100 technik plastycznych.docx

CENTRALNA

PORADNIA

AMATORSKIEGO

RUCHU

ARTYSTYCZNEGO

JANINA LEWICKA

100

TECHNIK PLASTYCZNYCH

NASZA  KSIĘGARNIA   1969

SŁOWO WSTĘPNE

Metoda pobudzania i rozwijania inwencji plastycznej i inicjatywy twórczej przez zajęcia plastyczne, oparte w dużej mierze na wyobraźni i fantazji własnej wychowanka, nie zaś na odwzorcowywaniu natury, jest obecnie powszechnie stosowana w postępowej pedagogice plastycz­nej. W praktyce dydaktycznej charakteryzuje ją posługiwanie się róż­norakimi technikami plastycznymi i różnymi środkami kształtowania.

Godzi się tu wspomnieć, że powstanie i ugruntowanie się tej metody to plan pionierskiej pracy polskich pedagogów, prowadzonej od r. 1915 z dziećmi i młodzieżą robotniczą przez prof. Antoniego Buszka, od r. 1912 z młodzieżą rzemieślniczą i wyższych szkół plastycznych przez prof. Wojciecha Jastrzębowskiego, a w latach 1926—7939 z młodzieżą szkół zawodowych przez absolwentów kursu pedagogicznego warszaw­skiej ASP. W Polsce Ludowej — poza średnim i wyższym szkolnictwem plastycznym — metoda ta była stosowana w wielu ośrodkach pozaszkol­nych (ogniska i koła plastyczne dla dzieci i młodzieży). Skuteczność jej została wielokrotnie potwierdzona przez opinię fachową: w licznych konkursach międzynarodowych prace plastyczne dzieci polskich — z reguły powstałe w tych ośrodkach pozaszkolnych — zdobyły wiele ( nagród i wyróżnień.

Dopiero w latach ostatnich — dzięki reformie, której podlega obecnie nasze szkolnictwo — metoda ta znalazła swój wyraz w obowiązujących programach szkolnych. Dla wielu pedagogów, pracujących dotąd w ogra­niczonym przez dawny program zakresie technik plastycznych, zmiana ta jest źródłem uzasadnionego niepokoju. r Celem „100 technik plastycznych" jest odpowiedzieć najpilniejszej po­trzebie: służyć pomocą przede wszystkim nauczycielom przy realizacji nowych programów „wychowania plastycznego" w szkole i instrukto­rom prowadzącym pozalekcyjne zajęcia plastyczne z dziećmi i mło­dzieżą.

Autorka — której talent pedagogiczny i dydaktyczne "doświadcze­nie znane są i poza granicami kraju — ograniczyła zestaw omówionych technik do takich, których stosowanie nie wymaga kosztownych urzą-

5

dzeń, specjalistycznych narzędzi i trudno dostępnych materiałów, a któ­rych uprawianie jest celowe dla dzieci i młodzieży od lat 18 (z tego względu np. technika malarstwa olejnego została pominięta).

Rzetelność zawodowa winna uchronić nauczyciela od traktowania tej książki jako podręcznika 'dla wychowanków, od „przerabiania" po­danych w niej przykładowych zadań a la lettre lub posługiwania się wyjaśniającymi ilustracjami jako wzorcami do naśladowania. Po za­znajomieniu się praktycznie z nową dla niego techniką znajdzie on nie­wątpliwie własne, najwłaściwsze 'dla niego i jego wychowanków sło­wa wyjaśnień i celowe środki dydaktyczne.

Należy też życzyć tej tak skromnie, a z dużym znawstwem opraco­wanej publikacji, aby trafiła do rąk tych wszystkich-, którym prawidło­wy i bogaty rozwój młodego pokolenia leży na sercu.

HALINA JASTRZĘBOWSKASIGMUND

ROZDZIAŁ  I

TECHNIKI RYSUNKOWE

l. Rysowanie ołówkiem

Ołówki są różnej twardości. Ołówki specjalne — w lepszych gatun­kach — przeznaczone dla studiów i rysunków kreślarskich, oznaczone są literami i numerami. Ołówki oznaczone literą B są miękkie, ozna­czone literą H — twarde. Przed literami znajdują się cyfry, np. 2H, 3B itp., oznaczające stopień twardości lub miękkości. 3H jest ołówkiem twardszym aniżeli 2H, 2B jest bardziej miękki niż B lub HB itd. Zwykłe, tzw. szkolne ołówki nie mają na ogół oznaczeń twardości.

Do rysowania odręcznego najczęściej używa się ołówków miękkich.

Rysowanie ołówkiem jest techniką najbardziej powszechną, dostępną w każdych niemal warunkach i pomimo pozornej łatwości — jedną z najtrudniejszych do uzyskania efektu plastycznego. Kreska rysowa­na ołówkiem jest nikła. Nieco silniejszą w walorze kreskę można osiągnąć przez przyciśnięcie ołówka do papieru. Zbyt mocne naciśnięcie może tworzyć na papierze rowki Szpecące rysunek. Kreski narysowa­nej ołówkiem nigdy nie trzeba rozcierać palcem ani watą. Zamazane plamy nie odpowiadają charakterowi techniki rysowania ołówkiem. Jeżeli oprócz konturów chcemy w rysunku zaznaczyć zróżnicowany walor, możemy to uzyskać przez różne zagęszczenie kresek.

Ważną sprawą jest właściwe trzymanie ołówka podczas rysowania. Gdy rysujemy małe kształty, trzymamy ołówek w taki sposób, w jaki się trzyma pióro czy długopis podczas pisania. Przy sporządzaniu szki­ców na większych arkuszach papieru (szczególnie na początku szkico­wania) ołówek trzeba trzymać w dłoni lekko wszystkimi palcami. Ła­two rysuje się wtedy długie linie. Przy rysowaniu ołówkiem dzieci za­zwyczaj zbyt często używają gumki. Zaledwie narysują kilka linii, na­tychmiast je wycierają. Należy to zwalczać. W szkicach z natury można zostawiać pierwsze linie wyznaczające kierunki, jakieś linie pomocnicze, lekko rysowane. Poszukiwania kierunków, proporcji, narastanie ry-

7

sunku powinny być widoczne w pracach uczniów. Gumkę, gdy jest nie­zbędna, można zastosować pod koniec pracy.

Technika rysowania ołówkiem nadaje się raczej dla starszych dzieci do wykonywania szkiców i dla bardziej zaawansowanej młodzieży do studiów z natury, szkiców, szybkich notatek itp.

Rysowanie ołówkiem nie jest dla dzieci atrakcyjne. Ołówkiem dzieci rysują, przeważnie w domu, małe kształty na małych arkuszach papieru. Na zajęcia w kółkach plastycznych czy w szkole bardziej nadają się techniki plastyczne pozwalające na używanie dużych arkuszy papieru.

2. Rysowanie kredką

Podobnie jak ołówkiem rysuje się kredką. Kredki są w różnych ko­lorach, ale najprzyjemniejszy dla oka jest rysunek wykonany kredką czarną lub brązową. Bardzo dobrym gatunkiem czarnej kredki jest kredka negro. Wysokim gatunkiem kredek o odcieniach brązowych są sangwina i sepia. Przy rysowaniu kredką nie powinno się używać w ogóle gumki.

Rysowanie kredką lepiej nadaje się dla dzieci (zwłaszcza starszych) niż rysowanie ołówkiem.

3. Rysowanie węglem

Węgiel do rysowania można nabyć w handlu. Do rysowania węglem najlepsze są papiery o powierzchniach nieco szorstkich. Do celów szkolnych nadają się papiery pakowe szare lub białe w dużych forma­tach. Rysujemy na szorstkiej stronie. Przy rysowaniu węglem można uzyskać kreski o różnych walorach: od jasnoszarej do czarnej. Jeżeli położymy kawałek węgla na papierze i będziemy nim posuwać, to uzy­skamy szare i czarne płaszczyzny zależnie od stopnia przyciskania wę­gla. Gdy rozpoczyna się pracę, należy rysować bardzo lekko. Niepo­trzebne linie dadzą się wtedy łatwo usunąć kawałkiem flaneli lub spra­nego płótna. Szmatka musi być sucha, bo wilgotna zamaże rysunek. Ewentualnie do rysunku węglem używa się specjalnych gumek do węgla, ale można je doskonale zastąpić kawałkiem świeżego, ugniecio­nego chleba.

Nie trzeba pokrywać całej powierzchni papieru węglem, lecz zosta­wiać plamy czystego papieru. Są one również ważnym elementem w kompozycji przez kontrastowe działanie z szarymi i czarnymi plama­mi. Jeżeli cały papier jest pokryty węglem, zuboża to kompozycję i działanie rysunku jest słabsze.

Aby zachować rysunek węglem, trzeba go utrwalić. Najprostsze jest utrwalanie ustnym lub ręcznym rozpylaczem, takim jak do wody kolońskiej. Do utrwalania rysunków węglem służy fiksatywa. Można ją do-

8

stać w handlu. Jest ona jednak za droga do stosowania w pracy z dzie­ćmi. Fiksatywę można sporządzić samemu; są na to różne przepisy. Między innymi można ubić widelcem kurze białko i rozrzedzić je małą ilością wody albo do spirytusu skażonego, tzw. denaturatu, wsy­pać utartą kalafonię (na 1 litr spirytusu 20 g kalafonii). Kalafonia szyb­ko rozpuszcza się w spirytusie i tworzy z nim dobrą fiksatywę. Najtań­szym środkiem utrwalania rysunków węglem jest mleko. Trzeba je przegotować i odciągnąć, tzn. pozbawić kożuchów. Każdy utrwalacz należy rozpylać z pewnej odległości (około 1 m) od rysunku ustawio­nego pionowo. Podczas utrwalania trzeba uważać, aby płyn (utrwalacz) nie ściekał po rysunku.

Rysowanie węglem jest techniką bardzo odpowiednią zarówno dla dzieci, jak i dla młodzieży. Węglem można opracować w całości za­równo szkice i studia z natury, jak kompozycje z wyobraźni. Węgiel nadaje się też lepiej niż ołówek do sporządzania lekkich szkiców przed malowaniem farbami kryjącymi.

4. Rysowanie kredą

Kredą zazwyczaj rysuje się na tablicy szkolnej. Można rysować kredą również na ciemnym papierze o szorstkiej powierzchni. Rys. 3 jest wy­konany białą kredą na papierze pomalowanym brązową klejową farbą.

Rysunki wykonane kredą można utrwalać tak samo, jak rysunki wy­konane węglem. Kreda trzyma się jednak lepiej powierzchni papieru i jej utrwalanie nie jest konieczne.

Rysowanie kredą jest godne polecenia na zajęcia z dziećmi, szcze­gólnie młodszymi. Białą i kolorową kredą można rysować na papierach o dużych formatach, na ścieżce asfaltowej i na płytach kamiennych np. szkolnego podwórka.

5. Rysowanie piórkiem

Piórkiem, używając do tego tuszu lub atramentu, rysować można na możliwie gładkim papierze. Bardzo dobrze rysuje się piórkiem na papierze tzw. kancelaryjnym gładkiih (nie liniowanym i nie kratkowa­nym). Nadają się do tego zarówno małe, jak i duże formaty papieru. Operujemy — jak przy rysowaniu ołówkiem — kreską. Aby uzyskać płaszczyznę mocniejszą w walorze, należy kłaść kreski gęściej, ale zawsze tak, aby były one widoczne i nie zlewały się w plamę. Do ma­lowania plam służy pędzel i piórkiem nie trzeba go naśladować. Ry­sować piórkiem trzeba wprost, bez uprzedniego szkicowania ołówkiem. Nic też nie da się tu wytrzeć gumką.

Trzymając obsadkę z piórkiem w dłoni wszystkimi palcami, można z łatwością rysować długie linie proste i faliste, łuki i koła.

9

Rysowanie piórkiem jest bardzo wskazane nawet dla młodszych dzie­ci i może być stosowane przy różnych tematach ilustracyjnych. Z dzie­ćmi starszymi i młodzieżą można stosować rysowanie piórkiem także przy szkicach z natury i rysunkach studyjnych.

Można również rysować piórkiem redis. Należy wówczas uważać, aby cała okrągła płytka stalówki przylegała do papieru. Linie rysowane pió­rem redis są jednej grubości (zależnej od numeru stalówki). Trzeba ryso­wać bardzo pewnie, tak aby nic już w rysunku nie poprawiać.

6. Rysowanie patykiem na białym papierze

Do rysowania patykiem maczanym w tuszu lub atramencie najlepiej nadaje się patyk z drzewa lipowego. Powinien on być prosty, o średnicy 7—8 mm. Koniec patyka przecinamy ostrym nożem z jednej i drugiej strony „na łopatkę". Następnie kładziemy zacięty koniec patyka na de­seczkę z twardego drzewa i przycinamy, wyrównujemy jednym cię­ciem noża „łopatkę". Jeżeli jest za szeroka, można ją zwęzić dwoma cięciami po obu stronach. Aby tusz lub atrament nie kapał z patyka i nie plamił papieru, należy po zamoczeniu patyka obetrzeć go o szyjkę buteleczki od środka. Linia rysowana po umoczeniu patyka w tuszu naj­pierw będzie czarna, a po chwili rysowania stanie się szara aż do bar­dzo jasnej szarości. Inaczej mówiąc, przy rysowaniu patykiem, za­równo tuszem, jak atramentem, można uzyskać różne walory kreski. Od bardzo mocnej w walorze do bardzo słabej. Zależnie też od usta­wienia patyka przy prowadzeniu go po papierze można uzyskać linie cienkie i grube. Czasami podczas rysowania trzeba wyrównać patyk, przyciąć go nożem lub wyrównać pocierając o kawałek drobnoziar­nistego ściernego papieru. Unikać należy „malowania" plam paty­kiem. Jeżeli chcemy w kompozycji wprowadzić plamy, wykonujemy je przez zagęszczenie kresek. Kompozycja stanie się bogatsza, gdy cały rysunek będzie grał przez zestawienie kresek cienkich i grubych zróż­nicowanych walorowo i gdy będą harmonijnie rozłożone białe, nie tknięte plamy papieru.

Do rysowania patykiem nadaje się każdy gładki papier, np. brystol. Zupełnie wystarczający jest papier rysunkowy z bloków szkolnych. Formaty papieru mogą być różne. Efektowne są rysunki patykiem i bia­łą plakatówką, rozcieńczoną nieco wodą, wykonane na papierach czar­...