Stymulowanie aktywności językowej
dzieci w wieku wczesnoszkolnym
Na rozwój języka dziecka wywiera wpływ wiele czynników, spośród których najczęściej wymienia się środowisko rodzinne, wychowawcze i kulturowe, inteligencję, zdrowie oraz własną aktywność dziecka. Do najważniejszych z nich zaliczyć należy środowisko rodzinne, w którym dziecko wyrasta i przebywa najczęściej. Do innych czynników wpływających na kształtowanie się języka dziecka należy zaliczyć warunki materialne rodziny. Zdaniem S. Kowalskiego nawet liczebność rodziny odgrywa tutaj dużą rolę. Najkorzystniejsze warunki rozwoju mowy stwarza rodzina średnio liczna. Rodziny mało liczne i dużo liczne w mniejszym stopniu sprzyjają rozwojowi mowy: w pierwszym występuje zbyt ubogi system
stosunków między rodzeństwem oraz rodzicami, w drugim zaś – przeludnienie i chaos stosunków społecznych wpływają na osłabienie ogólnego rozwoju umysłowego.
Do czynników które odgrywają najważniejszą rolę w rozwoju mowy ucznia w wielku wczesnoszkolnym, należą wpływy wychowawcze szkoły i innych instytucji oświatowo wychowawczych współdziałających z nią, z którymi wiąże się systematyczne oddziaływanie nauczycieli - wychowawców przy pomocy różnych metod, form i środków. Dużą rolę odgrywa dobra atmosfera wychowawcza oraz zaufanie do nauczyciela, aby środowisko szklone mogło dostarczyć dziecku odpowiednich bodźców warunkujących jego rozwój.
Duży wpływ na rozwój mowy wywierają także cechy indywidualne: inteligencja, temperament, zdrowie. Twierdzi się, że mowa dziecka jest najlepszym wskaźnikiem jego inteligencji, a im niższy poziom umysłowy tym bardziej powolny jest rozwój mowy. Od stopnia inteligencji i stopnia działalności poznawczej dziecka zależy zakres słownictwa (czynnego i biernego), poprawność struktury gramatycznej wypowiedzi, bogactwo i układ treści. Wpływ zdrowia fizycznego i psychicznego odgrywa także niebagatelną rolę. Dzieci zbyt nerwowe nie mogą skupić się dłużej nad jakimś przedmiotem czy zagadnieniem. Dzieci nieśmiałe, zahamowane, z nadmierna ambicją czy też nieprzystosowane do współżycia w zespole, wymagają bardzo troskliwej opieki ze strony nauczyciela przy ścisłej współpracy z domem rodzinnym.
Znajomość przez nauczyciela prawidłowości i uwarunkowań rozwoju mowy jest niezbędna i ułatwia właściwą pracę dydaktyczno – wychowawczą szkoły. Zdaniem M. Stasiakiewicz środowisko dydaktyczno – wychowawcze może stymulować aktywność twórczą, ale muszą być spełnione także warunki emocjonalno – motywacyjne sprzężone z materialnymi i metodycznymi, które powinny pozawalać uczniom:
a) doznawać poczucia bezpieczeństwa i swobody,
b) podejmować i kontynuować działalność z własnej chęci, według własnego tempa,
c) odczuwać satysfakcję z własnej działalności i jej wynikow,
d) co najmniej współdziałać wyborze celu działalności i jej wyników,
e) samodzielnie dobierać materialne środki realizacji celu,
f) współdziałać z rówieśnikami i korzystać z niezbędnej pomocy nauczyciela,
g) możliwie świadomie tworzyć i odkrywać własnym wysiłkiem coś dla siebie nowego i pożytecznego,
h) samodzielnie sprawdzać i oceniać swoje wysiłki i osiągniecia,
i) co najmniej decydować o akceptacji lub negacji swojej udanej względnie chybionej realizacji,
j) współuczestniczyć w planowaniu swoich dalszych celów i zadań pracy lekcyjnej i domowej, a zwłaszcza zadań przybierających otwartą strukturę problemową.
Zdaniem wielu pedagogów i psychologów w kształceniu sprawności językowej dziecka najwłaściwszymi metodami są te, które stymulują je do twórczego stosowania języka. Nauczyciel rozumiejący sens i potrzebę aktywności twórczej może stworzyć uczniom warunki takiej działalności, które umożliwiają świadomą realizację celów kreatywnych.
A oto najważniejsze z nich:
Aktualny program nauczania kładzie nacisk na kształcenie sprawności językowej, co uwidacznia się zarówno w wymienionych celach jak i wyróżnionych działach programowych. Za pierwszy i główny cel nauczania języka polskiego uznano: wdrażanie do posługiwania się językiem ogólnopolskim, kształtowanie sprawności w zakresie mówienia, czytania i pisania. Program zaleca następujące rodzaje ćwiczeń w mówieniu i pisaniu:
- rozmowy nauczyciela z dziećmi, swobodne, dłuższe wypowiadanie się dzieci,
- indywidualne wypowiedzi uczniów na temat wydarzeń z ich życia i w związku z omawianymi tekstami,
- porządkowanie wypowiedzi, próby oceny wypowiedzi kolegów,
- zbiorowe i indywidualne układanie i pisanie opowiadań na temat historyjek obrazowych, oglądanych przedstawień teatralnych, filmów, wysłuchanych audycji radiowych oraz przeżyć dzieci,
- omawianie treści obrazków i cyklu obrazków, nadawanie im tytułów w celu przygotowania do układania planu,
- zbiorowe układanie i zapisywanie planu czytanek w formie zdań i równoważników zdań,
- zbiorowe i indywidualne redagowanie i zapisywanie opisów przedmiotów, porównywanie przedmiotów, cechy wyróżniające,
- uzupełnianie opowiadań opisami i dialogami,
- zbiorowe i indywidualne układanie i pisanie sprawozdań z niektórych uroczystości szkolnych i wycieczek,
- zbiorowe układanie i pisanie planu wystąpień w czasie uroczystości szkolnych,
- indywidualne wypracowania na tematy dowolne – swobodne teksty,
- zbiorowe układanie i pisanie zaproszeń i zawiadomień,
- pisanie dialogów potrzebnych do inscenizacji ze szczególnym zwróceniem uwagi na właściwą interpunkcję.
Zdaniem autorów programu wszelki ćwiczenia językowe należy łączyć z działaniem, w czasie którego mówienie staje się naturalną potrzebą komunikowania się.
Ćwiczenia:
I. Ćwiczenia oddechowe (pogłębianie oddechu, rozruszanie przepony, wyrabianie umiejętności pełnego i szybkiego wdechu i wydłużanie fazy wydechowej, mówionej na wdechu, dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi):
- wdech nosem, wydech ustami,
- dmuchanie na promień świecy, piłkę pingpongową, na woreczek itp.
- dmuchanie na zmarznięte ręce: chuuuu, chuuuu,
- zabawa „Spacer na łące” (wąchamy kwiatki, zdmuchujemy puch itp.)
- dmuchanie baniek mydlanych,
- gra na organkach, trąbce, gwizdu.
II. Ćwiczenia głosowe (prawidłowe wydobycie głosu do uzyskania efektu dźwiękowego w jamie ustnej, rozluźnienie mięśni krtani i aparatu artykulacyjnego, wybrzmiewanie głosu na maskę czyli podniebienie twarde, zęby, wargi):
- w pozycji leżącej wymawianie połączeń mmmmmaaaaa, mmmmmooooo, mmmmuuuu
- zabawa: misie cieszą się z nadejścia wiosny, zanim wataną ze snu zimowego zaczynają śpiewać: a, o, u, e, y, i – najpierw pojedyncze samogłoski, potem przedłużają dźwięki
- zabawa w „Echo” – dzieci wymawiają głośno poszczególne głoski, a jednocześnie powtarzają je ciszej, tak jak robi to echo
III. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne (usprawnienie języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy, opanowanie przez dziecko umiejętności świadomego kierowania ruchem narządów artykulacyjnych, wyrabianie wyczucia danego ruchu i położenia poszczególnych narządów mowy – kinestezja)
- wysuwanie i chowanie języka,
- wysuwanie języka na brodę – zmęczony pies,
- unoszenie języka w kierunku nosa,
- kierowanie języka do kącików ust,
- „przeliczanie” językiem zębów dolnych, górnych,
- oblizywanie językiem zębów i warg,
- masaż języka przez wsuwanie go i wysuwanie przez lekko zbliżone zęby,
- klaskanie językiem – zabawa w konika,
- układanie języka w rulonik,
- oblizywanie ruchem okrężnym warg posmarowanych miodem,
- wypychanie językiem policzków,
- cmokanie,
- utrzymywanie ołówka między nosem a wargą górną,
- przesuwanie ściągniętych warg na prawo i na lewo,
- parskanie wargami (zabawa w motor),
- gwizdanie,
- wciąganie i nadmuchiwanie policzków,
- granie palcami na wargach,
- naprzemienny uśmiech i ryjek,
- mocne zaciskanie warg.
- otwieranie z zamykanie zębów (zaciskanie)
- wysuwanie i cofanie żuchwy
- ziewanie,
- kaszlanie z wysuniętym na zewnątrz językiem,
- chrapanie na wdechu i na wydechu,
- ssanie smoczka.
IV. Ćwiczenia słuchowe (utożsamianie i różnicowanie dźwięków mowy, uwrażliwienie na pełne rozumienie wypowiedzi słownych, rozpoznanie wymawianych wyrazów, sylab, dźwięków, wdrażanie u dziecka starannej wymowy, opanowanie różnic w wymowie głosek syczących i szeleszczących):
- różnicowanie innych par dźwięków, np. s – c, z – dz, sz – cz, s – sz, z – ż, r – l,
- wyróżnianie sylab w wyrazie,
- zabawa w kończenie słów,
- wyszukiwanie w otoczeniu przedmiotów, których nazwy zaczynają się na daną głoskę np. b – butelka,
- nazywanie i naśladowanie głosów zwierząt,
- powtarzanie rytmu
ĆWICZENIA I ZABAWY STYMULUJĄCE JĘZYKOWY ROZWÓJ DZIECI:
1. Wyszukiwanie ze zbioru tych wyrazów, które się ze sobą rymują,
2. Układanie rymów do podanych obrazków,
3. Układanie rymowanych wierszyków,
4. Nazywanie i naśladowanie głosów zwierząt,
5. Zabawa w środki lokomocji (brrr, tititi itp.),
6. Wyklaskiwanie słów sylabami,
7. Kończenie wyrazów (tra – wa, kacz – ka, itp.)
8. Układanie słów z rozsypanek sylabowych,
9. Zagadki
Bibliografia:
1) Elżbieta Chmielewska; „Zabawy logopedycznie i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców”; MAC, Kielce 1996
2) Danuta Czelakowska; „Twórczość a kształcenie języka dzieci w wieku wczesnoszkolnym”; Impuls, Kraków 1996.
kszostek25