Prawo Rzymskie – opracowanie zagadnień do egzaminu
I. DZIEJE PRAWA RZYMSKIEGO I JEGO ŹRÓDEŁ
1. Pojęcie prawa
Prawo – ius występowało w literaturze prawniczej w wielu znaczeniach:
- prawo przedmiotowe – określony zespół norm prawnych, porządkujący jakieś dziedziny życia np. ius Quiritium (prawo Kwirytów),
- prawo podmiotowe – uprawnienie wynikające z prawa przedmiotowego, np. ius vendendi (prawo sprzedaży), czy ius testamenti (prawo sporządzenia testamentu).
Termin ius często występuje w połączeniu z fas oznaczającym prawo boskie. Z biegiem czasu ius precyzuje się jako sfera działania ludzkiego, dozwolonego i chronionego przez państwo, natomiast fas – jako sfera działania dozwolona i osłaniana przez religię.
Wykroczenie poza ius nazywało się iniuria i uprawniało do zastosowania sankcji świeckich np. prymitywnego odwetu, czy zorganizowanej pomocy państwowej. Wykroczenie poza fas to nefas i ściągało na sprawcę gniew bogów, od którego można było się uwolnić poprzez złożenie ofiary.
Próby definicyjne Rzymscy prawnicy byli przede wszystkim praktykami i do kwestii teoretycznych podchodzili bardzo ostrożnie.. Znana jest słynna wypowiedź Jawoleneusa „Każda definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, rzadko bowiem się zdarza, by nie można jej wywrócić”. Próbę definicji podjął Celsus: „ius est ars boni et aequi”(prawo jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne).
Prawo a moralność Zgodnie z zasadą sformułowaną przez Ulpiana: dura lex sed lex prawo jest zawsze prawem, nawet to najbardziej drakońskie i naruszające normy moralne. Z drugiej strony, zgodnie z określeniem ius est ars boni et aequi musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.
2. Podziały prawa.
Prawo publiczne i prawo prywatne
Prawo publiczne (ius publicum) – zespół norm regulujących organizację państwa, organów państwowych. Przynosiło korzyści społeczeństwu jako całości, nie mogło być zmieniane umowami osób prywatnych (przepisy bezwzględnie obowiązujące). Do prawa publicznego należało prawo karne, konstytucyjne, administracyjne oraz sakralne.
Prawo prywatne (ius privatum) – reguluje stosunki między osobami, zwłaszcza w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych. Było prawem względnie obowiązującym - mogło być zmieniane w drodze zawieranych umów przez poszczególne jednostki i przynosiło korzyści poszczególnym jednostkom (w zasadzie: członkom klasy panującej)
Prawo zwyczajowe i prawo stanowione
Każde społeczeństwo przechodzi przez okres prawa zwyczajowego (niepisanego) do stanowionego (pisanego). Zazwyczaj prawo stanowione powtarza normy prawa zwyczajowego. Prawo zwyczajowe w Rzymie zostało podniesione do rangi prawa stanowionego za sprawą Ustawy XII Tablic.
Prawo pospolite i prawo wyjątkowe
Ius commune – prawo pospolite, przysługiwało szerokiemu kręgowi osób, zawierało normy mające powszechne zastosowanie, o generalnym charakterze.
Ius singulare – prawo wyjątkowe, zawierało normy odnoszące się do ściśle określonych grup, osób, czy do pojedynczego wydarzenia. Mogło dotyczyć rzeczy (np. wyłączenie spod zasiedzenia rzeczy skradzionych), osób (zakaz darowizn między małżonkami). Miało się do prawa pospolitego tak jak wyjątek do zasady.
Prawo ścisłe i prawo słuszne
Prawo ścisłe ius strictum - normy prawne których należało przestrzegać rygorystycznie, ściśle, zgodnie z literą prawa.
Prawo słuszne ius aequum - które należało stosować, uwzględniając zasady dobrej wiary i słuszności.
3. Systemy prawa rzymskiego (ius civile, ius gentium, ius honorarium)
Ius civile – podstawowy zespół norm obowiązujących w państwie rzymskim, którym mogli się posługiwać tylko obywatele rzymscy. Od tej zasady czynione były jednak wyjątki - niektórych Latynów i peregrynów dopuszczano do zawierania aktów prawa cywilnego w zakresie obrotu gospodarczego, dopuszczano również do conubium, czyli zawierania małżeństw wywierających skutki wg ius civile. Zdarzało się też, że pretor rozszerzał przepisy ius civile na peregryna tak aby umożliwić mu ochronę interesów bądź objąć go surowszą karą.
Ius gentium – normy prawne obowiązujące wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego.
W miarę rozwoju Rzymu struktura państwa komplikowała się. Coraz częściej dochodziło do kolizji pomiędzy obywatelami rzymskimi a peregrynami, lub pomiędzy samymi peregrynami. Do rozstrzygania takich sporów został powołany urząd pretora peregrynów.
Poza tym pomiędzy samymi Rzymianami rozwijał się nieformalny obrót gospodarczy. Poszczególni obywatele dokonywali między sobą operacji kupna, sprzedaży, pożyczki bez ciążących formalności. Takie działania nie wywoływały skutków prawnych, ale opierały się na wzajemnym zaufaniu. Pretor peregrynów sankcjonował nieformalne czynności w obrocie z cudzoziemcami, a w swoim edykcie zapowiadał respektowanie ich prawnej skuteczności.
Ius honorarium – to część prawa rzymskiego obejmująca przepisy zawarte w edyktach magistratur jurysdykcyjnych, przede wszystkim pretorów, stąd nazywane było prawem pretorskim ius praetorium.
Ius honorarium różniło się od ius civile pochodzeniem i podstawą obowiązywania, ale pod względem treści istniały pomiędzy nimi punkty styczne. Te same sytuacje życiowe bywały regulowane podwójnie: inaczej w ius civile inaczej w ius honorarium. To drugie uregulowanie było z reguły bardziej dostosowane do bieżących potrzeb życiowych, mniej skrępowane wymogami formalnymi.
4. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego
Źródła prawa (fontes iuris) w literaturze prawniczej oznacza bądź sposoby powstawania prawa bądź też środki służące do jego poznania. Dlatego też źródła prawa dzieli się na:
- źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - wszelkie czynniki wpływające na powstanie i funkcjonowanie prawa w starożytnym Rzymie np. organy stanowiące prawo (zgromadzenia plebejskie, senat, cesarz). Sposoby tworzenia prawa ulegały powolnej ewolucji, w zależności od zachodzących zmian polityczno-społeczno-gospodarczych.
- źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - efekty działania czynników prawotwórczych, np. spisy prawa zwyczajowego, ustawy, dokumenty praktyki sądowej. Źródła te dzieli się dalej na:
- jurydyczne - teksty rzymskich aktów ustawodawczych, zbiory prawa oraz pisma jurystów rzymskich.
- literackie - utwory literatury rzymskiej, które pomagają poznać lepiej stan i funkcjonowanie prawa
- epigraficzne - wszelkiego rodzaju inskrypcje wykonane na trwałym materiale, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, budynkach, słupach granicznych itp.
- papirologiczne - teksty pochodzące głównie z Egiptu sporządzone na papirusie.
5. Periodyzacja dziejów prawa rzymskiego
Dzieje państwa rzymskiego mieszczą się w obrębie jednej formacji społeczno-ekonomicznej - było to państwo typu niewolniczego. Zmieniały się natomiast formy państwa:
I. Okres królestwa - 753 - 509 r. p.n.e.
II. Okres republiki - 509 - 27 r. p.n.e.
III. Okres pryncypatu - 27 p.n.e. - 284 r. n.e.
IV. Okres dominatu - 284 - 476 n.e. (zach.)/565 r. n.e. (wsch.) .
Historia prawa rzymskiego zaczyna się wraz z powstaniem państwa rzymskiego, jednak poszczególne okresy w rozwoju państwa nie pokrywają się z rozwojem prawa. Prawo prywatne rozwijało się niezależnie od form państwa, natomiast pod silnym wpływem sił wytwórczych (zwłaszcza niewolnictwa). Wyróżnia się następujące okresy:
I. Okres prawa archaicznego - (753 r. p.n.e. - połowa III w. p.n.e.). W tym okresie prawo obywateli to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych.
II. Okres rozwoju i prawa klasycznego - (połowa III w. p.n.e. - 235 r. n.e.). Dynamiczny rozwój produkcji, wymiany towarowej powoduje pojawienie się nowego systemu ius gentium. Zmiana ustroju państwa spowodowała pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Nastąpił podział na podokresy: prawo przedklasyczne (pryncypat) i prawo klasyczne (dominat). Prawo osiągnęło wtedy szczyt swojego rozwoju.
III. Okres schyłkowy (okres prawa poklasycznego) - (235 r. - 565 r. n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego, w tym prawa. Prawo klasyczne staje się niezrozumiałe, występują tendencje do jego unifikacji i wulgaryzacji. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy. Upadek twórczej jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych.
Granice tych okresów nie są ścisłe, bowiem prawo prywatne rozwijało się powoli i stopniowo.
6. Charakterystyka prawa okresu archaicznego
Okres prawa archaicznego to czasy od legendarnej daty założenia Rzymu 753 r. p.n.e. do połowy III w. p.n.e. W tym czasie prawo obywateli to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zwyczaje przodków mos maiorum, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Prawo to stopniowo zastępowane było ustawami i działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Dzięki Ustawie XII Tablic oraz interpretacji uczonych prawników zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.
Do źródeł prawa w okresie archaicznym zalicza się:
Zwyczaj - Podstawowe źródło prawa, przekazywane z pokolenia na pokolenie, niepisane normy prawne. W ramach prawa zwyczajowego powstało wiele instytucji o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego, takich jak: władza ojcowska, małżeństwo, władza męża , własność, dziedziczenie.
Leges regiae - Były to normy ogłaszane przez kolejnych władców a zebrane i spisane pod koniec okresu królestwa. ...
WPIA.KATOWICE