Normy moralne - luksus czy koniecznosc.pdf - Psychologia Rozwojowa - umkc

NORMY MORALNE: LUKSUS CZY KONIECZNOŚĆ? - KONRAD ...

http://archiwum.wiz.pl/2000/00010100.asp

REKLAMY

ARCHIWUM

Stronagłówna

Spistematów

Spisautorów

Spisnumerów

Drukuj

www.wiz.pl

Szukaj

Jakpytać?

2 Polska 1 Archiwum"Wiedzyiśycia"

KONRADR.FIAŁKOWSKI

NORMYMORALNE:LUKSUSCZYKONIECZNOŚĆ?

Normymoralneniezostałyczłowiekowiprzekazanez

góry.Ukształtowałysięwdrodzejegoewolucjiitrzebaje

respektować,byprzeŜyć.

To,Ŝeczłowiekbroniswegopotomstwaiswoichkrewnych,jest

oczywiste.Takczyniwielezwierząt.Broniąonepoprostuczęści

swoichgenów,wspólnychsobieikrewnym.Zachowaniatakienoszą

nazwęaltruizmukrewniaczego.Innyrodzajaltruizmu,identyczny

człowiekowiiwieluzwierzętom,toaltruizmodwzajemniony.Zasada

jestprostaiznanazŜyciacodziennego:jatobiewyświadczę

przysługęwoczekiwaniu,Ŝejąodwzajemnisz,gdybędęwpotrzebie.Jesttozachowanie

naogółobserwowanewśródzwierzątŜyjącychwgrupach,aprzenikająceniemal

wszystkiewątkiŜycialudzkiego.

MIĘDZYDWOMABIEGUNAMI

Człowiekprzejawiajednakjeszczeinnytypzachowania:altruizmbezinteresowny.W

takimzachowaniujestjedynywśródwszystkichgatunkówtejplanety(byćmoŜez

wyjątkiemdelfinów,jednakŜetegorodzajuzachowaniadelfinównieznalazłydotąd

naukowegopotwierdzenia).TylkoczłowiekznaraŜeniemŜyciaratujeinnegoczłowieka

tonącegowrzece,mimoŜenigdygowcześniejniespotkałimoŜewięcejniespotka.

Biologicznieuzasadnionymzachowaniembyłobywtejsytuacjistosowaniesiędo

stwierdzeniaumieszczonegonatablicykąpieliska,opisywanegoprzezIlfaiPietrowa:

Ratowanietonącychtosprawasamychtonących.Człowiekjestjednakbiologicznie

dziwnymgatunkiem;naogółpostępujeinaczej.

Abyśmyjednakniepopadaliwzachwytnadwłasnymgatunkiemjedynieczłowiekzdolny

jestrównieŜdozachowańnazywanychpotocznie"bezinteresownązłośliwością".

NajlepiejzilustrowaćjebajkąoŜabieiskorpionie.SkorpionprosiŜabę,byprzewiozłago

naswymgrzbiecieprzezrzekę.GdysąjuŜpośrodkurzeki,skorpionniespodziewanie

kąsaŜabęitonąoboje.Wtejsytuacjiniktnieodnosikorzyści,obojetracą.RównieŜ

samobójstwowydajesięspecyficznieludzkimzachowaniem.

NaleŜymydogatunku,któregoosobnicysązdolnidowszystkiego,iróŜnimysięod

zwierząt,wzasadziezachowującychsiętak,jakprzewidujesocjobiologia.Cowięcej,

człowiekjestistotąwewnętrznieniespójnąipotrafibraktejspójnościocenić.Pojęcie

"dobra"i"zła",botakajestjednazocenczłowieczejniespójności,jestobceinnym

gatunkom.Dlazwierząt"dobre"jestto,cozwiększaudziałzestawugenównajbardziej

podobnegodowłasnychwnastępnychpokoleniach(tzn.wszystkoto,comaksymalizuje

jedynąmiaręsukcesubiologicznegozwanąfitness).Kryteriumjestjednoznaczne,

socjobiologiczne.Niemazachowańzłych,tylkomniejlubbardziejskuteczne

przekazywaniewłasnychgenów.

Uczłowiekaniemajednegokryteriumocenyzachowań.Zabicierywala(cozdarzasięiu

zwierząt)ispłodzeniepotomstwazsamicądotądzwiązanązrywalemtylkouczłowieka

wzbudza,naogół,wątpliwościzwanemoralnymi.Zjedzeniesamcaprzezsamicępająka

zarazpokopulacjizwiększaszansęprzeŜyciamatkiiprzyszłegopotomstwadzięki

1 z 6

08-12-2007 12:40

Artykułpochodzi

z"Wiedzyiśycia"

nr1/2000

NORMY MORALNE: LUKSUS CZY KONIECZNOŚĆ? - KONRAD ...

http://archiwum.wiz.pl/2000/00010100.asp

dodatkowejporcjibiałek.

Wwykonaniuludzkim,gdybiałkazastępujeodziedziczonyspadek,zabiciepartnera,

aczkolwieknadzwyczajrzadkie,prawiezawszezwiązanejestzwyrzutamisumienia.

Przyczynątegoniejestfakt,Ŝepająkakceptujeswójlosinawetnieucieka,aludzki

samiecdalekijestpogodzeniasięzlosem.Stanokreślanywyrzutamisumieniajestw

nassamych,tych,którzyczynypopełniają,iŜadnedziałaniapoprawiająceszansę

naszychgenówniesąwstanieodczuciomtakimzapobiec.Wynikatozfaktu,Ŝe

hamulceniedopuszczającedopozbawianiaŜyciainnegoczłowiekawbudowanesąwnas

(przynajmniejwprzewaŜającejczęścipopulacji)kulturowo,abyćmoŜepoczęścii

genetycznie.

TakieiinnezahamowaniaczyteŜdziałaniaaltruistycznestanowiądrugibiegun

człowieczejistoty,biegunnieistniejącyuzwierząt.Cociekawsze,pierwszybiegun,

wspólnynamizwierzętom,zachowanyjestuczłowieka.Człowiekdbaoswojegeny,a

najlepszymtegoprzykłademjestnepotyzm.

Nepotyzmjesttudobrymprzykładem,bowiemjegokulturowaocenajestwwielu

kulturachnegatywna.Takwięcdwabiegunymotywacyjnezachowańczłowiekanie

pozostajązesobąwzgodzieiharmonii.Wręczprzeciwnie,wwieluprzypadkachsąw

ostrymkonflikcie,powodującnapięciapsychiczneiwewnętrznekonflikty.Niekiedy

biegunyteokreślasięjako"zwierzęcy"i"moralny"składniknaturyludzkiej.Któryztych

składnikówzwycięŜawsytuacjachkonfliktuwewnętrznego,zaleŜyodwolnejwoliinnego

typowoczłowieczegoskładnikanaszejistoty.

Niezwykleliterackoudanesformułowanietegoproblemuzawdzięczamyprof.Tadeuszowi

BielickiemuzInstytutuAntropologiiPAN,którywlatachosiemdziesiątych,pracującnad

problememnormmoralnych,napisał:...gdzieśpomiędzytymidwomaprzeciwstawnymi

siłamileŜywąskastrefazieminiczyjej:tajemniczastrefaindywidualnego,wolnego

wyboru.

Jednymznajbardziejdrastycznychprzykładówomawianegokonfliktujestcelibat.

Celibatzaprzeczanajbardziejpodstawowemuzachowaniuosobnikówwszelkich

gatunków:aktywności,będącejwarunkiemkoniecznymprzekazaniaswegozestawu

genównastępnemupokoleniu.Uwszystkichgatunkówjakiekolwiekmutacjepowodujące

zakłóceniawprocesierozmnaŜaniaeliminowanesąwpierwszymrzędzie.Jestto

oczywiste,bowiemmutacjetakiezagraŜająsamejistociebiologicznegomechanizmu

przetrwaniagatunku.

Jakogromnenapięciepsychicznetowarzyszyćmusikonsekwentnierealizowanemu

celibatowi,trudnozapewnewyobrazićsobietym,którzycelibatunierealizowali.Ludzie

Ŝyjącywcelibaciewychodząpozaramypradygmatusocjobiologicznego,którywswym

najbardziejkrańcowymbrzmieniu,sformułowanymprzezHubertaMarkla,brzmi,Ŝe

wszelkienaszepoczynaniasązręcznymsposobemnaszychgenówpowodowanianami

tak,byśmyrobilito,coonechcą(tłum.autora).

Rozdarcienaturyczłowieczejpomiędzydwanierzadkoprzeciwstawnebieguny

motywacyjnewidocznejestwwielureligiachisystemachfilozoficznych;

przeciwstawieniaNaturalnegoiMoralnegoŁadu,DobraiZła,EgoizmuiAltruizmusą

tegoprzykładami.OdzwierciedlająonewewnętrznykonfliktobecnywkaŜdymczłowieku,

aczkolwiekmniejlubbardziejintensywnyuróŜnychjednostek.

Zwierzęcyprzodkowieczłowieka,jakotacy,wyłączniemaksymalizowalifitness.Jeśliw

przeszłościujednegolubkilkuznichpojawiłasięwgenotypielosowazmiana

powodującaimperatywratowaniatonącychnieznajomych,powinnabyćnatychmiast

wyeliminowana.ZachowanietakiebowiemnaraŜaŜycieosobnika,czylizmniejszaszansę

przekazaniaswegozestawugenówwnastępnepokolenie,atopotencjalnezmniejszenie

niemoŜebyćrekompensowanezyskiemwynikającymztakiegoprzekazugenów

ratowanego,bowiem,jakoobcy,maoninnyzestaw.

Wszystkowskazujewięcnato,Ŝezmianapomniejszającafitnesszostałautrwalonaw

2 z 6

08-12-2007 12:40

NORMY MORALNE: LUKSUS CZY KONIECZNOŚĆ? - KONRAD ...

http://archiwum.wiz.pl/2000/00010100.asp

genomie,atojestsprzecznezpodstawowymmechanizmemewolucji.

MoŜnawprawdziepowiedzieć,iwieluantropologówtaksądzi,Ŝealtruizmprzejawianyw

stosunkudotonącegoniemapodłoŜagenetycznego,atylkokulturowy,czyliwyuczonyi

przekazanydzieciomprzezrodziców.Paradoksalnie,niezmieniatozbytwiele,bowiemw

takimrazie,wjakiśsposób,istniejącygenomnagminniedopuszczazachowania

zmniejszającefitness,atojestrównieŜsprzecznezpodstawowymmechanizmem

ewolucji.

NIETYLKODLADOBRAGRUPY

PoniewaŜaltruizmjestspecyficznieludzki,dlaustaleniaprzyczynjegopodtrzymywania

wpopulacjinaleŜyposzukiwaćinnychcech,specyficznychdlaludzkiejzbiorowości.

Człowiekjestistotąspołeczną,aaltruizmmoŜemiećsenstylkowjakiejśgrupie

społecznej.JednakŜewielegatunkówŜyjewgrupach.WobectegonaleŜałobyrozpocząć

poszukiwaniaodpostawieniapytania:czym,wrozumieniubiologiiewolucyjnej,grupa

ludzkaróŜnisięodwszelkichinnychgrup.Odmiennościtakichjestwiele,naczelez

mową,alechodziłobyraczejokontrastnapoziomieorganizacyjnogenetycznym.

WbiologiiewolucyjnejgrupąjestkaŜdyzbiórorganizmównaleŜącychdotegosamego

gatunku,pozostającyrazemprzezpewienokres.OsobnikinaleŜącedogrupy

oddziaływająmiędzysobąwstopniuwyraźniewiększymniŜzinnymiosobnikamitego

samegogatunku.WedługtejdefinicjiplutonŜołnierzyjestgrupą,alepchłynapsie

grupąniesą(brakoddziaływaniamiędzysobą).Zdrugiejstrony,zarównohordawilków,

jakirójpszczółsągrupamiorganizmów,agrupytesąróŜnewswejorganizacji.

Wliteraturze,szczególniewprzeszłości,organizacjęulatraktowanojakowzór

społeczeństwaidealnego,stabilnego,pozbawionegokonfliktów,wktórymkaŜda

jednostkaznaswojemiejscewstrukturzespołecznej,rządzonegoprzezkrólowąi

wysoceefektywnego.Dzisiaj,wczasachdemokracji,ulstraciłwielezpowabu

społecznegowzorca,alewdalszymciągujestsymbolemładuiefektywności.Pszczoła

miodna,zktórąutoŜsamiamywysokozorganizowanespołeczeństwaowadzie,tworzy

rzeczywiściejednoznajbardziejbezkonfliktowychspołeczeństw,itowskutek

bezpłodnościwiększejczęściswegospołeczeństwa.Jednązsytuacji,którapowoduje

najpowaŜniejszykonfliktwtejgrupie,jestobecnośćwgnieździeinnejkrólowejniŜ

matka.

Jednojestpewne.Imwiększagenetycznajednolitośćspołeczności,tymlepsza

współpraca.ZacytujmyBrockmann,znanąbadaczkęspołecznościowadzich:Całkowicie

bezpłodnerobotnicesązregułybardziejkooperatywne.Przyczynątegojestzapewne

fakt,ŜepłodnerobotniceposiadająinnemoŜliwościrozrodu.Bezpłodnerobotnicesąw

potrzasku.Współpracazinnymirobotnicamiikrólowąjestichjedynymźródłemfitness.

TakwięcpodwzględemjednolitościgenetycznejbardzouspołecznioneowadyróŜniąsię

zasadniczoodspołeczeństwaludzkiego,mimoŜeobiespołecznościsystemowosą

podobne,bowiemwobuistniejepodziałzadańmiędzyichosobnikami.Bywpełnisobie

touzmysłowić,moŜnawyobrazićsobiegrupęludzkązorganizowanąnawzórowadzi.

Naczelegrupystoikrólowa.Niekról,bowiemnaleŜyprzypomniećsobiefraszkęJana

Sztaudyngera:MamoitatoróŜnetowołanie,bowpierwszymbrzmipewność,wdrugim

zapytanie.KrólowamabardzolicznepotomstwozjednymmęŜczyzną,oileklonowanie

królowejniejestmoŜliwe.Potomstwemtymobsadzawszelkiestanowiskaistniejącew

społeczności.Napierwszyrzutokawidać,ŜetomarzenienepotyniejestmoŜliwe.

Ludziesązamałopłodni.Osiągnięciewysokiejjednolitościgenetycznejwgrupie

ludzkiej,wodróŜnieniuodowadziej,niejestmoŜliwe.Musitoprowadzićdowiększej

liczbykonfliktówniŜwspołecznościowadów.

WodróŜnieniuodpóźniejszychspołeczeństwludzkagrupamyśliwskozbierackaskładała

sięzelementówwpełnifunkcjonalniewymiennych,takjakuwilków.Potem,gdzieś40,

50tys.lattemu,rozpoczęłasiękulturowarewolucjawgatunkuHomosapienssapiens,

3 z 6

08-12-2007 12:40

NORMY MORALNE: LUKSUS CZY KONIECZNOŚĆ? - KONRAD ...

http://archiwum.wiz.pl/2000/00010100.asp

którapostępując,przyniosłapodziałról.Garncarzniemógłstaćsięnatychmiast

kowalem,akowalgarncarzem.Oczywiście,człowiekwszystkiegomoŜesięnauczyć,ale

nieodrazu,totrwa.Aimbardziejwjakiśsposóbelementysystemusą

wyspecjalizowane,tymtrudniejsązastępowalne.Gdybynaprzykładwsamczej

konfrontacjiostałątowarzyszkęgarncarzakowalzabiłgarncarza,apotemsamzmarłod

ranodniesionychwbójce,grupapozostałabybezkowalaibezgarncarza,comogłobypo

dalszychpodobnychkonfrontacjachprowadzićdozałamaniasięcałegosystemu,tzn.

ludzkiejgrupy.

AlewDekalogumamyprzykazanie:Niezabijaj!AtakŜe:NiebędzieszpoŜądałŜony

bliźniegoswegoaniŜadnejrzeczy,którajegojest.

Kooperacja,którajestnaturalnaiwynika,przyistniejącejjednolitościgenetycznejgrupy

socjalnychowadów,zmotywówbiologicznych,wniejednolitejgenetyczniegrupie

ludzkiejwymagałasubstytucji.Takąsubstytucjąsąnormymoralneprzeciwstawiające

siębiologicznemudyktatowigenów.Oneto,zmieniającrepertuarzachowańosobników

naleŜącychdogrupy,umoŜliwiajągrupieistnienieitrwanie.Wprzeciwnymprzypadku

konfliktywynikającezmaksymalizacjifitnessposzczególnychosobnikówzniszczyłyby

grupę.

Gdyzachowania"moralne"drugiegobiegunaludzkiejnaturyjuŜrazzaistnieją,sytuacja

wgrupiestajesiępodobnadotej,jakaistniejewgrupiewysocespolecznychowadów.

PozorniemoŜesięwydawać,Ŝewobuprzypadkachchodziodobrogrupy.Aletylko

pozornie.Fundamentalnązasadąbiologiiewolucyjnejjestprzystosowaniepowstające

wskutekdoborunaturalnego,adobórnaturalny,wzasadzie,niedotyczyobiektów

większychniŜorganizmbiologiczny.

NIEALTRUIŚCINIEMILEWIDZIANI

Dobornaturalnystanowinadzwyczajkontrowersyjnytematbiologiiewolucyjnej.Grupa

stwarzaswoimosobnikomspecyficznewarunki,którebezniejnieistnieją.Totakjakby

grupatworzyłaspecyficzneśrodowisko,wktórymwarunkiinaciskiselekcyjnesąinne

niŜpozanią.Przyzmianiewarunków,naprzykładrozpadziegrupy,dotychczasowe

zachowaniamaksymalizującefitnessmogąprzynosićwręczodwrotnyskutek.

Altruistasamarytanin,cieszącysiępowaŜaniemiwysokimfitnesswgrupie,pojej

rozpadzie,whordziebezwzględnychłowcówniemoŜeoczekiwaćwysokiegofitness.

RozpadgrupymoŜebyćporównywalnydlajejosobnikówztakązmianąwarunków

ekologicznych,jaknagłenadejścielodowcawkrainiewieczniezielonychłąk.

Gdywgrupiepojawiąsięosobnicy,nosicielegenówaltruizmubezinteresownego,róŜniz

tychosobnikówwrozmaitymstopniubędąulegać"nowemudyktatowi".Taknaprawdę

osobnikwgrupieludzkiejpostępujeraztak,arazinaczej;todziaławedługstarego

"zwierzęcego"dyktatu,towedługnowego"moralnego".Praktyczniestosujestrategię

mieszaną,wktórejzróŜnymprawdopodobieństwemwystępujązachowaniawynikające

zestaregoinowegodyktatu.Rzeczwtym,byzwiększoneprawdopodobieństwa

zachowańwynikającychznowegodyktatuprzynosiłyzysknafitness,azwiększone

prawdopodobieństwadziałańwedługstaregodyktatuzyskutakiegonieprzynosiły.

Wtedyitylkowtedy"ładmoralny"jestselekcjonowanypozytywniewramachgrupy.

CóŜsięjednakstanie,gdywwynikudługotrwałejselekcjiczłonkowiegrupyosiągnęli

genetycznątendencjędoprzewagizachowańzrepertuarumoralnego,anaglepojawisię

przybyszzniewyselekcjonowanymgenotypempełnym"zwierzęcych"zachowaństarego

dyktatu.GangsterwśródaniołówmoŜewówczasosiągnąćwysokifitnessi,rozrzutnie

siejącswójzestawgenówwgrupie,wkonsekwencjiobniŜyćstatystyczniegenetyczną

tendencjęgrupydozachowańmoralnych.Praceznanegobiologaewolucyjnego

Hamiltonazlatsiedemdziesiątychwskazują,ŜejesttopowaŜnezagroŜeniedla

wyselekcjonowanegoaltruizmu.Sądzion,iŜgenetycznąadaptacjądotakiegonacisku

selekcyjnego,obniŜającegofitnessprzezprzybyszówzzewnątrz,jestksenofobia

genetycznieugruntowananiechęćdoobcych.

4 z 6

08-12-2007 12:40

NORMY MORALNE: LUKSUS CZY KONIECZNOŚĆ? - KONRAD ...

http://archiwum.wiz.pl/2000/00010100.asp

Obcy,przybywającdogrupy,winienwiedzieć,jakieregułypostępowaniawgrupie

obowiązują,iświadomiestłumićpodszeptyswejniedoskonałejjaźnikuinnym

zachowaniom,niemieszczącymsięwtychregułach.RównieŜczłonkomgrupywarto

przypominać,jaknaleŜypostępować,gdybyroiłysięimjakieśnieodpowiednie

zachowania.TymbardziejŜewmieszadlemniejlubbardziejprzypadkowychgenów

obojgarodzicówmoŜeprzypadkowopowstaćzestawgenetycznypotomka,wktórymnie

znajdąsięichaltruistycznegeny.Wtedy,mimoŜepoczętywgrupie,osobniktakinie

będziesięróŜniłodnieselekcjonowanegowkierunkualtruizmuprzybysza.Jeślibrak

genówaltruistycznychjesttaksilny,Ŝeosobnikniewiewogóle,"ocochodzi"w

altruistycznychzachowaniach,musizostaćzgrupywyeliminowany.Fizycznaeliminacja

bądźbanicjaprzynoszągenetycznietakisamefektniemoŜewprzyszłościprzekazywać

swegoniealtruistycznegozestawugenównastępnympokoleniom.Egzekwowanienorm

moralnychprzezgrupęwtensposóbprzyspieszasitoewolucyjnejselekcji,filtrując

osobnikówzewzględunaaltruizm,ipodnosiśrednipoziomaltruizmuwgrupie.

Równocześnietrzebadodać,ŜewtymsamymmieszadlegenówmoŜepowstaćosobniko

zestawiegenówbardziejaltruistycznymniŜukaŜdegozjegorodziców.

Banicjaczyfizycznaeliminacjasąostatecznością.Niktprawieniejestwpełni

altruistycznylubniealtruistyczny.Jeśliczłowieksiędowie,czyliświadomiezarejestruje

repertuarzachowańuznawanychzawłaściwe,ajegogenotypniejestskrajnie

pozbawionygenówaltruistycznych,moŜesięzachowywaćbardziejaltruistycznie,niŜby

towynikałozjegozestawugenetycznego.Ajeślitak,towykazuje,Ŝejegozestaw

genówjestnatylealtruistyczny,iŜeliminacjategozestawuniejestwymogiemselekcji.

Dlatychosobników,którzymająszczególniealtruistycznezestawygenów,normysą

odczuwanąprzeznichoczywistością.Dlatych,którzytakaltruistycznegozestawunie

posiadają,normymoralnestanowiąwzmacniaczzachowańaltruistycznych.Kosztem

wewnętrznychkonfliktówosobniktakiprzejawiazachowaniaaltruistyczne.Większośćz

nasznajdujesięwtejsytuacji.Obaprzypadkikrańcowe:pełnyaltruizmijegozupełny

brak,sązapewnenadzwyczajrzadkie.

Abytakiwzmacniaczaltruizmumógłjednakdziałać,normymusząsięznaleźćwpolu

świadomościosobnika.ŚwiadomośćjednakŜetotylkomałyfragmentnaszegoja.W

introspekcjinieodnosimytakiegowraŜenia,bowszystko,doczegomamywgląd,to

naszaświadomość.Zewzględunaświadomośćwerbalizacjajestdlaczłowiekaaktemo

zasadniczymznaczeniu.Stanowigwarancjępojawieniasięnazwanychobiektówwpolu

świadomości.Stądwerbalizacjanormmoralnych.

WspomnianywcześniejprofesorBielickiwlatachosiemdziesiątychbadałtreścinorm

moralnychwkontekściegłównegotwierdzeniasocjobiologii,sformułowanegowlatach

siedemdziesiątychprzezBarasa,zwanego"zasadąMF"(maksymalizacjifitness),a

stwierdzającego,Ŝegdyjakiekolwiekbadanezachowanieodzwierciedlajakikolwiek

składnikgenotypu,zwierzętawinnyzachowywaćsiętak,bymaksymalizowaćprzekaz

podobnychswojemuzestawówgenówwprzyszłepokolenia.

Analizującnormymoralne,Bielickidoszedłdowniosku,ŜemoŜnajepodzielićnatrzy

grupy:

NormyzgodnezzasadąMF,naprzykładnakazującetroskęoswojedzieci.

NormyniemającezwiązkuzMF,naprzykładzakazująceokrutnegotraktowania

zwierząt.

NormysprzecznezMF,którychznakomitymprzykłademjestnorma:Kochaj

bliźniegojaksiebiesamego.

Właśnietatrzeciagrupanormstanowisubstytucjęjednolitościgenetycznej,któraw

społeczeństwachowadzichniedopuszczadowiększychkonfliktów.

JeślinachwilęzapomnimyobiologiiizajmiemysięsystemamiorazrozwaŜaniami

analogiimiędzynimi,toczłowiekwgrupieludzkiejwystępujewpodwójnejroli:jako

5 z 6

08-12-2007 12:40

Normy moralne - luksus czy koniecznosc.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: