Kartezjusz_Wstep_do_hist_fil.pdf

Podobnie jak większość filozofów ery nowoŜytnej

Kartezjusz miał rozległe zainteresowania wykraczające poza

tradycyjnierozumianąfilozofię.Zajmowałsięm.in.fizyką,fizjologią

imatematyką(stworzyłgeometrięanalityczną,akartezjańskisystem

współrzędnych został tak nazwany od jego nazwiska). Jego

głównymidziełamisą:Prawidłakierowaniaumysłem(1628),

Le Monde (1629), Rozprawa o metodzie (1637), La

Dioptriąue (1637), Les Meteores (1637), La Geometrie

(1637), Medytacje o pierwszej filozofii (1641), Zasady

filozofii(1644)orazNamiętnościduszy(1649).

Marzeniem Kartezjusza było stworzenie podstaw

zdobywania niezawodnej wiedzy o świecie oraz uzyskanie takiej

wiedzy za pomocą opracowanej przez siebie metody. Próbując

zrealizowaćtomarzenie,wydatnieprzyczyniłsiędorozwojunauki.

Kartezjuszsądził,ŜejeślibędziemyuŜywaćswoichumysłówzgodnie

zjegometodą,tobędziemywstanieosiągnąćniezawodnepoznanie

prawdy.UwaŜał,ŜewszystkieaspektynaturymoŜnabadaćwten

samsposóbiŜeostateczniemoŜemymiećprzynajmniejnadziejęna

uzyskaniejednolitegopoglądunaświat.Takwięcwswoichdziełach

Kartezjusz przedstawia zarówno szczegółowy opis swojej metody

zdobywaniawiedzy,jakiwłasne,oryginalneteorienaukowe.

METODAKARTEZJUSZA

ZnaczenieioryginalnośćmyśliKartezjuszapolega

się m.in. na tym, iŜ pierwszeństwo w swoim systemie

przyznaje on epistemologii (teorii wiedzy), oraz na

wypracowaniu metody zdobywania wiedzy. Kartezjusz

sceptycznieodnosiłsiędotzw.wiedzy,którąwpojonomu

w szkole. Nurtowało go pytanie: W jaki sposób moŜna

odróŜnić sądy prawdziwe od sądów fałszywych? I w jaki

sposób moŜna oczyścić umysł z wpojonych mu

fałszywych sądów, pozostawiając jednak te prawdziwe?

Odpowiedzi na te pytania zawarł w Rozprawie o metodzie

orazwPierwszejmedytacji.WRozprawieometodzieKartezjusz

powiada,Ŝezawszemiał„największeupodobaniedonauk

matematycznych na skutek pewności i oczywistości ich

racji" i dlatego dziwił się, „iŜ mimo ich podstaw tak

niezachwianych i mocnych nie zbudowano na nich nic

bardziejdoniosłego".

Wiedzawymagapewności.Kartezjusztwierdził,

Ŝe prawdziwa wiedza musi być absolutnie niezawodna,

pewna (pewność tę rozumiał na sposób matematyczny).

Aby zdobyć taką pewność, potrzebujemy po pierwsze,

solidnychpodstaw,podrugie,metodybudowaniawiedzy

na tych podstawach. W swoim najwaŜniejszym dziele,

Medytacjach o pierwszej filozofii, Kartezjusz wyjaśnia, w jaki

sposób przestrzeganie jego metody moŜe pomóc w

zdobyciuniezawodnejwiedzy.Spróbujemyodtworzyćtok

jego rozumowania, które doprowadza go do

sformułowaniagłównychzasadmetafizycznych,takichjak

ta,ŜeBógistnieje,Ŝeistniejeświatmaterialnyitd.

PODSTAWYWIEDZY

Podstawy wiedzy Kartezjusz opisuje w Pierwszej

medytacji. Punktem wyjścia swoich rozwaŜań czyni zbiór

poglądów, o których sądzi, Ŝe są w znacznej części

fałszywe. Zastanawia się, czy powinien zbadać kaŜdy z

tych poglądów, odrzucając wszystkie, które okaŜą się

fałszywelubconajmniejniepewne,azachowująctylkote,

które okaŜą się niezawodnie prawdziwe. Rozpatrzenie

wszystkich poglądów wyznawanych przez jednostkę,

byłoby jednak zadaniem niewykonalnym. Stąd teŜ

Kartezjusz uznaje, Ŝe wystarczy, iŜ znajdzie „racje

wątpienia" w niektóre podstawowe „prawdy". Jeśli te

okaŜą się wątpliwe, wówczas upadną takŜe wszystkie

twierdzenia,któresąnanichoparte.

Racjewątpienia.TakwięcKartezjuszbadaswoje

podstawoweprzekonania,szukającpowodów,dlaktórych

mógłbyjeuznaćzafałszywe.Inaczejmówiąc,szukaracji

do wątpienia w kaŜde z tych przekonań, czyli innego

wyjaśnienia,zgodniezktórymowoprzekonaniemogłoby

być fałszywe. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe Kartezjusz

odrzucanietylkoprzekonania,któresąfałszywe,aletakŜe

te, które są niepewne, czyli wątpliwe. MoŜna bowiem

wierzyćwpewneprawdziwepoglądy,niemającpewności,

Ŝesąprawdziwe.JednakŜe,jeśliniemapewności,Ŝedany

poglądjestprawdziwy,toniemoŜnagozaakceptować.Jak

pisze Kartezjusz, „juŜ sam rozum radzi, by nie mniej

ostroŜniepowstrzymaćsięoduznaniatychrzeczy,któresą

niezupełnie pewne i niewątpliwe, jak od oczywiście

fałszywych". W Medytacjach o pierwszej filozofii Kartezjusz

szczegółowo wyjaśnia, na czym polega ów proces

wątpienia,czyteŜpowstrzymywaniasięodsądów,orazw

jaki sposób na nowo odkrytych, trwałych podstawach

moŜnaodbudowaćgmachwiedzy.

Niepewność postrzegania zmysłowego.

Kartezjusz zaczyna od poszukiwania racji do

zakwestionowaniaprzekonań,któreonsam,podobniejak

większość ludzi, akceptuje najchętniej, to jest przekonań

opartych na postrzeganiu zmysłowym. KaŜdy z nas

hołduje wielu takim przekonaniom; uwaŜamy je za tak

pewne, Ŝe nie przychodzi nam nawet do głowy, aby je

zakwestionować.Naprzykładjesteśmyprzekonani,Ŝena

biurkuprzednamileŜyksiąŜka,Ŝeoddychamy,Ŝe

nasze nogi opierają się o podłogę itd. W gruncie rzeczy

wszystkie nasze przekonania związane z otaczającym nas

światemwynikajązespostrzeŜeńzmysłowych.

KARTEZJUSZ*

*D.ScottKakures,S.Castagnetto,H.Benson,

W. Taschek, P. Hurley, Wstęp do historii filozofii,

tłum.J.Ruszkowski,Wyd.ZyskiSka,1999r.

Kartezjusz (właść. Renę Descartes, 15961650) jest

uwaŜany za ojca filozofii nowoŜytnej. Urodził się w La Haye we

Francji, edukację rozpoczął w kultywującym tradycje scholastyczne

kolegium jezuickim w La Fleche. Później studiował prawo na

uniwersytecie w Poitiers. Stamtąd wyjechał do Holandii, gdzie w

1618 roku wstąpił do wojska. W roku następnym znalazł się w

Niemczech.Totampewnegozimowegodnia,wciepłejizbie,stworzył

nowąteoriępoznania.Zadaniewypracowanianowychpodstawnauki

zostałoobjawioneKartezjuszowiweśnie.W1828rokuKartezjusz

wrócił do Francji, skąd jednak wkrótce ponownie wyjechał do

Holandii, gdzie mieszkał do roku 1649, kiedy to nazaproszenie

królowej Krystyny udał się do Sztokholmu. Tam zmarł w roku

1650.

Czy jednak moŜemy być pewni, Ŝe sądy te są

prawdziwe? Jednym ze sposobów, aby to stwierdzić, jest

sprawdzenie, czy istnieją racje wątpienia, alternatywne

wyjaśnienie doświadczeń, które są źródłem tych sądów.

Czy moŜliwe, Ŝe na biurku przed nami nie leŜy Ŝadna

ksiąŜka? Czy moŜliwe, Ŝe nasze oczy płatają nam figla?

Kartezjusz przyznaje, Ŝe zmysły niejednokrotnie nas

„zwodzą".Naprzykładtensamprzedmiotinaczejwygląda

z daleka, a inaczej z bliska. Z reguły jednak uwaŜamy

zmysły za dość wiarygodne źródło informacji o

otaczającymnasświecie.

Brak wyraźnejgranicymiędzy jawą a snem.

WedługKartezjuszajednakŜeistniejejeszczeinnaracjado

wątpieniawnaszesądydotycząceświata.OtóŜmoŜliwe,Ŝe

śnimy.Kartezjuszstwierdza,Ŝeczasem,gdyśpimy,wydaje

się nam, Ŝe nie śpimy. Na przykład teraz teŜ jesteśmy

przekonani,Ŝenieśpimy.AleczymoŜemytoudowodnić?

Skąd moŜemy wiedzieć, Ŝe nie jest to jeden z tych

wypadków, kiedy uwaŜamy, Ŝe nie śpimy, a w

rzeczywistości jesteśmy pogrąŜeni w głębokim śnie.

Kartezjusz sądzi, Ŝe nie istnieją niezbite dowody

pozwalająceodróŜnićsenodjawy—Ŝeniemawyraźnej

granicy między snem a jawą. Tak więc istnieje inne

wyjaśnienie, racja do wątpienia w rzeczy, których

doświadczamy. Jesteśmy przekonani, Ŝe na biurku przed

namileŜyksiąŜka,poniewaŜwydajesięnam,Ŝenabiurku

widzimyksiąŜkę.MoŜliwejednak,ŜemamytakiewraŜenie

niedlatego,iŜnaprawdęwidzimyksiąŜkęleŜącąnabiurku,

leczjedyniedlatego,Ŝeśnimy,iŜnabiurkuleŜyksiąŜka.Jak

rozstrzygnąć, która z tych dwóch moŜliwości jest

prawdziwa? Kartezjusz utrzymuje, Ŝe w obrębie naszego

doświadczenianiemanic,cobynampomogłopodjąćtaką

decyzję.Azatemdoczasu,kiedyznajdziemysposób,aby

zdobyć pewność, Ŝe na biurku leŜy ksiąŜka, musimy

odrzucić przekonanie, Ŝe na biurku leŜy jakaś ksiąŜka.

Podobnie musimy odrzucić wszystkie sądy oparte na

wraŜeniach zmysłowych, aŜ nie upewnimy się, Ŝe są one

prawdziwe. Do tych sądów zaliczają się nie tylko sądy o

jakichśkonkretnychprzedmiotach,aletakŜesądybardziej

ogólne, w tym twierdzenia naukowe czy na przykład

powszechneprzekonanie,Ŝeświatwogóleistnieje!

Niepewność sądów apriorycznych. Sądy

powyŜej analizowane czasem zwane są sądami

aposteriorycznymi, a więc sądami przyjmowanymi a

posteriori, w następstwie doświadczenia. KaŜdy z nas

jednakŜe hołduje takŜe wielu przekonaniom, które są

niezaleŜne od naszego doświadczenia. Takie przekonania

są zwane sądami apriorycznymi, a więc sądami

przyjmowanymi a priori, przed jakimkolwiek

doświadczeniem. Ich prawdziwość moŜna określić

niezaleŜnie od doświadczenia. Przykładem sądów

apriorycznych mogą być twierdzenia matematyczne i

definicje. Prawdziwość twierdzenia, Ŝe „dwa dodać trzy

równasiępięć",moŜemystwierdzić,nieprzeprowadzając

Ŝadnegoeksperymentu.Abyprzekonaćsię,Ŝedwadodać

trzyrzeczywiścierównasiępięć,wystarczyumiećdodawać

orazznaćpojęcie„dwa".Podobniejestztwierdzeniem,Ŝe

„kwadratmaczteryboki":abyprzekonaćsię,Ŝejestono

prawdziwe, wystarczy znać definicję kwadratu. Nie ma

potrzebydoświadczalnegobadaniakwadratów,niemateŜ

znaczenia, czy w danym momencie śpimy, czy teŜ nie.

Według Kartezjusza sądy aprioryczne są sądami, które

nabywamy przed doświadczeniem nie tylko w sensie

logicznym,aleiczasowym:twierdzion,Ŝeichźródłemsą

„ideewrodzone"(zob.niŜej).

Duch zwodziciel. Czy jednak moŜemy być

pewni, Ŝe takie sądy są prawdziwe, Ŝe na przykład dwa

dodaćtrzyrównasiępięć?Inaczejmówiąc,czynieistnieje

alternatywnewyjaśnieniefaktu,Ŝeakceptujemyakuratten

sąd,anieinny,któryjestprawdziwy?KartezjuszuwaŜa,Ŝe

takie alternatywne wyjaśnienie jest moŜliwe. Proponuje

namwyobraŜeniesobie,ŜeistniejepotęŜny,złośliwyduch,

którysprawia,iŜzawsze,gdymyślimy,Ŝe„dwadodaćtrzy

równasiępięć"—mylimysię.CzyŜmoŜemybyćcałkiem

pewni, Ŝe taki duch zwodziciel nie istnieje? MoŜemy

równieŜ sobie wyobrazić, Ŝe z naszymi mózgami jestcoś

niewporządkuiŜezawsze,gdyformułujemyfałszywysąd

wrodzaju„dwadodaćtrzyrównasięcztery",odczuwamy

pewność, Ŝe jest on prawdziwy, a zawsze, gdy

formułujemy prawdziwy sąd w rodzaju „dwa dodać trzy

równasiępięć",odczuwamypewność,Ŝejestonfałszywy.

CzyŜmoŜemymiećpewność,Ŝetakniejest?CzymoŜemy

mieć pewność, Ŝe duch zwodziciel nie pomieszał nam w

głowach,takŜestalesięmylimy?

Kartezjusz stwierdza, Ŝe skoro znalazł

alternatywne wyjaśnienie faktu, iŜ akceptuje właśnie te, a

nieinnesądy—wyjaśnienie,któregoniepotrafiwŜaden

sposób wykluczyć — wobec tego nie moŜe być pewny

nawet swych z pozoru najbardziej pewnych sądów (z

twierdzeniamimatematycznymiwłącznie).

Warto zwrócić uwagę, Ŝe kartezjańska racja do

wątpienia w sądy aprioryczne, a mianowicie duch

zwodziciel, jest wystarczająca do podania w wątpliwość

wszystkich jego sądów. DlaczegóŜ więc Kartezjusz nie

uczynił tej racji wątpienia punktem wyjścia swoich

rozwaŜań? Odpowiedź jest prosta: otóŜ Kartezjusz

podejrzewa, Ŝe w rzeczywistości niektóre z odrzuconych

sądów są prawdziwe, podczas gdy inne są fałszywe.

Kartezjuszsądzi, Ŝe nawetjeśli nie istnieje złośliwy duch

zwodziciel — potrafi zresztą dowieść, Ŝe taki duch nie

istnieje—towciąŜjednakistniejąwystarczająceracje do

wątpienia w niektóre nasze przekonania, na przykład te

opartenawraŜeniachzmysłowych.StądteŜwaŜnejest,aby

mieć w świadomości wszystkie racje do wątpienia w

dowolnyzbiórsądów.

PUNKTWYJŚCIA:COGITO

TakwięcrozpoczynającDrugąmedytację,Kartezjusz

znajdujesięwdośćkłopotliwympołoŜeniu.Jaksięwydaje,

nie moŜe on być pewny Ŝadnego ze swych sądów,

skutkiemtegowszystkiejeodrzuca.NiemoŜejuŜdłuŜej

zakładać,Ŝeświatistnieje,aniŜedwadodaćtrzyrównasię

pięć.(Rzeczjasna,niemoŜeteŜsądzić,iŜświatnieistnieje,

aniŜedwadodaćtrzynierównasiępięć—musipoprostu

powstrzymać się od wszelkich sądów). Zastanawia się

zatem,czynieistniejechoćbyjednatakarzecz,októrejnie

mapowoduwątpić,toznaczytaka,dlaktórejnieistnieje

alternatywnewyjaśnienie.

ROZUMOWANIEKARTEZJUSZA

Kartezjuszsądzi,Ŝejestcośtakiego,czegomoŜe

byćabsolutniepewny,amianowicieto,Ŝeistnieje.Nawet

bowiem jeśli istnieje złośliwy duch zwodziciel, najpowaŜ

niejszaracjawątpienia,którąodkrywaKartezjusz,duchten

nie moŜe być alternatywnym wyjaśnieniem przekonania

Kartezjusza, Ŝe on (Kartezjusz) istnieje. Kartezjusz jest

pewny,Ŝeistnieje,poniewaŜmyśli,myślizaśniezaleŜnieod

tego,czyzłośliwyduchzwodzicielwprowadzagowbłąd,

czyteŜnie.śebymyśleć,musiistnieć.KartezjuszniemoŜe

więcwątpićwswojeistnienie,poniewaŜnawetjeśliwątpi,

tomyśli,askoromyśli,toistnieje.Cogito,ergosum.Istnienie

Kartezjusza jest warunkiem koniecznym jego wątpienia;

niemaŜadnegoalternatywnegowyjaśnienia,Ŝadnychracji

do wątpienia, Ŝe Kartezjusz istnieje. Słowem, ma on

absolutnąpewność,Ŝeistnieje.Takierozumowanieczasem

określasięjakocogito.

CZEGODOWIÓDŁKARTEZJUSZ

Kartezjusz uwaŜa, Ŝe odkrywając cogito, znalazł

niezawodnąpodstawępewnościstanowiącąpunktwyjścia

budowania nowego systemu wiedzy. Wszelako owa pod

stawa wydaje się dość mizerna. Kartezjusz dowodzi

jedynie,iŜmyśląc,wie,Ŝeistnieje.Powstajepytanie:Cosię

z nim dzieje, kiedy nie myśli? Czy swobodnie przekracza

granicęmiędzyistnienieminieistnieniem,istniejącjedynie

wówczas, gdy myśli? Czy aby wiedzieć, Ŝe istnieje, musi

pomyśleć:„Ja,Kartezjusz,istnieję",czyteŜmoŜepolegać

na swojej pamięci? MoŜna posunąć się jeszcze dalej,

pytając, czy Kartezjusz ma prawo ufać swoim władzom

umysłowym, swojemu rozumowi. Wydaje się teŜ

oczywiste, Ŝe skoro ów złośliwy duch moŜe zwieść

Kartezjusza,przekonującgo,Ŝedwadodaćtrzyrównasię

pięć(podczasgdywrzeczywistościjestinaczej),torównieŜ

cały proces rozumowania moŜe być jedynie złośliwym

figlemzwodziciela.

Naturalnie, gdyby Kartezjusz powaŜnie

potraktował te wszystkie zastrzeŜenia, do niczego by nie

doszedł.Tym,cochceosiągnąć,jestbowiemwykazanie,Ŝe

właściwe posługiwanie się rozumem moŜe doprowadzić

do zdobycia wiedzy; nie podaje w wątpliwość samego

procesu rozumowania, chociaŜ, jak się wydaje, nie

przedstawia on Ŝadnego argumentu uchylającego taką

wątpliwość. Chcąc jednak zrozumieć dzieło Kartezjusza,

musimy przyjąć, iŜ ma on pełne zaufanie do rozumu,

pamięci,językaiinnychnarzędzipotrzebnychdorealizacji

jegoprzedsięwzięcia.

KRYTYKACOGITO

Cogito Kartezjusza jest przedmiotem licznych

kontrowersji. Czy odkrycie to rzeczywiście czegoś

dowodzi? Według jednego z poglądów nie jest to Ŝaden

argument.Gdybybyłtoargument,jegoprzesłankąbyłoby

stwierdzenie: „Ja myślę", i z tej to jedynie przesłanki

wynikałby wniosek: „Ja istnieję". Wszelako takie

rozumowanie wymagałoby jeszcze jednej przesłanki, a

mianowicietakiej,iŜ„rzeczymyśląceistnieją".Kartezjusz

zaśniemoŜebyćpewny,Ŝerzeczymyśląceistnieją,gdyŜ

wątpi we wszystko. Ponadto, jak wskazują niektórzy

filozofowie, nawet gdyby mógł on polegać na tej drugiej

przesłance, takŜe wówczas niczego by nie udowodnił.

Przypuśćmybowiem,Ŝenatykamysięnatenargumentw

jakiejśksiąŜce.Czywczasielekturyuwierzymy,Ŝeówktoś,

o kim mowa w argumencie Kartezjusza, rzeczywiście

istnieje?

JaakkoHintikkazaproponowałinterpretacjęcogito,

która omija ten problem. Sugeruje on, Ŝe cogito naleŜy

rozumieć niejako argument per se, lecz jako „wykonanie"

(performance).PrzytakimzałoŜeniuKartezjuszdowodzi,Ŝe

zawsze gdy „wykonuje" myśl: „Ja myślę", wie takŜe, Ŝe

istnieje, gdyŜ „wykonanie" myśli: „Ja nie istnieję"

świadczyłoby, iŜ nie jest on w pełni władz umysłowych.

Tak więc według Hintikki cogito zachowuje waŜność

niejako abstrakcyjny argument, lecz jako wyraŜenie

(wykonanie)dowodzące,Ŝejegowykonawcamusiistnieć.

Inne ciekawe rozwiązanie tego problemu

przedstawiłBertrandRussell.Stwierdziłon,ŜebyćmoŜe

pierwszą przesłankę Kartezjusza powinniśmy rozumieć

niejako„Jamyślę",leczjako„Trwaprocesmyślenia".Bo

teŜ czymŜe jest owo „ja", które myśli? Czy Kartezjusz

moŜe mieć o nim jakąś pewną wiedzę? Czy teŜ ma on

wiedzęwyłącznieomyślach?

MODELWIEDZY

ChociaŜ cogito, jak się wydaje, nie dowodzi zbyt

wiele, w Drugiej medytacji Kartezjusz wskazuje na

konsekwencjetakiegorozumowania.Naraziewietylko,Ŝe

jego dawne sądy o sobie samym były błędne, a

przynajmniejnieopierałysięnarozumie.Kiedyśsądził,Ŝe

ma ciało oraz duszę, którą wyobraŜał sobie na

podobieństwo wiatru, czy teŜ płomienia przenikającego

ciało. Obecnie wie, Ŝe ma racje do wątpienia w te

przekonania.

ZASADNICZAWŁAŚCIWOŚĆ:MYŚLENIE

Obecnie,uŜywającrozumu,KartezjuszjuŜwie,Ŝe

jest„rzecząmyślącą",czylirzeczą,która„wątpi,pojmuje,

twierdzi,przeczy,chce,niechce,atakŜewyobraŜasobiei

czuje".StwierdzateŜ,Ŝe—opróczmyślenia—niepotrafi

wskazać Ŝadnej innej własności, bez której nie mógłby

istnieć. Stąd wyprowadza wniosek, Ŝe myślenie jestistotą

jegobytu.

„ŚWIATŁOPRZYRODZONEROZUMU”

Odkrywając cogito, Kartezjusz odkrył niezawodną

podstawę pewności. Pewność cogito traktuje zatem jako

kryterium prawdziwości. Tak więc kolejny wniosek, jaki

wyprowadzaz cogito, jesttaki,iŜwszystko,cojestrównie

pewne jak cogito, musi być takŜe prawdziwe. Władzę

umysłową,dziękiktórejpoznajeteprawdy,nazywa„świat

łemprzyrodzonymrozumu".

PRZYKŁADWOSKU

Chcąc pokazać, w jaki sposób rozumowanie o

sobiesamymmoŜesłuŜyćjakomodelzdobywaniainnych

rodzajów wiedzy, Kartezjusz sięga po dość zaskakujący

przykład.Proponuje,abyśmysobiewyobrazilikulęwoskui

zmiany, którym ona ulega. Rzecz jasna, na tym etapie

Kartezjuszniewie,czyopróczniegowogólejeszczecoś

istnieje. Jego celem jednak nie jest wykazanie, Ŝe wosk

istnieje,leczwykazanie,jakąpewnąwiedzęmielibyśmyna

jegotemat,gdybyistniał.NaprzykładziewoskuKartezjusz

opisuje zachowywanie się przedmiotów materialnych.

Dotądsądził,Ŝejegowiedzaoprzedmiotachmaterialnych

jestnawetbardziejpewnaniŜjegowiedzaosamymsobie.

Badając wosk, stwierdza jednak, Ŝe trudniej poznać

przedmiotmaterialnyniŜwłasnyumysł.Ponadtodochodzi

do przekonania, Ŝe jego własne przedkrytyczne sądy o

naturze przedmiotów materialnych nie są właściwie

uzasadnione, i Ŝe warunkiem zdobycia absolutnie pewnej

wiedzy naukowej jest pozbycie się wszystkich takich

nieuzasadnionychsądów.

Kartezjusz proponuje nam przeprowadzenie

myślowegoeksperymentu.Wyobraźmysobie,jakwygląda

woskwchwili,kiedywyjmujemygozula.Maonokreślony

kolor, rozmiary, kształt, strukturę, zapach — słowem,

wszystkie te własności, które wyróŜniają go jako wosk.

Następnie wyobraźmy sobie, co się dzieje z takim

kawałkiem wosku, kiedy umieścimy go blisko płomienia.

Wosk topi się, a skutkiem tego traci kolor, rozmiary,

kształt, strukturę i zapach, które dotąd posiadał.

Niewątpliwie, powiada Kartezjusz, wciąŜ jest to wosk;

róŜnica polega na tym, Ŝe inaczej jawi się on naszym

zmysłom. Skoro jednak własności dostępne zmysłom

zmieniły się, to nie mogą być one tym, co wiemy, kiedy

posiadamywiedzęowoskuczyjakimśinnymprzedmiocie

materialnym.Wiedzabowiemwymagapewności,awiedza

pewnajestniezmienna(np.wiedzamatematyczna).

PRAWDZIWE WŁASNOŚCI PRZEDMIO

TÓWMATERIALNYCH.

JakzatemmoŜemyzdobyćwiedzęoprzedmiotach

materialnych? Nie powinniśmy szukać własności, które

poznajemy za pomocą zmysłów, poniewaŜ wraŜenia

zmysłowe są zmienne i niepewne; musimy szukać

własnościniezmiennych,któremoŜemyodkryćzapomocą

rozumu. Kartezjusz stwierdza, Ŝe chociaŜ wosk uległ

zmianie,tojednakczęśćswoichwłasnościzachował.Sąto

bardzo ogólne własności, takie jak rozciągłość, giętkość,

ruchomość. ChociaŜ wosk zmienił kształt i rozmiary,

wciąŜ ma jakiś kształt i wielkość, a więc jest rozciągły.

Podobnie,niezaleŜnieodstanu,wjakimsięznajduje,wosk

jestgiętki;moŜerównieŜzmienićswojepołoŜenie,azatem

jestruchomy.

WŁASNOŚCI WOSKU SĄ POZNAWANE

ZAPOMOCĄROZUMU

KartezjuszuwaŜa,Ŝetebardzoogólnewłasności

poznajemy za pomocą rozumu, poniewaŜ nie istnieje

moŜliwość poznania rozciągłości w ogóle, giętkości w

ogóle czy ruchomości w ogóle — wyłącznie za pomocą

zmysłów. Dzięki zmysłom poznajemy jedynie konkretne

przykłady rozciągłości; nawet gdybyśmy mieli do

dyspozycji tysiąc takich przykładów, to same zmysły nie

dałybynampojęciaotym,czymjestrozciągłośćwogóle

—własnośćwspólnawszystkimkonkretnymprzykładom

rozciągłości.TakwięcKartezjuszuznaje,Ŝepodobniejak

wiedzęosobiesamymjakorzeczymyślącejtakŜewiedzęo

prawdziwej naturze przedmiotów materialnych moŜe on

zdobyćwyłączniezapomocąrozumu.

Wprowadzone przez Kartezjusza rozróŜnienie

między prawdziwymi własnościami przedmiotów

materialnych (rozciągłość, giętkość, ruchomość) a tymi

własnościami,którejawiąsięnaszymzmysłomwsposób

zmienny (kolor, smak, zapach, struktura itd.) odpowiada

rozróŜnieniu własności pierwotnych i wtórnych. (Szerzej

omówimy to zagadnienie w rozdziale 13 poświęconym

myślifilozoficznejJohnaLocke'a).

PROBLEMZPRZYKŁADEMWOSKU

Nietrudno dostrzec słaby punkt w rozumowaniu

Kartezjusza. UwaŜa on, Ŝe te własności wosku, które są

niezmienne, są jego własnościami prawdziwymi, czy teŜ

istotnymi, a zatem tymi, których dotyczy prawdziwa

wiedza; tymi, bez których wosk nie byłby woskiem. Czy

nie moŜna zatem powiedzieć, Ŝe ogólna własność

posiadania koloru jest własnością istotną przedmiotów

materialnych?Wydajesię,Ŝejesttouprawnionywniosekz

rozumowania Kartezjusza. Podobnie, nawet jeŜeli

zgodzimysięzKartezjuszem,Ŝerozciągłośćpoznajemyza

pomocąrozumu,poniewaŜtorozumodkrywato,cojest

stałewśródzmiennychwłasnościprzedmiotów,toniejako

zakładamy uprzednią obserwację rozciągłości za pomocą

zmysłów. Kartezjusz jednak twierdzi inaczej. Traktuje

rozciągłość, w przeciwieństwie do koloru, smaku czy

zapachujakoideęwrodzoną—pojęcie,którejestobecne

wumyśleczłowiekawmomenciejegonarodzin.

WNIOSKIZPRZYKŁADUWOSKU

Z przykładu wosku Kartezjusz wysnuwa wiele

wniosków.NaleŜypamiętać,Ŝeniezakładaon,aninawet

niepróbujedowieść,iŜwoskistnieje.Wskazujejedynie,w

jaki sposób zdobywalibyśmy wiedzę o przedmiotach

materialnych, gdyby takie istniały. Stara się stworzyć

podstawynauki,abypokazać,czymjestprawdziwawiedza

naukowaoprzedmiotachmaterialnych.

Cechąistotnąprzedmiotówmaterialnychjest

rozciągłość. Jednym z waŜnych wniosków płynących z

przykładuwoskujestto,Ŝeprzedmiotówmaterialnychnie

poznajemyzapomocązmysłów.Poznajemyjezapomocą

rozumu. Odkrycie to stoi w sprzeczności z wcześniejszą

teząKartezjusza,iŜwszystkienaszesądyoprzedmiotach

materialnychwynikajązpostrzeŜeńzmysłowych.Przykład

woskupokazujejednak,iŜwraŜeniazmysłowesązmienne

i niepewne, a zatem nie mogą być źródłem wiedzy.

JedynympewnymelementemwiedzyKartezjuszanatemat

wosku jest to, Ŝe wosk jest rozciągły. Stąd wniosek, Ŝe

rozciągłośćjestistotąwoskuiprzedmiotówmaterialnych

wogólności,podobniejakmyśleniejestistotąKartezjusza.

Przedmioty materialne są substancjami.

RównieŜprzekonanieKartezjusza,Ŝeistniejetaka„rzecz",

którawtokuzmianysamapozostajeniezmieniona,niejest

przekonaniem wynikającym z wraŜeń zmysłowych,

poniewaŜ wraŜenia zmysłowe nieustannie się zmieniają.

DlategoKartezjuszsądzi,Ŝejegowiedzaotejniezmiennej

rzeczy — substancji — mającej własności, które moŜna

zaobserwować za pomocą zmysłów, moŜe mieć swoje

źródłowyłączniewrozumie.

Prawdziwa wiedza opiera się na ideach

wrodzonych. Kartezjusz uwaŜa pojęcia rozciągłości i

substancji za idee wrodzone w tym znaczeniu, Ŝe sąone

obecne w umyśle juŜ w momencie narodzin i nie są

rezultatemdoświadczenia.(WedługKartezjuszawszystkie

pojęcia, którymi posługujemy się w fizyce i matematyce:

liczba, substancja, punkt, rozciągłość itd., są obecne w

umyśleodurodzeniaisąrozwijanezapomocąrozumu).

Ideejasneiwyraźne. Nowo odkrytą wiedzę o

wosku, czyli o przedmiotach materialnych Kartezjusz

określajakowiedzę„jasnąiwyraźną".Swojewcześniejsze

sądyuwaŜadlaodmianyzaniejasne.Nakryteriumjasności

i wyraźności Kartezjusz powołuje się w Medytacjach o

pierwszej filozofii, gdy dowodzi prawdziwości twierdzeń

mających tworzyć podstawy nauki. Problem z sądami,

któreniesąjasneiwyraźne,poleganatym,Ŝepoprostu

nie wiadomo, czy są one prawdziwe czy fałszywe.

Natomiast sądy jasne i wyraźne muszą być prawdziwe.

ZałóŜmy na przykład, Ŝe istnieją kwadratowe koła.

Kartezjuszpowiedziałby,Ŝeniejesttotwierdzeniejasnei

wyraźne,gdyŜkaŜdy,ktowie,czymjestkołoiczymjest

kwadrat, wie takŜe, iŜ nie ma czegoś takiego jak

kwadratowe koło. Kartezjusz twierdzi, Ŝe jego dawne

przekonania na temat wosku były właśnie tego rodzaju.

Najpierw sądził, Ŝe wosk jest biały, kruchy itd., później

jednakzobaczył,jaktracionkolor,kształtikruchość.Jego

początkowesądyniebyływięcjasneiwyraźne.

Kwestię jasności i wyraźności sądów moŜna teŜ

przedstawićwnastępującysposób.Jeślidanaideajestjasna

i wyraźna, to jej zaprzeczenie powinno zawierać

sprzeczność.TaknaprzykładoznajmienieKartezjusza:„Ja

nieistnieję"zawierasprzeczność,azatemtwierdzenie:„Ja

istnieję"jestjasnoiwyraźnieprawdziwe.Podobniestwier

dzenie: „Przedmioty materialne nie są rozciągłe" zawiera

sprzeczność, gdyŜ nie potrafi on sobie wyobrazić

przedmiotu materialnego, który jest nie rozciągły.Potrafi

natomiastwyobrazićsobieprzedmiotmaterialny,którynie

ma koloru, kruchości itd. Stąd teŜ jego dawne sądy, Ŝe

przedmiotymaterialnemająkolor,strukturę,kruchośćitd.,

nie są jasne i wyraźne. Tak więc według Kartezjusza

wraŜeniazmysłowenigdyniedająnamwiedzy,którajest

jasna i wyraźna. Poznanie jasnych i wyraźnych idei

zawdzięczamyprzyrodzonemuświatłurozumu.

Poznanie umysłu. Z przykładu wosku

Kartezjusz wyprowadza równieŜ wniosek, Ŝe swój umysł

— swój rozum — zna o wiele lepiej niŜ przedmioty

materialne. Wynika to z faktu, iŜ ma on bezpośredni

dostępdoswojegoumysłupoprzezintrospekcję.Nicnie

stoi między Kartezjuszem a jego umysłem; introspekcja

jest niejako „oknem na umysł". Natomiast przedmioty

materialne nie są Kartezjuszowi dostępne bezpośrednio.

Ponadto,rozumująconaturzeprzedmiotówmaterialnych,

Kartezjuszzarazemdowiadujesięczegośoswojejwłasnej

naturzejakoistotyrozumującej.

Kartezjusz twierdzi, Ŝe wszystko, co jest

prawdziwe, moŜe być dowiedzione apriorycznie,

rozumowo, a zatem przekonanie, Ŝe moŜna dowieść

istnienia Boga, jest całkowicie uprawnione. Co więcej,

uwaŜa on, iŜ dowiedzenie istnienia Boga przekona

wszystkich niewierzących, gdyŜ nikt racjonalnie myślący

nie odrzuci wniosku z dowodu opartego wyłącznie na

rozumowaniu.

W Medytacjach o pierwszej filozofii Kartezjusz

przedstawiadwadowodyna

istnienie Boga. śaden z nich nie jest w pełni

oryginalny. Pierwszy, z Trzeciej medytacji, jest wersją

argumentu kosmologicznego, którego odmianami są

dowodypodaneprzezPlatona,Arystotelesaiśw.Tomasza

z Akwinu. Drugi, z Piątej medytacji, jest wersją argumentu

ontologicznegośw.Anzelma.Wobuwypadkachzapunkt

wyjściaKartezjuszobierajasnąiwyraźnąideęBoga;natej

podstawiewnioskujeoistnieniuBoga.

ARGUMENTKOSMOLOGICZNY

Kartezjańska wersja argumentu kosmologicznego

jest bardzo zawiła i odwołuje się do scholastycznych

koncepcjiprzyczyny,mocyirzeczywistości.Jesttopróba

wyprowadzenia istnienia Boga z przyczynowości idei.

KartezjuszwychodziodrozwaŜańorodzajachidei,które

znajdujewswoimumyśle.Jegozamiaremjestwykazanie,

Ŝejestwśródnichpewnaidea—jegoideaBoga—której

przyczyną moŜe być wyłącznie Bóg. Rozpoczynając swój

dowód, Kartezjusz wie tylko, Ŝe jest rzeczą myślącą i Ŝe

wszystko, co jest równie pewne jak cogito, musi być

prawdziwe.

JakorzeczmyślącaKartezjuszma„idee",któresą

przedmiotemmyśli.Ideamisąwięcuczucia,wyobraŜenia,

Przykładwoskuwyznaczapewienetapwrozwoju

Kartezjańskiegodualizmu,którypełniejsząpostaćosiągaw

Szóstej medytacji. ChociaŜ Kartezjusz nie wie jeszcze, czy

przedmiotymaterialnenaprawdęistnieją,towiejuŜ,Ŝejeśli

istnieją,toznacznieróŜniąsięodtegorodzajusubstancji,

którą jest on sam. Kartezjusz jest umysłem, czyli

substancją, której cechą istotną jestmyślenie. Przedmioty

materialne z kolei są substancjami, których istotą jest

rozciągłość.

DOWODYNAISTNIENIEBOGA

Odkrywając cogito, Kartezjusz ustala pierwszy

pewny fakt, a mianowicie, Ŝe istnieje i Ŝe jest rzeczą

myślącą.CogitodostarczateŜkryteriumwiedzy.Oprawdzi

wości przekonania Kartezjusza, Ŝe musi on istnieć,

upewniagojasnośćiwyraźnośćtegosądu.Takapewność

wynikająca z jasności i wyraźności jest dowodem

naprawdę; zarazem wszystko, co ma ten sam stopień

jasnościiwyraźności,równieŜmusibyćprawdziwe.Mimo

to Kartezjusz nie zdołał się jeszcze wydostać z

kłopotliwego połoŜenia, w jakim sam się postawił: wciąŜ

niewolnomuzaakceptowaćŜadnegosądu,którymógłby

wyjaśnić działalnością złośliwego ducha. Tak więc

Kartezjusz musi wykazać, Ŝe nie zwodzi go Ŝaden

wszechmocny demon. Wykazuje to, dowodząc istnienia

Boga.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: