępu do stowarzyszeń oraz odpowiedzialność egzekutywy.
f) Traktowanie demokracji jako reżimu politycznego pozwala na uchwycenie związku pomiędzy normatywną sferą systemu (wzorce zachowań politycznych) a samymi zachowaniami. Podstawowym kryterium demokratyzmu staje się w tym ujęciu z jednej strony treść norm regulujących postępowanie podmiotów polityki, z drugiej zaś zgodność faktycznych zachowań z zawartymi w nich wzorcami.
g) Wielu autorów skłonnych jest ujmować demokrację jako określony efekt polityczny polegający na ukształtowaniu relacji politycznych w taki sposób, który pozwala na złagodzenie napięć i antagonizmów pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi tworzącymi wspólnotę polityczną. W tym rozumieniu demokracji akcentuje się przede wszystkim redukcję przemocy jako sposobu rozwiązywania konfliktów wynikających z dążeń do zdobycia i utrzymania władzy, co oznacza przestrzeganie przez wszystkich uczestników reguł gry w zakresie wymiany sił rządzących.
h) Niektórzy badacze uznają za główną cechę demokracji to, że zapewnia ona zgodność treści decyzji z preferencjami większości obywateli bądź gwarantuje „uwrażliwienie przywódców na opinie ludu”.
i) Demokracja jako efekt polityczny, akcentująca zjawisko „instytucjonalizacji niepewności” wykluczającej dominację jakiejkolwiek grupy bądź jakiegokolwiek interesu, który nie byłby efektem wyborów, a przyjętego z góry założenia.
j) Punktem odniesienia staje się dzisiaj nie abstrakcyjny ideał demokracji rozumianej jako system wartości i zasad, lecz oparty na ich aprobacie trwały i stabilny reżim polityczny zdolny do skutecznego zapobiegania użyciu siły w walce o władze oraz do radzenia sobie z niezadowoleniem społecznym.
k) Charakterystyczną cechą współczesnych modeli demokracji jest przede wszystkim ich wielowymiarowość. Cecha ta może być różnie rozumiana. Z jednej strony oznacza ona po prostu to, że demokracja realizuje się w różnych sferach życia społecznego, bądź też, że sfery te oddziałują na siebie w ściśle określony sposób.
1) G. Almond i G.B. Powell à postulują analizę demokracji na poziomie systemu politycznego, procesu oraz działania politycznego. W tym przypadku chodzi o uwzględnienie związku między strukturami a zachowaniami politycznymi.
2) T.L. Karl i P.C. Schmitter à wymienili 11 cech różniących współczesne demokracje:
- zakres porozumienia społecznego
- partycypacja polityczna
- dostępu do stanowisk
- odpowiedzialności politycznej
- stosowania zasady większości
- stopień suwerenności parlamentu
- zakres „rządów parti”
- poziom pluralizmu
- przestrzenna dystrybucja władzy
- siła prezydentury
- poziom równowagi egzekutywy i legislatywy
l) K.R. Luther – traktuje partie polityczne jako głównych aktorów na politycznej scenie, wyróżnia:
1) arenę wyborcza – wyznaczoną przez zachowania mające na celu zyskanie poparcia wyborców
2) arenę parlamentarną – na której są podejmowane działania mające na celu stworzenie większości legislacyjnej
3) arenę rządową – określoną zachowaniem ukierunkowanymi na stworzenie stabilnego rządu
4) arenę korporacyjną – charakteryzowaną przez negocjacje grup interesu i administracji
5) arenę biurokratyczną
m) Współczesna politologia pyta nie tyle oto, jak powinien funkcjonować system demokratyczny w świetle stanowiącej jego normatywną podstawę konstytucji (lub ustaleń konstytucjonalizmu), ile głównie oto, jak faktycznie funkcjonuje. W ten sposób dokonuje się przesunięcia teorii demokracji z płaszczyzny normatywnej na płaszczyznę empiryczną.
a) 1942r. wydał „Kapitalizm, socjalizm, demokracja”
b) uznał, że demokracja jest jedynie swoistą metodą dochodzenia do decyzji politycznych, które podejmują elity z upoważnienia wyborców. Demokratyzm rządzenia oznacza tylko, że obywatele mają możliwość zaakceptowania lub odrzucenia tych, którzy mają nimi rządzić – za pośrednictwem cyklicznych elekcji.
c) Demokracja jest takim rozwiązaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w którym jednostki uzyskują moc decydowania poprzez walkę konkurencyjną o głosy wyborców
d) Demokracja w ujęciu J. Schumpetera jest więc systemem rządów przedstawicielskich, sprawowanych przez obieralnych liderów i urzędników. Szczególną funkcję spełniają wybory (czynnik legitymujący władzę rządzącą).
e) Demokratyzm systemu jest zapewniony przez fakt rywalizacji co najmniej dwóch partii i dwóch platform programowych. Zakłada to koncentrację władzy w rękach wąskiej grupy zawodowych polityków, uprawnionych do podejmowania wiążących decyzji. Równie ważne jest zaakcentowanie faktu, że politycy mają swój własny, indywidualny interes, którym kierują się w swej działalności zawodowej, i że równocześnie kształtuje się ich interes grupowy, który należy brać pod uwagę.
f) Większość wyborców nie interesuje się polityka, jest niedostatecznie poinformowana (lub przeciążona nadmiarem informacji), co prowadzi do tego, że staje się podatna na różnorodne techniki manipulacyjne wykorzystywane przez zawodowych polityków. Prawdziwość tej obserwacji potwierdza wątpliwości zgłaszane pod adresem logicznej spójności koncepcji partycypacyjnej, cechującej się idealistyczną wiarą w wysoką i poszerzającą się aktywność polityczna społeczeństwa.
g) Powiązanie demokracji z zasadą większości – niezależnie od tego czy decyzja podjęta, będzie wyrażać wole ludu, czy też nie, będzie ona legitymowana faktem odpowiedzialności za nią większości elity politycznej, niezależnie od tego czyj wyraża ona interes.
h) Sensem demokracji staje się zatem zasada rządów nieograniczonej większości: ten kto potrafi zyskać władzę, może ją w dowolny sposób sprawować, pamiętając jedynie o następnych wyborach.
i) Zasada demokracji oznacza tylko, że ster rządów należy przekazać tym, którzy dysponują większym poparciem niż każda z konkurencyjnych jednostek czy grup. Mniejszości pozostaje więc jedynie nadzieje, że pewnego dnia zdoła stać się większością.
j) Co najmniej trzy elementy zostały poddane krytyce:
1) jednym z nich jest postawienie znaku równości pomiędzy uczestnictwem w wyborach a legitymacją systemu. Praktyka polityczna dowodzi bowiem, że legitymacja systemu może być niska, mimo obserwowalnych przejawów lojalności politycznej, wynikającej wyłącznie z braku dostępnej alternatywy. Uznanie, że udział w wyborach lub innych formach aktywności politycznej wynikających z założeń reżimu politycznego legitymuje system polityczny, pozwala na usunięcie z pola widzenia takich czynników jak apatia, oportunizm, instrumentalny pragmatyzm, klientelizm. Jednocześnie obniżenie frekwencji wyborczej oraz zauważalna utrata poparcia przez tradycyjne, wielkie partie polityczne w niektórych demokracjach. Jeśli więc uznamy za prawdziwą tezę M. Webera, iż system jest legitymowany wówczas, gdy posłuszeństwo obywatelskie wynika z przekonania, iż władza na nie zasługuje, to partycypacja polityczna będzie jednym tylko i niekoniecznie wystarczającym elementem analizy zagadnienia legitymacji demokratycznego systemu.
2) Drugim elementem jest teza o nieuchronności koncentracji władzy w rękach wąskiej grupy zawodowych polityków, stanowiąca identyfikacyjny wyznacznik teorii elit. Model Schumpetera jest bardziej oligopolityczny niż konkurencyjny, zakłada bowiem istnienie „nielicznych dostawców dóbr politycznych, którzy nie wychodzą naprzeciw faktycznym dążeniom konsumentów, jak dzieje się to na prawdziwie rywalizacyjnym rynku”. Tym co zapewnia demokratyzm systemu politycznego, oraz skorelowana z tym wielość kanałów kontroli nad ośrodkami decyzyjnymi. Demokracja nie oznacza więc nieuchronnej koncentracji władzy w ręku elity, a wręcz przeciwnie: może prowadzić do dekoncentracji władzy pomiędzy rozproszone ośrodki decyzyjne znajdujące się pod oddziaływaniem różnorodnych interesów i reprezentujących je grup.
3) Stosunek do kwestii mniejszości à autor starał się żywić przekonanie, że taki typ rywalizacji politycznej, w którym dwie wielkie formacje cykliczne zmieniają się u władzy, ma walor uniwersalny i może być zaadoptowany w każdych warunkach społecznych. Jednak ani z logicznego punktu widzenia, ani na tle obserwacji rzeczywistości w wielu innych krajach nie można wykluczać tego, że większość wyłoniona w wyborach będzie dążyć do trwałego podporządkowania sobie mniejszości. Dlatego właśnie przyjęcie postulowanej zasady „niczym nie ograniczonej władzy większości” grozi unicestwieniem demokracji.
a) demokracja oznacza pewien stan idealny, który w rzeczywistości nie został nigdy i nigdzie osiągnięty. Demokracja jest swoistą wizją polityczną – wizją systemu, w którym wszyscy jego członkowie uważają się za wzajemnie równych, cieszą się atrybutem kolektywnej suwerenności oraz posiadają wszystkie możliwości, zasoby i instytucje niezbędne do rządzenia. Jest to ujęcie substancjalne. Poszczególne systemy mogą rozwijać się w tym kierunku, nie dochodząc jednak do pełnego ideału. Wszystkie one leża na osi wyznaczonej biegunami idealnej demokracji i idealnej autokracji, ale najbliżej tego pierwszego plasują się poliarchie.
b) Model poliarchii wyrasta z opozycji wobec dwóch stanowisk teoretycznych: koncepcji rządów większości uosabiającej „wolę powszechną” oraz teorii elit.
c) Koncepcja poliarchii odrzucając postulat rządów większości (w jego rygorystycznym rozumieniu), jako nierealny, formułuje równocześnie przekonanie o możliwości zapobieżenia rządom elity, za pomocą określonego katalogu procedur i instytucji. W ten właśnie sposób może dokonywać się stopniowe likwidowanie luki między ideałem a rzeczywistością polityczną. Dążąc do tego ideału – tj. w kierunku maksymalnego zabezpieczenia równości politycznej oraz społecznej zgody – poliarchia styka się z silną tendencją rozwoju nierówności i kreacji wyposażonych w wielką władzę przywódców politycznych: potrafi jednak te zjawiska ograniczać.
d) Dla zapewnienia zgody i równości politycznej w poliarchii każdy obywatel musi mieć nieskrępowaną możliwość określenia i wyrażenia swoich indywidualnych preferencji oraz musi być pewny tego, że będą one traktowane na równi z preferencjami innych.
e) Poliarchia cechuje się nie tylko szerokim przyznaniem praw politycznych ale i możnością przeciwstawiania się i obalania w głosowaniu najwyższych dostojników rządowych. Oznacza to, że zabezpiecza ona osiągnięcie dwóch efektów: partycypacji i rywalizacji politycznej.
f) W pierwszej wersji modelu poliarchii przewiduje się ustanowienie następujących zabezpieczeń:
1) istnienie alternatywnych źródeł informacji, nie kontrolowanych przez jedną elitę
2) swobodę ekspresji poglądów i ocen politycznych
3) powszechne prawo udziału w wyborach
4) zapewnienie warunków do odbycia wyborów opartych na zasadach uczciwości, wolności i równości szans (jeden wyborca = jeden głos)
5) rywalizacja pomiędzy liderami politycznymi o głosy wyborców oraz inne przejawy poparcia
6) możność ubiegania się o urzędy publiczne – powszechnie dostępne dla wyborców
7) stworzenie warunków do swobodnego zakładania i działania organizacji politycznych (partii)
8) zapewnienie zgodności działania instytucji wybieralnych z preferencjami wyborców wyrażonymi w akcie głosowania i w innych formach ekspresji politycznej.
g) W przedstawionym wyżej modelu poliarchii przeważają gwarancje instytucjonalne, które można sprowadzić do postaci klasycznych, liberalnych praw i wolności obywatelskich. R. Dahl uważa, że należy je związać z prawem do istnienia opozycji politycznej, przesądzającej o możliwości zakwalifikowania danego systemu do poliarchii.
h) Warunkiem efektywnego wykorzystania instytucjonalnych gwarancji opozycji jest wysoka liczba uprawnionych do głosowania (powyżej 90% ogółu dorosłej ludności) oraz wysoka frekwencja w wyborach.
i) W późniejszych pracach R. Dahl uprościł nieco pierwotną koncepcję, przyznając rangę wyznaczników poliarchii czterem czynnikom:
1) odbywaniu wolnych i uczciwych wyborów
2) zagwarantowaniu i przestrzeganiu swobody zrzeszania się
3) wolności słowa
4) alternatywności źródeł informacji
j) typologia poliarchii:
1) poliarchie pełne (obecność wszystkich czynników)
2) ograniczone (brak jednego z czynników)
3) quasi-poliarchie (brak 2 lub 3 czynników)
k) uwzględniając czynnik czasu trwania poliarchii rozróżnił:
1) dojrzałe – zdolne do spełnienia wszystkich 4 czynników
2) „nowsze” – obejmujące pozostałe przypadki
l) najczęściej podkreślanym walorem koncepcji R. Dahla jest wspomniane już rozróżnienie miedzy demokracją jako stanem idealnym, a poliarchią jako stanem faktycznym, oznaczającym „względnie ścisłą zgodność działań reżimu politycznego z życzeniami relatywnie wielkiej liczby obywateli, w możliwie długim przedziale czasowym”
m) poliarchie nie rozwijają się równomiernie we wszystkich wyszczególnionych przez autora wymiarach. Występują między nimi różnice – zwłaszcza w zakresie powszechności prawa wyborczego i dostępu do urzędów publicznych, a także innych praw i wolności obywatelskich.
n) Rozwój poliarchii odbywa się niekoniecznie w kierunku demokracji rozumianej jako stan idealny. Niektóre poliarchie przeistaczają się w wyniku przewrotu w systemy autokratyczne lub pogrążają się w wojnie domowej (w 1971r. zaliczył do poliarchii Chile, Liban i Urugwaj). Liczba poliarchii ulega jednak ciągłym wahaniom, a tylko niektóre z nich wydają się równocześnie stabilne i trwałe.
o) Czynniki korzystne do stabilizowania i utrwalania poliarchii:
1) niewykorzystywanie instrumentów przemocy (głównie wojska i policji) celem zdobycia bądź utrzymania władzy
2) stabilna poliarchia może rozwijać się najpełniej w nowoczesnym, dynamicznym i organizacyjnie pluralistycznym społeczeństwie
3) możliwość wystąpienia konfliktu wynikającego z pluralizmu subkulturowego jest do pewnego stopnia ograniczona
4) została ukształtowana kultura polityczna i system przekonań korzystny dla idei demokracji i instytucji poliarchii – zwłaszcza w obrębie politycznie aktywnej warstwy społeczeństwa
5) sprzyjający lub co najmniej pozbawiony znaczenia wpływ środowiska międzynarodowego
p) Warunki sprzyjające uformowaniu stabilnej poliarchii mieszczą się bądź w systemie politycznym, bądź w jego społecznym, kulturalnym i międzynarodowym otoczeniu. Model poliarchii jest konstrukcją uniwersalną, pozwalająca przede wszystkim na odróżnienie reżimu demokratycznego od wszelkiej postaci dyktatur.
a) A. Lijphart koncentruje się na kształtowaniu i realizacji polityki uwzględniającej preferencje większości obywateli. Zauważa przy tym, że osiągnięcie efektu „odpowiedzialnego rządu” może dokonywać się w różny sposób. W tym celu skupia swą uwagę na „różnorodności formalnych i nieformalnych isntytucji i praktyk, które używane są po to, by przełożyć preferencje obywatelskie na język działań politycznych
b) 1968r. à A. Lijphart, próba typologii reżimów demokratycznych. Biorąc pod uwagę dwie zmienne – stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoka lub niska) oraz styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny), a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:
1) demokrację rywalizacyjną odśrodkową – rywalizacyjny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa np. Włochy, Republika Weimarska
2) demokrację rywalizacyjną dośrodkową – rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa, np. Wielka Brytania, USA, Australia, Nowa Zelandia, RFN, Izrael
3) demokracja konsocjonalna – konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa np. Austria, Belgia, Holandia
4) demokracja zdepolityzowana – konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa – w 1968r. najbliżej tego stanu była Szwajcaria (nie występuje w rzeczywistości)
c) dla społeczeństw homogenicznych (o niskim stopniu kulturowej segmentacji) właściwszy jest model większościowy (westministerski), dla społeczeństw zaś pluralistycznych (zwłaszcza tych, w których występuje subkulturowa segmentacja wyrażająca się w istnieniu grup wzajemnie się izolujących) bardziej odpowiedni jest model konsensulany. Warto jednak w tym miejscu podkreślić, że zdecydowana większość stabilnych reżimów demokratycznych nie przystaje do żadnych z tych modeli w czystej postaci, a jedynie zbliża się do jednego z nich bardziej niż do drugiego.
d) Model westministerski:
1) koncentrację władzy wykonawczej w rękach jednopartyjnego i „czysto większościowego” gabinetu. Składa się on wyłącznie z członków zwycięskiej partii. Rzadko tworzy się koalicje. Pozbawienie opozycji (często zbliżonej liczebnie do partii rządzącej) możliwości działania na arenie rządowej i ograniczenie jej aktywności głównie do radny parlamentarnej
2) fuzje władzy – oznacza dominację gabinetu nad parlamentem. W czystym modelu zostaje przełamana zasada podziału władzy – w sensie separacji oraz względnej równowagi legislatywy i egzekutywy
3) asymetryczny bikameralizm – oznaczający również odstępstwo od zasady separacji i równowagi władz – tym razem wewnątrz areny parlamentarnej. Model westministerski zakłada skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej, pozostawiając izbie wyższej głównie możliwości hamowania bądź opóźniania prac legislacyjnych.
4) System dwupartyjny – tj. taki, w którym zdecydowaną większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie rywalizujące miedzy sobą o zwycięstwo na arenie parlamentarnej.
5) Jednowymiarowość systemu partyjnego, która oznacza, że między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje jedna tylko płaszczyzna niezgody: polityka gospodarcza i socjalna (własność, rola państwa w procesie planowania, redystrybucji środków finansowych – podatki, programy ochrony socjalnej). W rezultacie głównym czynnikiem wpływającym na zachowania wyborcze staję się bądź przynależność klasowa, bądź pozycja materialna. Inne podstawy zróżnicowania społecznego odgrywają – jako determinanta sposobu głosowania – mniejsza rolę.
6) System wyborczy oparty na zasadzie większościowej – wybrany zostaje ten kandydat, który zyskał więcej głosów niż którykolwiek z jego rywali
7) Przyjęcie reguły unitarnej i scentralizowanej formy rządu – w relacji centrum – jednostki regionalne (lokalne), konsekwencją w tym przypadku jest ograniczenie autonomii lokalnej.
8) „Niepisana” konstytucja – i nieograniczona suwerenność parlamentu. W „czystym” modelu westministerskim nie ma ograniczeń ustawodawczej działalności parlamentu, który może w formie ustawy regulować dowolną materię.
9) Ograniczenie zakresu stosowania instytucji demokracji bezpośredniej (referendum)
e) Model konsocjonalny (uzgodnieniowy):
...
timoothy