Alciati_1.pdf

Rewizja przekladu

Barbara Milewskl- Waibir1ska

Druk publikacji sfinansowano ze srodkow

Wydzialu Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego

Kiedy w roku 1531 po raz pierwszy ukazal si~ zbiorek znanego wIo-

skiego prawnika i humanisty, zatytulowany dose niepozornie Emble-

matum libellus (Ksiqzeczka emblematow), jego autor, Andrea Aleiato,

z pewnosci<i nie spodziewal si~, ze zostanie ojcem nowego gatunku lite-

~~ embleI~ Publikacja, ktora powstaia na marginesie zaintere-

sowan Aleiata, przyniosia muniebywal<i slaw~ u potomnych, chociaz za

zycia cieszyl si~ raczej opini<i znakomitego jurysty i z pewnosci<i, gdyby

mogl, widzialby siebie raczej w gronie wybitnych prawnik6w, nie

literatow.

Aleiato (Andrea Alciati, Aleiatus) urodzil si~ 8 maja 1492 r. w Mediola-

nie 2• Pochodzil z rodu wywodz<icego si~ z Arzate w Piemoncie, ale osia-

dIego w stolicy Lombardii. Rodzina piecz~towaia si~ herbem Alee (wi.

'los'). Ojciec Alciata byl dose zamoznym kupcem, prawdopodobnie spra-

wowal takze funkcj~ ambasadora Mediolanu w Republice Wenecji, mat-

ka natomiast pochodzila ze znakomitego rodu Landrianich.

Aleiato okazal si~ zdolnym uczniem. Najpierw studiowal w Mediola-

nie pod kierunkiem Aula Giana Parrasia, tam sluchal rowniez wykladow

Jana Lascarisa i Demetria Caleondili; nauczyciele dali mu doskonale wy-

ksztakenie filologiczne. Nast~pnym szczeblem edukacji byly studia praw-

~ Cpoczqtkowo p~awdopodobnie w Pawii, a p6iniej w Bolonii),

zwiericzone tytulem doktora obojga praw, otrzymanym w Ferrarze 18

....

'OC)(\I\

[) c/JV\ "J

Zaklad Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego,

zam. nr 587/2002

• Alltor wst~pu jest stypendyst'l Fundacji na rzecz Nauki I'olskiej.

I Tak autora Ksiqzeczki emblemat6w okreslil czeski preceptor poezji, 130huslallS 13al-

hinus (Verisimilia humaniom.m disclplinantm, ed. 3, Augshurg 1710, s. 232). Nh. w ana-

logiczny spos()h 13altasar Gracian okrdlH Marcjalisa jako tw()rc~ hlyskotliwego epigramatu.

2 Niektore zrodla podaj<l, ze urodzil si~ w Alzate. Inforll1acje hiograficzne za: R. Ah-

IXlildanza, A/ciata Andrea, [haslo w:] Dizianario biogra}lco degli Italiani, t. 2, Roma 1960,

s. 69-77.

-----

n()\\':l-

lorskimi I11cLocbmi kOlllcnlow:lIli:l kodcks6w rU\\'l1ycll \1/ ruku 1')21

p:lpicz Leon X n:lc!:ll Alci:lLOwi lylul hr:lhiego Llleranu, I. prl.ywilcjcl11

lllianow:lI1i:l dokLor6w lcologii. Eok pclznicj hunl:lnisL:i opu.<cil jl'cln:lk p:l-

pieskic mias[o i wr(lCil clo fVIceliol:tnu. l'rzyczyn:t wyjazclu hy! sp(\r !. mil'j-

skim m:lgisLLllClll 0 \vysoko.<c \\rynagroc!l.cni:l. l'rzcz pic;(' !:Il pr:lcow:1!

pko :lclwok:lt, przezywajqc cic;zkic chwilc Z powoc!lI wojny, kl()r:1 nil'

srrzyjaLt rrakLycc prawniczej i Llhrab mu hliskich Zclespl'row:lIly po-

wr6cil do Awinionu, godz:1C siC; Il:l nizsLl pensjc;. Po c!w6ch LIL!ch po-

iJytll w lym miescie wbc!ze Bourges zapropoIlow:dy I1lUsl:lnowisko pru-

!csor:\ na lamlejszym uniwersyrecre, co wiqz:llo siC;z wyzszymi pohou1l1i.

\XI jego wykbclach n:l uczelni w Bourges uczeslniczyli Z:lr6WIlO aclepci

praw:\, j:lki i politycy, duchowni, pisarze oraz poeci z. ca!ej Europy. Al-

ciato szeroko zas!ynql jako wybitny prawnik i humanista, \XI roku 1533

wr6cil elo W!och. W ojczyinie wyklada! na uniwersyLetacTl w Pawii, 130-

lonii i Ferrarze. Zwiqzany umowq z Pawiq opuscil Lombardi~, gdy na

terenie ksic;stwa wybuchaly kolejnl' wojny. Po og!osz.l'niu pokoju nil'-

ch~tnil' wr6cil na z:'ldanil' ml'diolanskil'go magistratu, Jl'go pozycja nil'

by!a juz tak prl'stizowa jak w Bourgl's, choc nadal cieszyl si~ zasluzonq

sbw:'l Zmnil'jsza si~ w6wczas aktywnosc pisarska Alciata, choc cz~sto

wznawiano wczl'snil'jszl' dziela uczonego, drukowanl' czasl'm bl'z wie-

elzy aurora. W 1546 1'. otrzymal godnosc protonotariusza papieskiego

i udziela! porad prawnych Pawlowi III w sprawach zwi:'lzanych z sobo-

rem trydl'nckim, inaugurujqcym wlasnil' swe obrady. ''XI ostatnich latach

zycia, m~czony podagr:'l, corn mnil'j przykbdal si~ do zaj~c uniwersy-

Ll'ckich. Zmarl w Pawii noq z 11 na 12 stycznia 1550 r. NIgclv si5:-nil'

ozl'ni! i nie mia! dzil'ci, Potrafil dbac 0 swoje interesy, dzi~ki czenlli

I-

c.lorobil si~ sporl'go maj:'ltku (wsp6kzesni zarzucali mu Sk:J.PSLWO), 1'0-

chowano go w kosciell' sw, Epifaniusza w Pawii, gc!zil' jego spadko-

hiercl, Francesco Alciato, wzni6s1 mu mauzolellm, przenil'sionl' w AvIII

wiekll poel porryk lIniwl'rsytecki.

Dzielem zvcia Alciata by!y przl'de wszystkim opracowania z zakresu

pr:l\v:1. Juz j,lko dwudzil'stotrzy!etni m!odzicnicc, w r~1515, c.lruko-~

w,11 w Strasburgu Annotationes in tres jJosteriores libros Codicis fustiniani

(Komenlarze do Irzech oslatnich ksiqg [(odeksu ./uslyniana) i OjJl/sculum,

quo Graecae dicticmes'/ere uhique in "Digestis' restituunlU r (Dzielko, II} kt6-

lym lW/Jrml'iane sq wszelkie greckie wymzel7l(l II' "f)(c,estach "). Trzy lara

p6/niCJ w meeliol:lrlskil'j of icy nil' Aless:lllclr:l Minuzi:Ill:\ ukaz:J! sir:;:zbi6r,

kl(Jrv przyniCJs! Alciatowi sbw~ europejslq Tom z:I\Nier:J! szesc ksi:lg

/)crr(lc!uwI illris cil'ilis (Sprzeczno,,~ci !Jrwl'u), c!:lj:\cych orygin:llne rozwi'l-

_ _ .. _,..:...~- •.•... :_.~.~ .. ~- .'~ ~-- _:. .. ,;,;;....;.: . ..,;,.;..,.-;;,.;.;.._ ;,;'~

.. -:.. -,""-.~- •....... __

lOlJui '

Andrea AlclalO. Rycina pochodzi z dziela: Jean-Jacques

Boissard, Icolles quillquagi"la

virorllln it-

tUSlriu/11 dOrlri"e el erudilione praeslwlIiwn

ad viVU/11 efIeuoe, Frankrurt alll Main 1597-1599.

11I:lrCI I') 16 r Mi:il wlcdy .2'1 LiLI Po c!WlIlClllicl PUklYCl~ :Ic!wok:lck

olrzym:li k:llCdrc; pr:I\\':l w A\~lie

(!')!(-i) Tu szyhko 1.:IO'1YI1:\1

--_._----""-

zania wielu sposr6d dlugo dyskutowanych problem6w interpretacji pra-

wa, cztery ksi~gi Dispunctiones (Korekty), dotyczqce rekonstrukcji zagu-

bionego tekstu greckiego w Corpus iuris ciuilis, oraz dwie ksi~gi Pra-

etermissa (Rzeczy pomijane), z kt6rych pierwsza przedstawia list~

termin6w prawnych wraz z objasnieniami ich znaczen, a druga to wyda-

ne juz wczesniej Opusculum. R6wniez nast~pujqce po nim trzy ksi~gi

Annotationes zostaly tutaj wydane po raz drugi z pewnymi uzupelnie-

niami. Zbi6r konczyl traktat De eo, quod interest (0 tym, co wazne) oraz

Declamatio (Cwiczenie wymowy), prezentujqce model dysputy prawni-

czej wzorowanej na lacinie Seneki. Ksiqzka zyskaia natychmiast wielki

rozglos i ukazaia si~ w licznych wydaniach i przedrukach w wielu mia-

stach Europy. Dzielem niezwykle znaczqcym dla prawoznawstwa byl

r6wniez traktat De verborum significatione (0 znaczeniu slow, Lyon 1530),

podajqcy zasady irtterpretacji tekst6w prawnych (na przykiad kontrak-

t6w i testament6w), gI6wnie jednak ukazujqcy zbieznosc pomi~dzy ra-

cjami filologii i prawoznawstwa, poprzez polqczenie cel6w praktycznych

z teoriq. Owocem wieloletniej pracy Alciata jest dzielo Parerga (Dodat-

ki), zbi<sr.~ys<:rtacjina temat krytyki prawniczej, historycznej i literackiej.

Pierwsze trzy ksi~gi dziela ukazaly si~ w Bazylei w roku 1538, siedem

nast~pnychszesc lat p6iniej w Lyonie, a dwie ostatnie r6wniez w Lyonie

w roku 1554.

DZiela"'t:A.l9iat::l:mialwielkie znaczenie dla rozw6\f~'"raw6znawstwa

1WY,a"}:e,J,o",,prawniczych, 0 t6rej magI wpr?~adzic; dZi~ki po-

lqc~<:pJll\3R~~9:1I1it.~~9Wyksztalcenia

ci wydano clzielo 0 charakterze historyczno-politycznym, De Jormul.

Romani imperii (0 ksztalcie imperium rzymskiego, Bazylea 1559), przed

stawiajqce przemiany form rzqdzenia od Augusta do czas6w Karola '

z uwzgl~dnieniem trwalosci idei imperium (nb. w koncepcji Alciata bra

kowalo zdecydowanego poparcia dla prymatu papiestwa). Za zycia oglos

natomiast Alciato u Alessandro Minuziana Annotationes (KomentarzE

Mediolan 1517) do dz~ Tacyta, poprzedzone listem dedykacyjnym d.

-Galeazza Viscontiego, wydawanym wielokrotnie osobno pod tytuler

Encomium historiae (Pochwala historii); list zawiera porawnanie dzie

Tacyta i Liwiusza. PE£wadzil r6wniez Q0ce antykwaryczne.,; Ich ~

Idem byl zbi6r inskrypcji mediolanskich z komentarzem filologicznyr

j historycznym, zajmujacy wazna pozycje w historii epigratll laC1riSKIe

Monumentorum veterumque inscriptionum ... collectanea (Zbior zabyi

Mw pismiennictwa i starozytnych inskrypcji, powstal okolo 1508 r.). Je

-dynq wydanq cz~sciq tej kolekcji jest wst~p, w kt6rym autor wykazuj

dobrq znajomosc metodologii naukowej. Wsr6d dziel antykwarycznyc

trzeba wymieniC rawniei: traktat Libellus de ponderibus et mensuribu

(Ksiqzeczka 0 miarach i wagach), przedstawiajqcy wyniki badan Alciat

nad wagami, miarami i monetami starozytnymi; dzielko ukazalo si~ w Ha

genau w 1530 r. jako edycja korsarska.

Z innych dziel warto wspomniec mlodzienczy traktat antymonastyC2

nY~,~"~()ntrvitam monasticam ad Bernardum Mattium epistola (List d

Bernarda Ma,ttiprzeciw zyciu mniszemu). Manuslaypt dzielka przyjacie

AlciCita"Francesco Cal~

koncu 1518 r., zaprezentowal do oceny Ere:

le~ autor, obawiajqC~~.i({:fgbli~zu rozgorzalyc

wlasilie"dyskusji religijnych (po wystqpie'I1iu'Lu'ti;i'w 1517 r.), by ni

zostalo rozpowszechnione, wystaral si~ 0 jego odzyskanie. Przelezal

w r~kopisie do 1695 r., kiedy to ogioszono je w Holandii, a nast~pni

kilkakrotnie wznawiano. Trafil:o w koncu na koscielny indeks ksiqg Z2

kazanych. Ii,t jest ciekawy z tego powodu, ze Alciato nie zwykl oficja

nie wyst~powac przeciw Stolicy Apostolskiej, nie chcqc zapewne nar;;

zic si~ na nieprzychylnosc. Pismem, kt6re r6wniez powstalo w cieni

jego g16wnych prac, jest dzielko De singulari certamine, seu duellis trae

tatus (Traktat 0 potyczkach sam na sam, czyli 0 pojedynkach). Wydano j

w Paryt:u bez zgody autora w 1541 r.

Opr6cz dzialalnosci naukowej i publicystycznej Alciato podejmowc

takZe pr6by literackie. lJ.kt!.Q.?lna przykhTd kr6tkie wiersze okolicznc

sciowe, przdozy!- na lacin~ Chmury Artystofane (518) nasladow~

takze sty~stofan~lsnej kome~P ilargyrus (Ch~i~

I~T to ]~1~WZ1~C1a zbyt udane. Z jego tw6rczosci literackiej z

pow6d do chwaly wczeSni wnukowie uznali 'ed nie zbi6r emblemat6v-"

nie tyle jednak ze wzgl~ u na wa ory poetyckie (poetq byi bowiem nie

t~gim), ile kon:cepcj~ ksi~gi. ~

oraz umiej~tnosci pfaKtygpyc,hpraw-

nik~i4;\R~~~;~~~rg~~::zdpbycze nauki w dZiedzirli~'~~~l~~.g§·t!-1ifJego

metC5da,polegala'phede wszystkim na siyganiu do'i:eKsi6w[S-fyg~~lnych,

do te' '0 zaniedbywan ch na rzecz komentar i I1ctfilologiczno-his-

torycznej rekonstrukcji tekstu, opartej na imponujscej erudycji. Do dan

wykorzystY'i"'al nie t Iko teks wydane drukiem, ale "Wyszukiwal tez

r~kopisy. Poprawial j~zyk prawniczy, pe en niewlasciwych termin6w

i 5ar5aryzm6w. Jako znawca antyku w pracy swej odwolywal si~ do his-

torii i literatury starozytnej. W komentarzach byl niezalezny od wcze-

sniejszych interpretacji, kt6re jednak wnikliwie studiowal. Uznawal jednak-

ze te dokonania sredniowiecznych teoretyk6w prawa, kt6re mogly znaleic

zastosowanie w praktyce. Stosowany przezeri spos6b wykladu prawa

cieszyl si~ popularnosciq zwlaszcza we Francji, gdzie Alciato przyczynil

si~ do uksztaltowania francuskiej szkoly prawa rzymskiego.

Dzialalnosci Alciata na niwie prawa towarzyszq zainteresowania 0 cha-

rakterze filologiczno-historycznym. Juz w latach mlodzienczych spisaf

histori~ Mediolanu od zalozenia miasta do czas6w Walentyniana. Liczqce

cztery ksi~gi opracowanie Rerum patriae libri IV (Dziejow ojczystych ksi?gi

cztery) ukazalo si~ dopiero w 1625 r. w Mediolanie. R6wniez po srnier-

~I1'l;<;>;Vi,:,,?j{.otte;:rdamu,

najprawdopodobniej bez wiedzy Alciata w 1531 r. w Aug:~urgu w dru- "r~~ .

karni H~inricha ,Steynera, kt6ry z wlasnej inicjatywy zarn6wil u Jorga ~~

Breu rycmy. ZblOr hczy 104 emblematy, zilustrowane 98 drzeworytami.

Wydanie zawiera dose duzo bl~d6w drukarskich, jego uklad typogra-

ficzny jest niezbyt jasny (ernblernaty nie byly numerowane i nast~po-

waly jeden po drugim, w wyniku czego poszczeg61ne skladniki emble-

matu znajdowaly si~ cz~sto na r6znych stronach), a ponadto grafiki

wykonane byly w spos6b prymitywny i niedokladny. Alciato zglaszal

do tej edycji szereg zastrzezeri 4•

Defekty zostaly poprawione w pierwszym wydan~toryzowan'y"~,

Q.l2ublikowanym w Paryzu ~r. przez Chretiena Wechela z drze-

worytami Merkurego Jollata. Publikacja zawierala 113 emblemat6w opa-

trzonych ryeinami, zazwyczaj rozdzielonych po jednym emblemacie na

stron~. Grafiki zostaly zaprojektowane na nowo i wprowadzono do nich

poprawki, chociaz zdarzaly si~ bl~dy. Na przyklad w emblemacie LXXXI

Amor ma skrzydla, mimo zytt=.kst emblematu zapytuje: "Gdzie twoje pi6-

ra?"; istniejq jednak warianty tego wydania z drzeworytem poprawionym.

W reedycji (Paryz 1542) dodano dwa nowe emblematy zaopatrzone w ry-

einy. Spod pras Wechela wyszly ..t:akie pierwsze tlumaczenia z!2ioru: na

francuski w przekladzieJe~n~JCFe\Tre (Livret des emblemes, 1536) i na

niemiecki w przekladzie Wolfganga Hungera (Das Buechle der verschro-

ten Werck, 1542), w kt6rym dodano dwa nowe utwory.

W 1546 r. w Wenecji ukazala si~ wydana przez syn6w Aida Manuzia

kolejna wersja Ksiqzeczki emblemat6w, przynoszqca 86 zupelnie nowych

utwor6w, kt6rym towarzyszq 84 drzeworyty. Rok p6iniej Guillaume Ro-

uille drukuje w Lyonie zbi6r zespalajqcy wydanie paryskie i weneckie.

Zawiera uno 196 emblemat6w (z tego 83 bez drzeworyt6w). Nast~pne

wznowienie z 1548 r. obejmuje 201 utwor6w. Wreszcie Emblemata tlo-

czone znowu w Lyonie w ~r. (powt6rzone w 1551 r.), tym razem

przez Matthiasa Bonhomme, zawierajq 211 epigrarrJat6w z 209 ~a-

mi s. J~st to ostatnie wydanie autoryzowane;-na kt6~~~I-

towanie przez Alciata humanistycznego alfabetu poj~c, ogarniajacY2:...

[6zne aspekty zycia czlowieka (w wydaniach posmiertnych nierzadko

dzielono emblematy na grupy i podgrupy tematyczne, na przyklad Deu:

sive religio, Virtutes, Vitia itd.). Jego nasladowcy znacznie rozbudowal

ten alfabet, znajdujqc dlan wiele zastosowan.

__a_~ to zdob~a-

mieniami aplikacje ze zlota lub srebra, kt6rym nadawano ksztalt masek

;;edalion6w, postaci ludzkich czy syfwetek zWierz~cych, przymocowy~

wane do zastaW stolowych. Te niezwykle kosztowne ozdoby mozna bylo

przenosie' z przedmiotu na przedmiot. W drugim znaczeniu er:nblema t<

nieduza przenosna mozaika, przedstawiajqca sceny z natury lub mitu,

zlozona zmalych i zr6znicowanych element6w, stosowana do zdobienia

na przyklad skrzyri. W tym sensie slowu emblema towarzyszyl CZ~Stl

przymiotnik vermiculatum, prawdopodobnie dlatego, ze konturom nada

wanG ksztalt kr~tychrasymetrycznych, rozszerzajqcych si~ i zw~zajqcych

linii; kt6re przyporninaly robaczki (lac. vermicula). Ponadto w znaczeni '

przenosnym slowo emblema Qznaczalo konstrukcj~ slown3,. U Cyceron

przesadnie ozdobna oracja por6wnana zostala do takiej wlasnie mozai-

kj7; podobnie w traktaeie Kwintyliana, gdy mowa 0 slabych, nieprzekc

nujqcych dowodach:

the Suenteenth-Century Imaginery, Roma 1964, s. 248-252; R. Abbondanza, op. cit., s. T

M. Tung, A Concordance to the Fijieen Principal Edition of Alciati, "Emblematica. An In-

terdisciplinary Journal for Emblem Studies" I (1986), s. 319-339. Om6wienie autoryzowa-

nych wydan Ksiq:i:eczki emblemat6w daje tabe J. Pelc, Emblematy, ksiq:i:ki emblematyc

ne. Problemy teorii a praktyka tw6rc6w, ,,13arok. I-listoria - Literatura - Sztuka" 3 0996

z. 1, s. 38-39.

(, lob. E. Kustron-Zaniewska, Andreae Alciati "Emblematum libellus". Wydanie i prze-

klad z komentarzem emblemat6w 1-35, praca magisterska napisana pod kierunkiem d:

Mieczyslawa Mejora, maszynopis Instytutu Filologii Klasycznej UW Rozroinienia term

nologiczne podajt; za niniejszq rozpraw;l. lob. tei J Peic, Obraz ..., op. cit., s. 20-22;

W. Tatarkiewicz, Historia este(yki, t. 3: Este(yka nowo:i:ytna, Warszawa 1991, s. 212.

7 lob. BnJlus 79,274; pm. De oratore 3,43,171

:l 2ob. J. Pelc, Obraz - slowo - znak. Studium 0 emblematach w literaturze staropol-

skie}, Wroclaw 1973, s. 18.

, 2ob. na ten temat B.P. Scholz, The 1531 Augsburg Edition of Alciato 's "Emblema ":

A SUrrJeyof Research, "Emblematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies" 5

(1991), s. 214-254.

; Wykaz wydan Emblematum libel/us podaj'l: I-I. Green, Andrea Alciati and His Books

of Emblems: A Biographical and Bibliographical Study, London 1872; M Praz, Studies in

Prac y nad Ksiqzeczk(J emblemat6w rozpoczql mediolanski prawnik

<;>kolo1523 r. prawdopodobnie z inspiracji Ambrogia Viscontiego. Od

niego przejql pomysl stwarzenia zbioru, a bye maze r6wniez niekt6re

sentencje i tytuly wierszy3. Po kilku latach pierwsza wersja byla goto-

wa, ale autar nie zamierzal jej jeszcze publikowae. Mirno to ukazala si~, r.._rJJ1II":'

Rzeczownik emblema oznaczal w grece wszystko, co bylo wrzuco

ne, weisni~te czy wlozone w cos innetL06.M6g1dotyczyc zar6wno wklad

ki w bucie, drzewca oszczepu osadzonego w zelazie, grzywny, jak

r6wniez szlachetnej galqzki, kt6rq wszczepiono w dzikie drzewo. Praw

dopodobnie takze w j~zyku greckim stosowano to slowo jako termir

techniczny w dw6ch znaczeniach, poswiadczonych jednak dopiero na

gruncie laciny. Po pierwsze em_bl_em

LOll niekt6rzy mowcy[...J opracowalije sobie pisemniei wyuczylisi~ich do-

kbdnie na pami~c,chqc je miec zawszew pogotowiu,by w razie potrzeby

wypetniac i ozdabiactymijakbywkladkami [emblernatis - RK.]swoje prze-

m6wienia,jesliim je wypadloczasem wyglaszacbez przygotowania H.

Pierwotne znaczenie slowa wiqzalo si~ zatem ze sferq przedmiot6w

uzytkowych. Funkcjonuje ono takze w Sredniowieczu. Okreslano nim

wtedy kunsztowne ozdoby na naczyniacb (zwykle liturgicznych) oraz

_mozaiki. Brak natomiast swiadectw na przenosne uzycie terminu, przy- ~

wr6cone dopiero - podobnie jak pozostale znaczenia przez renesan- J.J ~

~we slov:n~ki la~iny .. 0 He db Cycerona i Kwintyliana okreslenie W &,ono~

mlalo odDen lronlCzny, 0 tyle w renesansie "dicta emblemata" wskazujq

kunsztownq, ozdobionq cytatami i figurami retorycznymi wypowied£

W XVI w. emblemata to jednak przede wszystkim termin ozna~y

ozdoby, przeznaczone do przymocowania na innym przedmiocie lub

budynku.

Tak rozumiane emblematy Sq bliskie p6inosredniowiecznym dewi-

z?m, czyli godlom szlacheckim opatrzonym jakqs sentencjq. Wvwodzily

Sl~ one z ~awolan rycerskich uzywanych na placu boju przez czlonk6w

rodu tego samego herbu. P6iniej strac.ily pierwotne zastosowanie i za-

cz~to je traktowac jako rodzaj ozdobyprzyczepianej do szpady, wst~gi,

kapelusza czy innej cz~sci garderoby albo tez jako wz6r wyszywany na

czapraku, ryty na rynsztunku·0'se.rskim czy pierscieniu. W p6inym Sre-

qni()wieczu ..dewizy byly szal~~i.§p?pularne we Francji, skqd moda prze-

szIado !talll - tu zwano jq impresa.,,riadajqc dewizie gl~bsze znaczenie,

a w ~ w ..uczyniono na:vet przedmiotem uczonych rozwazan. Juz przed

n~ro~tnaml e~blematykl nierzadko zamiast herbu stosowano przedsta-

3::lenta sym~oltczne. Do dewizy wystarczylo zatem dodac subskrypcj~,

by otrzymac emblemat. Byly to formy tak podobne, ze cz~sto mylono je

ze sobq. Poniewaz jednak dewiza miaIa rodow6d sredniowieczny, 0 wiele

ch~tniej jako ir6dlo inspiracji wskazywano dziedzictwo antyczne 9.

_?o sze.snastowiecznego znaczenia slowa emblema odwolywal si~ takze

...A.ICJato Plsal 0 tym w wierszowanej przedmowie do Konrada Peutingera

~w. 5), ,zami~szczonej w pierwszym wydaniu z 1531J, traktujqc zbi6r

)3ko C?,Szamlast owych bibelot6~ Emblematy na papierze mialy zatem

zastaPI~ zbytkowny prezent:.,Trudno nie dopatrzyc si~ w tym prawdziwie

?Umanlstyczneg.o gestu przyjaini - dar literacki, wynik pracy inte1ektu,

jest tylez wart, lie kolekqa starozytnych medali i monet, kt6re Peutinger

(Gabriella Simeani, Sentenziose imprese,

Liane 1560)

(Paola Giovia, Dialogo dell'imprese,

Liane 1574)

otrzymal ad cesarza. Autor posluzyl si~ zatem slowem "emblemat" w ser

s~ przenosnyg;, J}ie traktujqc terminu jako naz~ gatunku literackiegs

.wiersze pomieszczone w zbiorze zaliczal do epig!amat6w, niekonieczni

zakladajqc, ze zostanq one uzupelnionery:cinqlO. W pierwszym wydani

ryciny dodal wydawca, Heinrich Steyner. Z koJei w edygach zbioro~c

_pism Alciata (Reliqua opera, Lugduni 1548; Opera omnia, Basileae154'

_1549, 1558, 1582) drzewory!Y w og61e zosta!y pomini~tel1.

Pomimo rych niejasnosci stopniowo rozwijala si~ koncepcja embl,

matu ;ako kompozycji tr6jczlonowej! .zlo2:onej z morta Cinskrypcji)! ryell

~i subskrypcj~ U ~ciata zwi'lzek ten byl jeszcze dose luiny i nieobligat' I

_~, aczkolwiek dzi~ki poczynaniom wydaw0w i rytownik6w (zaapr I

. bowanym VI' drugim wydaniu przez autora) scislejsza. zaJeznosc zacz~

2"iqzae rycin~ i eE!gramat-subsktybcfy._Ins~cje nosily ksztalt typo-;

dla tytuh.1utwor6w epigramatycznych, choe niekt6re majq form~ cytal

. sentencji czy przyslowia 12, W drugiej polowie XVI W. praktyka tw6rc

imitator6w Alciata potwierdza predylekcje autDraW do tr6jczlonowej kC

.~~

'\v1:1,... f~cfl4t, ~~

strukcji, a pod ko~iec stulecia Jacobus Pontanus ujql w karby teorii poetY

ewk'W,. emblematu,.2!.f!l'!F1Ctym samym jego status jako gatunku literackiego.

Q..cWttR~

~~~

-Zdaoiem Pontana, ksztalt kompJetnego emblematu, tzw. emblema t

~FX. plex, konstytuujq trzy elementy: epigr~ (zwany takZe w innych poe ,

(~ICU-----

~"v

JO Zob. H. Miedema, The Term "Emblema" in AlciaN, ,Journal of the Warburg ;

~ \e;~'

H KWintylian, Ksztalcenie m6wcy. Ksi?gi I, II i X, przel. i oprac. M. Brozek, Wrodaw

1951, S. 159 (Institutio aratoria 2,4,27).

9 Na temat mody na dewizy i ich zbliteniu do emblematyki zob. rozwazania M. Pra-

za, Studi suI concettismo, Firenze 1946, S. 1-57, 59-98, rozdzialy Emblema, impresa, epi-

gramma, concetto oraz La jilosoJia del cavaliere.

''P~

Courtauld Institutes" 1968, vol. 31, S. 234-250; B.F. Scholz, Libellum composui epigram1

ton, cui litulum Jeci "Emblemata ";Alciatus's Useof the Term Emblema" Once Again 1

Q"ovVO\)

- () .

blematica. An Interdisciplinary Journal for Emblem Studies"" 1 (986), S. 224.

' "

II Zob. H. Miedema, op. cil., s. 244; J. Pelc, Obraz ..., op. cil., S. 17

12 Zob. J. Pelc, Obraz ..., op. cil., S. 22-23.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: