Cz. Lechur „Zarys językoznawstwa ogólnego” str. 117-131.
Gramatyka opisowa 19.10.07
1
Pojęcie kategorii gramatycznej
Kategoria gramatyczna – uogólnienie przynajmniej dwóch znaczeń gramatycznych regularnie różniących się swoimi formami gramatycznymi np. przypadek, liczba, aspekt, czas, osoba itp.
Szczegółowe kategorie gramatyczne – poszczególne zróżnicowane znaczenia gramatyczne – np. mianownik, dopełniacz, liczba pojedyncza, liczba mnoga, czas teraźniejszy, czas przeszły.
* Nie ma takiej kategorii gramatycznej, która byłaby charakterystyczna dla wszystkich języków świata. Dane znaczenia gramatyczne w jednym języku występują, a w innym już nie.
Kategoria określoności: a house, the house, ein Haus, das Haus, una casa, la casa. Określoność i nieokreśloność określana rodzajnikami, ew. zaimki wskazujące oraz dzierżawcze (this house, mein haus).
Właściwości kategorii gramatycznej:
- regularność rozróżnienia znaczeń gramatycznych;
- obligatoryjność – jeśli występuje wskazanie na określoność, bądź nieokreśloność, to musi wystąpić zawsze przed rzeczownikiem (języki germańskie i romańskie);
Kategoria gramatyczna liczby
Dwa znaczenia gramatyczne – liczba pojedyncza (jeden przedmiot) i liczba mnoga (więcej niż jeden). W innych językach bywają nawet trzy znaczenia: pojedyncza, podwójna i mnoga.
Kategoria leksykalno – gramatyczna – momenty gramatyczne łączą się z leksykalnymi.
Leksykalizacja form gramatycznych – proces, polegający na tym, iż formy gramatyczne niektórych wyrazów (w tym wypadku formy liczby mnogiej) uzyskują leksykalne znaczenie. Zmiana znaczenia wiąże się niekiedy ze zmianą fleksji i akcentu.
Leksykalizacja – zacieranie się przejrzystości budowy słowotwórczej wyrazu.
Kategoria gramatyczna przypadka
Deklinacja – odmiana przez przypadki łac. declinatio „odchylenie” – odmiana leksemów odmiennych przez przypadki, czyli mających różne formy wyrazowe narzucone przez element kontekstu (najczęściej przez czasownik np. pisać piórem, czy przez przyimek np. w domu).
Przypadki gramatyczne (składniowe – podmiot, dopełnienie, przydawka) oraz konkretne (okoliczniki miejsca, czasu itp.). Większość przypadków występuje w obu funkcjach.
Przypadek traktowany jest jako kategoria morfologiczno – składniowa – środkami syntetycznymi (morfologicznymi) wyrażone są funkcje składniowe.
Najczęściej od czterech do ośmiu przypadków.
Kategoria gramatyczna klas nominalnych
Semantyzacja – określenia znaczenia jednostki leksykalnej przy pomocy odpowiedniej techniki leksykograficznej, również wyjawienie sensu, znaczenia.
Kategoria żywotności/nieżywotności.
Kategoria gramatyczna rodzaju (gramatycznego) – podział nominalny ze względu na kryterium płci. Różnica wyrażana nie w samym rzeczowniku, lecz w wyrazach pozostających z nim w związku zgody (przymiotnikach i czasownikach).
Przegląd niektórych kategorii gramatycznych
Posesywność (przynależność) – jedna z ogólnych kategorii gramatycznych, zwanych uniwersaliami. Występuje prawdopodobnie we wszystkich językach. Wyraża relację posiadania lub bycia posiadanym. W polszczyźnie może być wyrażana w sposób morfologiczny (fleksyjny i słowotwórczy), składniowy i semantyczny.
Wykładniki słowotwórcze – przyrostki dzierżawcze typu –in, -ów, -ski, -owski np. babcine okulary (rzadko już używane).
Wykładniki fleksyjno-składniowe – dopełniacz dzierżawczy np. dom Kowalskiego i celownik dzierżawczy np. dobra żona mężowi korona.
Wykładniki składniowo-semantyczne – czasowniki typu należeć, mieć, posiadać.
Gramatyczna kategoria gradualności (stopnia) – kategoria przymiotników i przysłówków. Jest to środek służący do wyrażania różnic w natężeniu cechy nazywanej przez przymiotnik lub przysłówek.
Kategorię stopnia tworzą trzy człony: stopień równy (positivus), stopień wyższy (comparativus) i stopień najwyższy (superlativus).
Kategoria gramatyczna osoby – ja, ty.
Liczba mnoga inkluzywna/ ekskluzywna – my z tobą, my bez ciebie (ale nie w języku polskim).
Gramatyczne kategorie czasownika:
- trybu, czasu, aspektu, strony.
Gramatyczna kategoria trybu – pokazuje w jaki sposób czynność wyrażona tym czasownikiem jest skorelowana z rzeczywistością. Tryb oznajmujący, rozkazujący i pośredni przypuszczający (coniunctivus)/warunkowy (condicionalis).
Gramatyczna kategoria czasu – pokazuje, w jaki sposób z momentem mówienia jest skorelowany realny czas czynności wyrażonej przez czasownik. Teraźniejszy, przeszły, przyszły.
W językach, w których nie występuje kategoria czasu stosunki czasowe wyrażane są bądź za pomocą środków leksykalnych (tj. wyrażeń o takich znaczeniach, jak ‘dziś’, ‘jutro’, ‘wczoraj’, ‘teraz’, ‘w przyszłym tygodniu’, bądź wynikają z kontekstu.
Gramatyczna kategoria aspektu – łac. aspectus (wygląd) – sposób trwania czynności.
Aspekt, jako kategoria klasyfikująca – czasownik dokonany (perfektywny) i niedokonany (imperfektywny). Proces rozwijający się i proces kompletny.
Kategoria strony – kategoria gramatyczna czasownika sygnalizująca hierarchię składników wymaganych przez czasownik. Dzięki tej kategorii określa się stosunek między wykonawcą czynności, a obiektem tej czynności. Trzy strony: czynna (activum), bierna (passivum) i zwrotna (medium).
Strona czynna – na pierwszym planie w podmiocie wykonawca czynności, obiekt w dopełnieniu np. Piotr czyta książkę.
Strona bierna – na pierwszym planie obiekt czynności, jako podmiot, wykonawca jako dopełnienie np. Książka jest czytana przez Piotra. Czasem wykonawca w ogóle jest pomijany np. Ten dom został zbudowany przed wojną.
Strona zwrotna – wykonawca czynności jest jednocześnie obiektem, na którym wykonywana jest dana czynność np. Jan myje się.
[bać się, uśmiechać się, nie zawsze zaimek się oznacza stronę zwrotną]
maargotta