schulz_opowiadania.pdf

B. Schulz: Opowiadania. Wybór esejów i listów

[BN - oprac. J. Jarzębski]

Wstęp

- S. po dacie debiutu Ŝył jeszcze tylko 9 lat, pisał zaś stosunkowo niewiele, raczej oblekając w

artystyczną formę swe dawniejsze pomysły. Dlatego twórczość jego jest niezwykle jednolita.

- Biografię miał monotonną i mało urozmaiconą - tak, jak szary moŜe być Ŝywot

prowincjonalnego nauczyciela rysunków. Jednocześnie całe jego - tak fascynujące - pisarstwo

jest powiązane najściślej z losami i przeŜyciami autora. Barwna, fantasmagoryczna akcja

utworów wywodzi się wprost z przypadków Ŝyciowych twórcy.

- S. nie jest sztukatorem, lecz architektem swego świata; Re-konstruuje go w oparciu o

pojmowane głęboko zasady filozofii Ŝycia i sztuki.

- S. naleŜy do grupy kilku najwybitniejszych pisarzy polskich XX wieku, jest klasykiem

współczesności, choć całość jego dorobku znanego badaczom niewiele przekracza 700 stron

tekstu.

Biografia

- ur. 12 lipca 1892 w Drohobyczu

- Ojciec zajął centralne miejsce we wspomnieniach i utworach pisarza. Królujący w sklepie i

zajęty tyleŜ zawiłymi sprawami kupieckimi, co wycieczkami w sferę metafizyki,

przeciwstawiony jest w wizjach dzieciństwa marce - trzeźwej i praktycznej - która czuwała

nad codziennością rodzinnego domy i materialnymi stronami egzystencji

- Dom - mityczny, bo nie istniejący od dziesięcioleci - musiał być swego czasu zasobny i

ludny.

- Drohobycz lat młodości S. był oczywiście prowincjonalnym miastem, nie aŜ tak bardzo

jednak, jakby to mogło wynikać ze stereotypu „kresowej dziury” (blisko Lwów)

- Źle mu się wiodło z kobietami: wątłej postury, chorobliwie nieśmiały, musiał czuć się w

gromadzie rówieśników outsiderem. Tam być moŜe naleŜy szukać źródeł jego kompleksu

niŜszości czy masochizmu, a takŜe pogłębiającego się poczucia wyobcowania i samotności.

- Władając niemieckim równie dobrze jak polszczyzną, miał dostęp do fascynujących

naówczas obszarów literatury kręgu wiedeńsko-praskiego, do niemieckiego ekspresjonizmu,

do dzieł klasyków psychoanalizy, etc.

- NajpowaŜniejszym przedsięwzięciem z początku lat dwudziestych był cykl grafik pod

tytułem Xięga bałwochwalcza . Sporządzone oryginalną metodą tzw. cliche-verre , grafiki te

odsłaniały otwarcie erotyczny kompleks Schulza, były masochistycznym hymnem na cześć

kobiecości, triumfującej nad brzydotą i pokracznością rodzaju męskiego.

- W latach 1925-1927 nawiązał bliski intelektualny kontakt z młodym, utalentowanym

studentem polonistyki i kandydatem na pisarza, Władysławem Riffem. W listach do niego

pojawiać się poczęły pierwsze próby literackie S. Wyjazdy dość częste do niego, do

Zakopanego, zaowocowały przelotnym na razie kontaktem z Witkacym. W 1930 spotkał w

jego domu Deborę Vogel, z którą przyjaźń miała decydujące znaczenie dla dalszej jego

kariery. Postanowiła wywindować go na literacki Parnas. Ale dopiero gdy pośrednictwo

rzeźbiarki Magdaleny Gross zawiodło go w progi Nałkowskiej, sytuacja zmieniła się od razu:

w grudniu 1933 ukazał się nakładem Roju tom Sklepy cynamonowe . S. z dnia na dzień stał się

osobą publiczną.

- Kontakt z Nałkowską miał w sobie - przynajmniej z początku - pewną nutę erotyczną.

- Debiut S. został przyjęty b. dobrze przez wielu krytyków i pisarzy, ale nie brakowało teŜ

sądów krytycznych - głównie ze strony prasy prawicowej i lewicowej, zjednoczonych w

potępieniu dla awangardowej, indywidualistycznej wizji świata, nie dającej się wyzyskać dla

celów politycznych.

- Na wiosnę 1933 poznał przyszłą narzeczoną, kryptonimowaną na jej Ŝyczenie inicjałem

J[…]. Stała się jego powiernicą i adresatką największego zbioru listów, które podobnie jak

większość innych, zostały zniszczone. Ich plany ślubu wymagały wielu trudności. Ona była

katoliczką - on nie chciał przyjąć chrztu, choć wystąpił dla niej z gminy Ŝydowskiej.

Narzeczeni rozeszli się w 1937, a ta osobista klęska pozostawiła w duszy S. pustkę i nastrój

rozpaczliwego osamotnienia.

- Na niczym spełzły próby wydania opowiadań S. w przekładach na języki obce.

- W 1936 pewną sensację w środowiskach twórczych obudziła jego publiczna wymiana listów

z Gombrowiczem na łamach „Studia”. Gombrowicz zaatakował S.: B. S. […] to albo chory

zboczeniec, albo pozer, lecz najprawdopodobniej pozer. On tylko udaje tak . Programem

Gombrowicza było ujawnić to, co bezforemne i wstydliwe, by niedojrzałość przekuć w oręŜ

przeciwko ugniatającej go konwencji. U S. „niŜszość” naprawdę zagraŜała sferze ducha,

trzeba więc ją było rozbrajać poprzez mitologizację.

- We wrześniu 1939 Armia Czerwona wkracza na teren Galicji Wschodniej, przyłączając ją

do Ukrainy Wschodniej. Z lwowskich „Nowych Widnokręgów” przychodzi doń zaproszenie

współpracy, ale poetyka i tematyka jego prozy zbyt radykalnie odbiegają od obowiązujących

wzorów socrealizmu, aby liczyć mógł na publikację swoich utworów.

- Po wkroczeniu Niemców do Drohobycza S. przesiedlono do getta. Przyjaciele z Warszawy,

według relacji Kazimierza Tuchanowskiego, przygotowywali dla niego ucieczkę i fałszywe

papiery mieli brać w tym udział Nałkowska i sam Tuchanowski. W przeddzień terminu

planowego wyzwolenia S. został zastrzelony w Drohobyczu przez Karla Gunthera,

gestapowca, antagonistę Landara, w trakcie akcji pogromu śydów w „czarny czwartek” 19

listopada 1942. Przyjaciel, Izydor Friedman, pogrzebał jego zwłoki na cmentarzu Ŝydowskim

(dziś juŜ nie istniejącym), natomiast wszystkie papiery, które S. dał na przechowanie komuś

poza obrębem getta, zaginęły.

Tematy i gatunki twórczości

- Na ocalałą spuściznę beletrystyczną S. składają się dwa tomy opowiadań oraz jeszcze cztery

opowieści drukowane osobno w czasopismach, razem trzydzieści dłuŜszych lub krótszych

tekstów.

- Niektóre z nich mają charakter stricte fabularny ( Wiosna, Sanatorium pod klepsydrą ) w

innych nad fabułą góruje opis ( Nemrod, Pan, Noc lipcowa, Dodo, Edzio ), czasem zaś w

narracji przewaŜają formy eseju lub traktatu ( Traktat o manekinach, Druga jesień ). Miejscem

akcji jest niemal zawsze miasteczko, w którym dopatrzeć się łatwo idealnej wizji

Drohobycza, narratorem zaś i bohaterem (czasem głównym, czasem tylko obserwatorem

zdarzeń) jest postać o cechach samego autora. Oczywiście w niektórych przypadkach ten

narrator-bohater, przemieniając się np. w staruszka, wykracza poza zespół doświadczeń

egzystencjalnych dostępnych autorowi bezpośrednio, jednolitość psychologiczna tej postaci i

jej punktu widzenia nie ulega jednak wątpliwości.

- Bohater S. reaguje namiętnie na wszystko, co nowe i olśniewające w jego przeŜyciach, z

dziecinną ciekawością obserwuje dorosłych i ich dziwaczne obsesje czy dewiacje, całym sobą

odczuwa zjawiska przyrodnicze i kosmiczne, angaŜuje się tez w zdarzenia poruszające

społeczność, w której Ŝyje.

- Bohater w tej samej mierze swój świat poznaje, co kreuje.

- Obydwa tomy opowiadań poza czy ponad historiami cząstkowymi, zawartymi w

poszczególnych utworach, prezentują jeszcze pewne fabuły wyŜszego rzędu o charakterze

mitologicznym.

- Centralną postacią Sklepów cynamonowych jest Ojciec. W Sanatorium pod klepsydrą

akcenty zostały nieco przesunięte: na plan pierwszy wysuwa się Józef - jako bohater dramatu

dojrzewania. Tom rozpoczyna programowe niejako opowiadanie Księga , dalej idą utwory

poświęcone inicjacji: twórczej ( Genialna epoka ) i erotyczno-społecznej ( Wiosna =

Bohater stopniowo dojrzewa i wreszcie starzeje się, nabywając doświadczeń i tracąc

złudzenia. Szczególną rolę w tym cyklu pełni opowiadanie tytułowe, w którym Józef schodzi

w królestwo zmarłych, by spotkać się tam ze swym Ojcem i jednocześnie rozpoznać własny

los. Trzy ostatnie opowieści ukazują schyłek Schulzowskiego świata: w Emerycie i

Samotności bohater jest juŜ starcem - bądź to próbującym ostatniej przygody ze światem,

bądź usychającym w opuszczeniu.

- Krytykiem uczyniła go dopiero popularność ksiąŜkowego debiutu

- W drugiej połowie lat 30. S. dosyć regularnie omawiał nowości wydawnicze - najczęściej

ma łamach „Wiadomości Literackich” i „Tygodnika Ilustrowanego”

- Szkice i recenzje S. pozwalają zaliczyć go do szeroko rozumianego nurtu

personalistycznego w krytyce. Niewiele w tych tekstach rozwaŜań nad strukturą utworów,

więcej natomiast - nad sytuacją egzystencjalną bohaterów, rysunkiem ich psychiki,

osobowości, sposobem osadzenia w świecie i wśród innych osób. Personalizm Schulzowski

wykracza niewątpliwie poza psychologizowanie; osadzony jest w filozofii i metafizyce.

- WaŜna jest jego epistolografia - świadczy o tym, jak szukał intymnego porozumienia dusz

ze swymi interlokutorami

- Rysunek był dla S. środkiem ekspresji wcześniejszym, bardziej pierwotnym niŜ słowo.

- Zdawał się być opętany kolorem i zmysłowym bogactwem świata.

- Motywy do swych prac - podobnie jak w przypadku literatury - czerpie z rzeczywistości

Drohobycza.

- Na rysunkach dominują sytuacje drastyczne: przewaŜają kompozycje o treści

masochistycznej.

- Schulza-grafika Witkacy wpisywał w tradycję „demonologiczną”, której prawdziwym

twórcą był Goya.

- Z Klimtem, Kubinem, Schielem i Kokoschką łączy go ciemna, obsesyjna natura malarskich

wizji.

- Malował swe namiętności i poŜądania.

- S. jako rysownik pozostawał jedynie w obrębie własnego świata (prywatnych obsesji,

rodzajowych scenek z drohobyckiej rzeczywistości) - jako pisarz natomiast stworzył wizję o

zakroju uniwersalnym.

Światopogląd prozy Schulza.

Język

- Breza: U Schulza słowa obce brzmią nie cudzoziemsko, ale zaziemsko .

- Estetyka przepełnienia, która rządzi Schulzowskim słownictwem powoduje, Ŝe jego „świat

przedstawiony” kipi nieustannie i przelewa się do rozmaitych moŜliwości, z których mała

jedynie ilość realizuje się w postaci uruchomionych fabularnych ciągów, inne zaś pojawiają

się w formach niedokończonych, poronnych, pozbawionych dalszych konsekwencji.

- W bogactwie róŜnorodności Schulzowskiej metaforyki są jednakowoŜ pewne kierunki i

tendencje ogólniejsze, które moŜna nazwać. OtóŜ tkanką metafor rządzi zasada zmieszania

sfer, której przykładem moŜe być np. podkreślana wielokrotnie przez krytyków dąŜność do

animizacji lub personifikacji przedmiotów martwych bądź nawet abstraktów, takich jak

nazwy pór dnia czy roku - i przeciwstawiana jej tendencja do animalizacji człowieka,

przedstawiana go w postaci zwierzęcej (ojciec-karakon), bądź zgoła jako kupy

wegetatywnego „mięsa” (Łucja z Sierpnia ), co w krańcowych przypadkach wieść moŜe do

uprzedmiotowienia (wuj-dzwonek w Komecie ).

- Cały w ogóle świat przedmiotów martwych łatwo przedstawia się obserwatorowi w postaci

oŜywionej (np. tapety zakwitające roślinnością), to, co Ŝywe, natomiast ulega reifikacji bądź

uzyskuje swoisty mieszany status jak gdyby oŜywionej rzeźby.

- Metaforyka zaciera wyraźne róŜnice pomiędzy przestrzenią „naturalną” a przestrzenią

sztucznie zorganizowaną, zabudowaną. Podobnie trudno określić granice między jawą a

snem.

- Składnia mówi nam duŜo o metodzie narracji pisarza, która zasadza się na długich

wywodach i opisach; dialogów jest niewiele, a jeśli są, często przekształcają się w monologi,

których słuchacze pozostają bierni.

- Styl wypowiedzi nasycony emocją i w dodatku zrytmizowany.

- Narrację Schulzowską oŜywia przede wszystkim wewnętrzne udramatyzowanie: narrator

stale do kogoś się zwraca, bierze słuchaczy na świadków, mnoŜy retoryczne pytania i

„wykrzykniki”. Przykuwa uwagę często stosowany w opowieści zaimek „my”.

- Styl słabo zróŜnicowany, nie prowokujący odpowiedzi, wskazywać moŜe, Ŝe narrator jest

mówcą bez słuchaczy, samotnikiem, który raczej sam z sobą rozmawia niŜ innych mobilizuje

do dialogu.

- Narrację opowiadań S., a takŜe wypowiedzi jego głównego bohatera cechować będzie

szczególna niewraŜliwość na „sytuację komunikacyjną”.

- MoŜna powiedzieć […] Ŝe w prozie S. występuje narracja dwupłaszczyznowa; oprócz

wyłaniającego się z opowiadania narratora „świata” ujawnia się, prześwituje sytuacja

narracyjna, zaznacza się proces opowiadania. Plan ten budują wzmianki narracyjne, zwroty

do czytelnika, częste w prozie S. apostrofy, pytania retoryczne, ogólnie mówiąc komentarze

retoryczne. Całość stanowi rodzaj dialogu z odbiorcą, sposób mówienia do adresata, w

którym narrator uprzedza słowo czytelnika, odgaduje jego reakcje, przypisuje mu określone

zachowanie. W ten sposób czytelnik zostaje ukonkretniony, staje się jedną z postaci, ale,

podobnie jak innym, narrator odbiera głos. (W. Panas)

- Styl S. pragnie połączyć dwie przeciwstawne na pozór cechy: nieokiełznaną Ŝywiołowość

słownictwa, metaforyki, obrazowania - oraz konwencjonalną literackość lub „towarzyskość”

retorycznej konstrukcji wypowiedzi.

Obrazowanie

- Pierwszym ośrodkiem, wokół którego układają się Schulzowskie obrazy jest rzeczywistość

fizyczna, społecznie sprawdzalna. Wszystkie, fantasmagoryczne nawet, obrazy domy, ogrodu,

miasta, najbliŜszej okolicy, kryją więc w sobie jakąś „stałą”, namacalne, niezmienne jądro.

- Drugim czynnikiem wprowadzającym jakiś porządek w natłok obrazów jest osobisty,

niejako prywatny charakter wyobraźni narratora-bohatera. Mamy do czynienia z nieustanną

walką pomiędzy czynnikiem osobistym a zewnętrznym, rzeczywistość przedstawiona zawsze

jest wypadkową starcia dwu lub więcej Ŝywiołów.

- Obrazy u S. znajdują się nieustannie w „stanie podejrzenia”, rzeczywistość bowiem traktuje

autor jako teren swoistej gry.

- Schulza nie tyle interesuje materialny kształt świata, ile jego ukryty sens, walor

emocjonalny, idea - dlatego obrazy jego złoŜone są z wielu, często heterogenicznych,

elementów, na przemian to organizują się, to rozprzęgają pod dyktando stanów

emocjonalnych narratora lub na potrzeby snutych przez niego wywodów i rozumowań.

- U S. daje się zauwaŜyć dwie odmienne tendencje: z jednej strony próbuje kaŜdej idei,

stanowi emocjonalnemu nadać walor obrazowy, naoczny - i to najczęściej w formie

dynamicznej czy dramatycznej, w obrazach jego bowiem z reguły coś się dzieje; z drugiej

strony odnotować trzeba skłonność do montaŜu części składowych wizji na zasadzie

intelektualnej - tak iŜ nie powstaje Ŝadna naoczność porównywalna ze światem rzeczywistym

ani nawet moŜliwa do wyobraŜenia.

- Obrazowanie Schulza niewątpliwie odwołuje się do mechaniki marzeń sennych; ludzie i

przedmioty przekształcają się swobodnie: ojciec w muchę czy karkona, składana luneta w

samochód; rzeczywistość jawy miesza się z halucynacją i fantastyką, a do tego ujawnia

otwarcie swój symboliczny, znakowy charakter, podteksty erotyczne, mitologiczne, literackie.

- Oniryczność Schulzowskiego obrazowania polega głównie na tym, Ŝe tu w kaŜdej chwili

sceneria zdarzeń moŜe ulec fantastycznej przemianie, poddając się nastrojowi, literackiej

aluzji bądź zbudzonej nagle erotycznej namiętności. Jednocześnie nie jest S. malarzem

rzeczywistych snów czy wizji, tzn. metoda przez niego obrana wyklucza rozróŜnianie jawy i

marzenia; wszystko dzieje się w rzeczywistości przedstawionej - tyle, Ŝe ona sama ma

niejasny ontologicznie status. To, co oglądamy w opowiadaniach S. jest więc produktem

zderzenia twórczej wyobraźni ze światem.

- Z niebywałego splątania wizji u S. rodzi się zawsze w końcu porządek - bądź statystyczny

niejako „porządek świata”, któremu majaczliwa rzeczywistość w swych ogólnych zarysach

przytwierdza, bądź logika opowieści, której związki znajdziemy w jednym z wielu

mitologicznych „archetypów literatury”.

Dom - Kosmos

- Jedna z podstawowych opozycji obrazowych u S.: Dom - Kosmos. Wariantami Domu u S.

będą wszelkie schronienia, miejsca o wytyczonych, opiekuńczych granicach, w których

bohater znaleźć moŜe przytułek przed atakującą go obcą i agresywną zewnętrznością. Na

odwrót - obrazy kosmiczne będą tam znacznie słabiej określone w sensie przestrzenno-

formalnym.

- O ile kosmiczne Ŝywioły niosą z sobą chaotyczny bezmiar, o tyle przestrzenie opiekuńcze

budują coś w rodzaju hierarchii.

- Przestrzeń u s. ma charakter „przestrzeni mitycznej” w sensie nadawanym temu pojęciu

przez Ernsta Cassirera i Gaszona Bachelarda, jest tedy raczej funkcją psychiki niŜ neutralną

siatką współrzędnych, w której lokalizuje się przedmioty i zajścia.

- Człowiek S. w istocie nigdy nie czuje się całkiem bezpieczny wobec agresywnego chaosu

elementów rzecz w tym bowiem, iŜ świadomość jego czuwa zawsze na granicy, dzielącej

świat uporządkowany od kosmicznych bezmiarów. One zaś czają się nie tylko w postaci

monumentalnych zjawisk atmosferycznych, ale teŜ pod postacią chaotycznych treści psychiki.

- W konstruowaniu przestrzeni operuje S. konsekwentnie znaną z wielu mitycznych wcieleń

symboliką środka.

- Dom jako symbol bezpieczeństwa i porządku staje się swego rodzaju narzędziem ekspansji:

wchłania w siebie obrazy świata i oswaja je (szkoła, teatr, kino), oswaja takŜe śmierć

(sanatorium), kaŜde stadium Ŝycia ludzkiego ma jakiś charakterystyczny sposób

zakorzenienia w nasyconej znakami przestrzeni mitycznego azylu.

Czas

- Czas historyczny jest u Schulza zawsze na drugim planie: najwaŜniejszą rolę odgrywa pora

roku i bodaj pierwszą informacja, jaką (często juŜ w tytule opowieści) otrzymujemy od

autora, jest określenie, jak sytuują się zdarzenia wobec uniwersalnego, kosmicznego cyklu.

- Pory roku mają przypisane sobie fazy wegetacji roślinnej, ale mają tez charakterystyczne dla

siebie emocje (natchnienia wiosenne, jesienna ironia), istnieją odpowiednie dla pory roku

typy zachowań społecznych.

- Istnieją teŜ właściwe dla poszczególnych faz cyklu sposoby wypowiadania się, gatunki

literackie (np. jesień kojarzona z dramatem).

- Zima odgrywa rolę szczególną: jest „pustą”, pozbawioną wegetacji porą.

- Istnieje - wzorowane na wegetacyjnym - podobieństwo w następstwie poszczególnych faz

róŜnych cykli.

- Na przestrzeni Ŝyciowego cyklu bohaterowie S. po wielokroć przeŜywają w rocznej

miniaturze mitologię własnego dojrzewania, starości i śmierci, pory roku dostarczają im mitu

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: