1. Przesłanki kształtowania się treści i zakresu praw człowieka.
Przyjmuje się, iż suma wielu przesłanek może stać się płaszczyzną ustalenia aktualnego zakresu i treści praw człowieka. Ta dynamiczna koncepcja praw człowieka opiera się na założeniu, że nie jest możliwe przyjęcie jednego i niezmiennego ich katalogu. O tym, że ewolucja nieodłącznie towarzyszy pojęciu praw człowieka, świadczy wiele przesłanek. Do najważniejszych z nich trzeba zaliczyć:
- ,, walkę” koncepcji filozoficznych,
- wpływ na charakter i treść praw człowieka norm i wartości charakterystycznych dla poszczególnych systemów religijnych,
- ewolucje obyczajowości społecznej,
- nowe technologie i inne zdobycze,
- współczesne zagrożenia demokracji i stabilności politycznej i gospodarczej państw oraz społeczeństw.
2. Koncepcje filozoficzne i ich wpływ na rozumienie praw człowieka.
I. Koncepcja prawnonaturalna
Prawo natury (łac. lex naturalis) - doktryna prawna mająca za przedmiot prawo, które wg jej zwolenników wypływa z niezmiennej natury człowieka, prawo będące nakazem "prawego rozumu", mówiącego, że pewne działania są dobre lub złe same przez się. Praźródłem prawa natury ma być sama natura, dla jednych rozumiana jako wola Boga, a dla innych nakaz rozumu ludzkiego wypływający z natury ludzkiej czy wrodzonego poczucia sprawiedliwości (psychologiczna koncepcja prawa natury). Prawo natury reprezentuje wartości samoistne, autonomiczne, uniwersalne i ponadczasowe, które są przeciwstawiane prawu pozytywnemu (łac. ius positium) - stanowionemu w danym czasie przez określonych ludzi, zmienne na przestrzeni dziejów – pozytywizm prawniczy. Prawo natury ma uzasadniać nienaruszalne prawa człowieka i jako takie jest uważane za nadrzędne wobec prawa stanowionego wobec czego zwolennik prawa natury jest zwolniony z przestrzegania prawa stanowionego gdy to jest z nim w sprzeczności. W szczególności koncepcje prawa natury poszukują odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo stanowione, co to znaczy sprawiedliwość oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.
Krytycy idei prawa natury uważają, że nie ma takiego czegoś jak prawo natury, jak niezmienna natura człowieka oraz, że ludzkie działanie nie może być determinowane przez tzw. prawy rozum będący odbiciem natury a ocena czy coś jest dobre lub złe zależy od wielu czynników.
Po rewolucji darwinowskiej prawo to straciło dla zwolenników naturalizmu swój kategoryczny wyraz moralny i oznaczać może coś zupełnie odwrotnego: wyraz podporządkowania się nieskrępowanym prawom rządzącym biologiczną naturą życia - biologiczne prawo natury zdominowane przez instynkty. Do tak specyficznie pojmowanego prawa natury odwoływały się nazistowskie Niemcy aby uzasadnić swoją zbrodniczą doktrynę.
Ideologowie prawa natury:
· starożytność: sofiści, Arystoteles, szkoła starej Stoi
· średniowiecze: Tomasz z Akwinu
· XVII: Grocjusz, Samuel Pufendorf (Szkoła prawa natury), Baruch Spinoza , John Locke
· XIX / XX: Rudolf Stammler (prawo natury o zmiennej treści)
· XX: Gustaw Radbruch, Lon Luvois Fuller (formalne prawo natury), John Finnis.
II. Koncepcja liberalna
Liberalizm (z łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny) jest to kierunek polityczny ograniczający rolę państwa do minimum, głoszący nieskrępowaną działalność poszczególnych obywateli na polu gospodarczym i politycznym.
Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Państwo liberalne nie powinno "wtrącać się" w sprawy swoich obywateli, a podstawą budowania praw powinny być prawa naturalne. U podstaw liberalnego katalogu praw jednostki leży:
- Wolność osobista,
- Swobodna inicjatywa gospodarcza,
- Ochrona własności i posiadania,
- Tolerancja religijna i ograniczenie wpływów Kościoła,
- Wolność zrzeszania się,
- Wolność słowa.
Klasyczny liberalizm był za demokracją, jednak z zapewnieniem ochrony mniejszości przed tyranią większości. Ekonomicznie klasyczny liberalizm był za polityką laissez faire i przeciw merkantylizmowi. Zgodnie z jego założeniami, ingerencja państwa w gospodarkę jest niepotrzebna, a nawet bardzo szkodliwa, gdyż biedzie najlepiej potrafi zaradzić szybko rozwijająca się gospodarka.
III. Koncepcja socjalna
Socjalizm - wieloznaczne pojęcie, odnoszące się do prób zmniejszenia nierówności społecznych i upowszechnienia świadczeń socjalnych, i/lub poddania gospodarki kontroli społecznej (poprzez instytucje państwowe, samorządowe, korporacyjne lub spółdzielcze). Częścią wspólną wszystkich odmian socjalizmu jest odrzucenie idee kapitalistycznego wolnego rynku, dopuszczeni możliwości ograniczenia (z różnych powodów), własności prywatnej oraz promowanie sprawiedliwości społecznej.
Socjalne państwo prawne m obowiązek troszczyć się o byt jednostki., uznaje znaczenie praw socjalnych jednak nie traktuje ich jak praw politycznych czy obywatelskich. Nie rodzą one po stronie jednostki roszczeń o określone zachowanie się państwa, o określone świadczenie itp., ale stanowią nałożenie na państwo obowiązku podjęcia działań na rzecz ich realizacji.
IV. Koncepcja instytucjonalna( pozytywizm prawniczy)
Georg Jellinek, jeden z czołowych teoretyków niemieckiego pozytywizmu prawniczego, wskazywał, że normy prawa pozytywnego posiadają trzy podstawowe cechy: dotyczą zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, są ustanawiane przez zewnętrzny wobec nich autorytet, ich przestrzeganie zagwarantowane jest przez przymus. Pozytywizm prawniczy rozwinął się na bazie pozytywizmu filozoficznego w drugiej połowie XIX wieku.Pozytywizm prawniczy posługuje się analizą tekstów prawnych, głównie aktów normatywnych. Najsłynniejsi przedstawiciele:
· John Austin
· Rudof von Ihering
· Georg Jellinek
· Herbert Hart
· Hans Kelsen
3. Współczesne zagrożenia dla demokracji, stabilności politycznej i gospodarczej państw oraz społeczeństw a prawa człowieka.
Do współczesnych zagrożeń dla demokracji, stabilności politycznej i gospodarczej państw oraz społeczeństw możemy zliczyć:
- Konflikty zbrojne i związane z nimi zagrożenia( migracje ludności, problemy uchodźców, zniszczenia wojenne i najcięższe zbrodnie: wojenne, ludobójstwa, przeciwko ludzkości),
- Niedostateczne warunki egzystencji jednostek w sferze materialnej, edukacyjnej i duchowej,
- Terroryzm( niezależnie od przyczyn podejmowania akcji terrorystycznych oraz ich wykonawców, ich skutkiem w sferze statusu jednostki jest inne spojrzenie na jej wolność. Już teraz okazuje się, że jednostka czuje się bardziej bezpieczna, jeżeli wie, że cały czas znajduje się pod obserwacją odpowiednich służb, straży, itp. Może to prowadzić do stworzenia nowego państwa policyjnego, którego władze, odwołując się do potrzeby zagwarantowania bezpieczeństwa publicznego i ochrony praw człowieka, de facto zmienia ich znaczenie, zawężając istotnie samodzielność jednostki),
- Powrót do idei nacjonalizmu( wiąże się to z osłabieniem demokratycznych procesów sprawowania władzy. Postulaty nacjonalistyczne prowadzą do kreowania takiego modelu władzy, który przyjmując sobie za cel ochronę swoiście rozumianych praw pewnej kategorii osób, jednocześnie odmawia ich innym, do niej nie należących).
4. Koncepcja ,,generacji” praw człowieka.
Wyróżnia się trzy podstawowe koncepcje generacji praw człowieka:
GENERACJA I – powstała na przełomie XVIII/XIX wieku. Obejmuje prawa osobiste oraz polityczne. Mamy tu na myśli prawa podmiotowe, takie z których wynikają określone roszczenia indywidualne, wykorzystywane przez jednostkę w celu ochrony przed ewentualnymi naruszeniami gwarantowanych uprawnień lub swobód oraz naprawieniem szkód i zadośćuczynienie za szkody już wyrządzone. Realizacja tych praw( w szczególności o charakterze roszczeniowym) uzależniona była i jest od woli zainteresowanej osoby, np.: prawo do życia, wolność i bezpieczeństwo osobiste, wolność przemieszczania i osiedlania wg własnego wyboru, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa, wolność zrzeszania się, wolność zgromadzeń, prawo do wystąpienia z petycjami, skargami, wnioskami, prawa wyborcze.
GENERACJA II – powstała w II połowie XIX wieku, rozwinęła się po II wojnie światowej. Są to prawa i wolności socjalne. Obejmują trzy rodzaje uprawnień: o charakterze ekonomicznym( prawo do pracy, swoboda wykonywania pracy, prawo tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, prawo do wynagrodzenie, prawo do wypoczynku), społecznym( pomoc społeczna, socjalne, prawo do pomocy społecznej, socjalnej, prawo ochrony zdrowia), kulturalnym (prawo i obowiązek nauki, wolność twórczości naukowej, artystycznej, prawo dostępu do dóbr kultury). W odróżnieniu od praw I GENERACJI wymienione w tej grupie prawa w zasadzie nie tworzą prawnej konstrukcji roszczeń, w ramach którego zainteresowana jednostka może wystąpić z roszczeniem wobec państwa, przyjmuje się więc, że chodzi tu raczej o istnienie szczególnego rodzaju powinności państwa wobec jednostki. Państwo i jego organy musi więc podejmować różnego rodzaju działanie wspomagające, którego skutkiem jest lub będzie stworzenie optymalnych warunków dla zaspokajania potrzeb własnych obywateli i innych osób przebywających na terytorium danego państwa, chodzi tu przede wszystkim o rynek pracy- stworzenie warunków do pełnego zatrudnienia, zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych, np. kredyty, budownictwo społeczne oraz zaspokajanie potrzeb zdrowotnych. Ich gwarancyjny charakter polega na tym, że państwo nie może pozostawać bierne, a więc nie podejmować jakichkolwiek działań zmierzających do zaspokajania tych potrzeb. Państwo, które w jak największym stopniu stara się zagwarantować rzeczywistą realizację tych praw nazywa się socjalnym państwem prawa( Niemcy, Szwecja) albo państwem dobrobytu( byłe państwa socjalistyczne).
GENERACJA III – są to prawa i wolności kolektywne czyli zbiorowe. Ta kategoria praw charakteryzuje się tym, iż przyznaje się je na rzecz określonych zbiorowości, np. na rzecz narodów, ludów, mniejszości narodowych, etnicznych, językowych. Obejmują takie uprawnienia jak: prawo narodów do samostanowienia, prawo narodów do korzystania z bogactw naturalnych, prawo do pokojowego współistnienia. Kategoria tych praw wyodrębnia została w latach ’60 XX wieku.
Powyższe trzy generacje są uznawane za generacje klasyczne praw człowieka. Poza klasycznymi generacjami formułuje się tezę o generacji IV i V.
GENERACJA IV – obejmuje prawa dziecka, pacjenta, czyli prawa konkretnych kategorii osób, które ze względu na ich rozwój oraz cechy szczególne poddane zostają wyspecjalizowanej ochronie.
GENERACJA V – są to prawa, które ukształtował się w związku albo wobec najnowszych zdobyczy technologii. Chodzi tu o różnego rodzaju zastosowanie medycyny, biologii, biotechnologii z jednej strony, a z drugiej najnowszymi zdobyczami technologii elektronicznej, zakaz klonowania, eksperymentów genetycznych, ochrona danych osobowych, ochrona dóbr osobistych w Internecie, wizerunku to wartości na nowo definiowane w ramach V generacji. Mamy do czynienia z koncepcja dynamicznych praw człowieka.
5. Źródła prawa praw człowieka.
Źródła praw i wolności jednostki dzielą się na 3 kategorie:
I KATEGORIA:
1. Normy prawa międzynarodowego- są to normy pozytywne, w których państwa zobowiązują się do zagwarantowania swoim obywatelom lub wszystkim znajdującym się pod jurysdykcją określonych praw. Hierarchia tych aktów może być różna, mogą być:
a. Umowy o charakterze ogólnym dotyczące szerokiego katalogu praw jednostki i ich ochrony. Te dzielą się ze względu na terytorium na:
- System uniwersalny- umowy międzynarodowe ogólne- dotyczy wszystkich państw.
- System ochrony regionalnej- dotyczy części państw.
RP należy do systemu uniwersalnego (tzw. oenzetowskiego) i regionalnego (europejskiego).
b. Umowy o charakterze szczególnym - są to konwencje, które chronią tylko pewną kategorię praw jednostki lub praw określonej grupy ludzi. Dzielą się podobnie jak ogólne na:
- Konwencje ogólnoświatowe- ONZ, UNESCO
- Konwencje regionalne
- Umowy międzypaństwowe
Od 1950 roku istnieje Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wartościach, do której istnieje 11 protokołów reformujących.
Ponadto ze względu na liczbę podmiotów wyróżniamy umowy międzynarodowe:
- Wielostronne - gdy kilka podmiotów zawiera umowę
- Dwustronne - gdy umowę zawierają dwa państwa.
Ze względu na możliwość przystąpienia do zawartej umowy wyróżnić można umowy:
- otwarte
- zamknięte - nie przewiduje się możliwości przystępowania.
Wszystkie umowy międzynarodowe, bez względu na to, do którego z typów należą, mają taką samą moc prawną. Decyzje o charakterze wiążącym organy międzynarodowe mogą podejmować nawet wbrew woli zainteresowanego państwa. Podstawą ich obowiązywania są jednak odpowiednie normy umów międzynarodowych, których stroną jest dane państwo.
2. Prawo zwyczajowe, zwyczaj międzynarodowy- ma on zastosowanie w przypadku spraw dotyczących państw niebędących stronami umów międzynarodowych regulujących prawa jednostki. Służy on ponadto z jednej strony wypełnianiu luk w regulacjach zawartych w obowiązujących umowach międzynarodowych a z drugiej strony- interpretacji poszczególnych norm. Zwyczaj międzynarodowy tworzy praktyka państw oraz niektórych organizacji międzynarodowych, np. ONZ. Do norm zwyczajowych odnoszących się do kwestii praw człowieka zaliczyć można zakaz:
- Ludobójstwa,
- Tortur, nieludzkiego, poniżającego lub okrutnego karania,
- Niewolnictwa,
- Arbitralnego pozbawiania innych życia, porywania przeciwników politycznych, arbitralnego lub nadmiernie długiego więzienia bez wyroku sądowego,
- Apartheidu.
3. Zasady ogólne( uniwersalne)- przestrzegane przez wszystkie narody cywilizowane- służą do rozstrzygnięcia sytuacji spornych, których nie rozstrzygają umowy czy zwyczaje międzynarodowe. Do katalogu zasad ogólnych odnoszących się bezpośrednio do praw człowieka zaliczyć można:
- Zasadę niedziałania prawa wstecz,
- Zasadę wyłączenia od wyrokowania we własnej sprawie,
- Zasadę ponoszenia odpowiedzialności karnej,
- Zasadę naprawienia szkody, zasadę ochrony praw słusznie nabytych,
- Zakaz nadużywania praw,
Pośredni zaś:
- Zasadę dobrej wiary,
- Zasadę słuszności,
- Zasadę sprawiedliwości.
II KATEGORIA
1. Prawo ponadnarodowe- tworzą je organizacje ponadnarodowe( UE). Jest to ich własny, samodzielny system prawny wypływający z autonomicznego źródła prawnego. Ich organy posiadają kompetencje ustanawiania norm prawnych obowiązujących bezpośrednio w państwach członkowskich. Wyróżniamy dwa rodzaje prawa ponadnarodowego:
a. Pierwotne- układy tworzące wspólnoty europejskie, aneksy do nich, traktaty nowelizujące, traktaty o przystąpieniu nowych państw, traktaty z państwami nienależącymi.
b. Wtórne- są to akty stanowione przez organy wspólnot czyli:
- Rozporządzenia( wiążą one we wszystkich swoich częściach i obowiązują bezpośrednio w każdym państwie członkowskim),
- Dyrektywy- wiążą one państwo członkowskie, którego dotyczą, ale zostawiają mu swobodę wyboru środków służących do realizacji zadań,
- Decyzje- wiążą we wszystkich swoich częściach państwo członkowskie, którego dotyczą, ale mogą być też skierowane do osób fizycznych i prawnych.
III KATEGORIA
1. Normy prawa krajowego:
a. Konstytucja- akt nadrzędny, główny- zawiera podstawowe prawa i wolności jednostki. W Konstytucji RP o prawach i wolnościach mówi rozdział II ,,Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”, który dzieli się na:
- ...
Smeerfetka