de Chardin - Rozwazania.pdf - Pierre Teilhard de Chardin - Ferdek1956

Pierre Teilhard de Chardin

ROZWAśANIANADNAUKOWYM

PRAWDOPODOBIEŃSTWEMIRELIGIJNYMIKONSEKWENCJAMIRZECZYWISTOŚCI

PONADLUDZKIEJ

I.NAUKOWEPRAWDOPODOBIEŃSTWO

INATURARZECZYWISTOŚCI

PONADLUDZKIEJ

Wciąguhistoriimyśliludzkiejzachodząokresowopewneogólnezmiany,spowodowanenagłym

pojawieniemsięnowych(podtakimczyinnymwzględem)wymiarówwszechświata.

Pierwszemiejscewśródtychprzełomowychmomentówprzypada,jakonajbardziejkonkretnemui

efektownemu, pojawieniu się w polu naszego doświadczenia wielkości nieskończenie małych i

nieskończenieduŜychwewszelkichrealnychpostaciach(liczbowych,czasowychiprzestrzennych),ściśle

zesobązwiązanych.Weźmy,naprzykład,niewiarygodniewielkiezbiorowiskaobiektównieskończenie

małych,częstoniewiarygodniekrótkotrwałych,wświecieniewiarygodniewielkim.

Chciałbymtuwniewielusłowachzasygnalizowaćiomówićzjawiskowdziedziniemyśli,mniej

rzucającesięwoczy(bomniejuchwytne),leczbardziejrewolucyjneniŜowezmianyskalikosmicznej.W

następstwie tego zjawiska budzi się w nas właśnie świadomość trzech procesów tak powolnych, Ŝe

dotychczasuchodziłynaszejuwagi,azarazemtakpowszechnych,Ŝedotyczągłębinnaszegoistnienia,

uwaŜanychdotądzanajbardziejmetafizyczne,awięczanajbardziejniezmienne.

Proceskosmiczny(czylikosmogeneza),przybierającyszczególnąpostaćorganiczną(biogeneza),

któryzkoleispełniasięwprocesierefleksyjnym(antropogeneza).

Trzyprocesy,powtarzam,alboraczejtrzyfazyjednegoitegosamegoprocesuprzemian,których

kolejne występowanie (wedle malejącej oczywistości i rosnącego uwewnętrznienia) moŜna opisać w

sposóbnastępujący:

A,Kosmicznyprocesprzemian(kosmogeneza)

Takjakmusielibyśmysobiezadaćgwałt,gdybyśmymieliusiłowaćuznaćgwiazdyzacośinnego

jak pyl słońc tak samo (choć specjalnie nie wystrzegaliśmy się tego) niepostrzeŜenie stało się dla nas

niemoŜliwościąpatrzenienaotaczającynasświatjakonastrukturę,ne varietur 1 sztuczniezbudowanaod

jednego razu. W ciągu dwóch czy trzech stuleci, wskutek łącznego oddziaływania licznych czynników

(przyczymwszystkiebyłyzwiązanezezdominowaniemnaszejwiedzyprzezhistorię),niemoŜemysobie

wyobraŜaćświatawpostaciustalonejharmonii,leczjedyniewpostaciukładupodlegającegoprocesowi

przemian.Niepewienład,leczproces.Niekosmos,leczkosmogeneza.

Wieleosóbwypowiadasięjeszczedziś,bezgłębszegozastanowienia,za„ewolucją”iprzeciwko

„ewolucji”,pojmującjąwsposóbwąskiiprzestarzałyjako„transformizm”(albonawet,poprostujako

darwinizm).Razjeszczenajgłośniejpowtórzmy,zeewolucjawszerokiminowymznaczeniutegosłowa

— stała się dla nauki czymś zupełnie innym, czymś znacznie donioślejszym i pewniejszym. Jest ona

odbiciemstrukturalnejzasady(„bytu”ipoznania),wmyśl,którejnic,absolutnienicniemoŜesiępojawić

wnaszymŜyciuiwnaszymobrazieświatainaczejjakwskuteknarodzin 2 ,cojestrównoznaczne—mimo

odmiennejterminologii—zczasoprzestrzennym„wszechzwiązkiem”zjawisk.IdeaewolucjidawnojuŜ

przestałabyćhipotezą(choćsątacy,cojeszczeględząnatentemat).Wszerokimznaczeniu,czylijako

kosmogeneza, wyznacza ona jedyne ramy pojęciowe,w których moŜemy korzystać z naszej zdolności

myślenia, poszukiwania i tworzenia. A zatem rozpatrywana, podkreślam raz jeszcze, na pierwszym

poziomie, czyli jako „uświadomienie sobie procesu przemian kosmicznych” powinna być uwaŜana za

pewną. Ponadto zaś naleŜałoby patrzeć z poŜałowaniem na tych, co nie widzą, Ŝe stanowi ona dziś

tworzywowszystkichpoglądów,któreuwaŜamyzabezsporne.

B.Organicznyprocesprzemian(biogeneza)

1 niezmienną,niepodlegającązmianom

2 CzyliwzaleŜnościodantecedensów,któresązkoleizwiązanezewszystkimipoprzedzającymijestanami

wszechświata.

Kosmogeneza—samaprzezsięisamawsobie—moŜeprzybieraćróŜneformy.Wolnonamją

sobie, na przykład, wyobraŜać a priori jako bezładną ruchliwość, pociągającą za sobą rozproszenie

(„pseudogenezakosmiczna”)albo,przeciwnie,jakoprocesukierunkowany(„eugenezakosmiczna”),ten

zaśzkoleimoŜejakpromieniowaniewśrodowiskuamorficznym)zmierzaćwdowolnymkierunku,albo

teŜ(jakświatłowśrodowiskuanizotropowym)byćspolaryzowanymzgodniezpewnymiuprzywilejowa

nymiosiami.

Zktórymztychtypówewolucjimamydoczynieniawempiryczniedostępnejrzeczywistości?

Niewydajesię,bynaukazajęłajednoznaczneidefinitywnestanowisko,codotejwaŜnejkwestii

(którawkrótcemusizostaćrozstrzygnięta).Wydajemisięjednakrzecząniewątpliwą,ŜeniewyraŜająctego

jeszcze wprost i jasno, zmierza rzucając na szalę cały swój autorytet do uznania i wzięcia pod uwagę

kosmogenezyukierunkowanej,toznaczyzgórywyznaczonejprzezgłównąośzłoŜonościświadomości

(czy„korpuskulizacji”),którejnaturęchciałbymrazjeszczewyjaśnić.

Pierwszą reakcją naszego umysłu na określenie: „kosmogeneza ukierunkowana” jest myśl o

imponującym „masowym” dryfcie, pod którego wpływem rozproszona materia, posłuszna siłom

grawitacjizwijasięspiralnietworzącgalaktyki,anastępnieskupiasięwprzestrzeniwpostaciokreślonych

gwiazd.Głównaośświatapodlegającegoprocesowiprzemian.MoŜeraczejliniawiodącaodatomówdo

gwiazd?

Temu„astronomicznemu”widzeniurzeczywistościprzeciwstawiasiępotrochu,jeślisięniemylę,

zupełnie inny obraz, który je wkrótce wyprze, a mianowicie biologiczny obraz zjawiska organizującej

kompleksyfikacji,niezaśskupiającejgrawitacji.Napoczątku—wciąŜjeszcze—to,coskrajnieproste,

skrajniemałei(byćmoŜe)skrajniekrótkotrwałe.JednakŜepotychwspólnychpoczątkachinne,zupełnie

odmienne odgałęzienie nie wznosi się ku ogromom gwiezdnym, lecz zmierza — poprzez budowanie

cząstek złoŜonych z coraz bardziej niewiarygodnej liczby tomów — do stworzenia komórki i

wielokomórkowców, łącznie z człowiekiem. Oś wiodąca juŜ nie od nieskończenie małego do

nieskończenie wielkiego pod względem gęstości i masy, lecz od najprostszego do nieskończenie zło

Ŝonego.

Aby dostrzec ten nowy główny wektor kosmiczny, nauka musiała przekroczyć dwa progi. Pierwszy

szczebel—to,popierwsze,uznaniegenetycznegozwiązkuwświeciemolekułzjednejstronyipomiędzy

gatunkami Ŝyjącymi z drugiej (cały dorobek analityczny i systematyczny XIX. wieku!), a następnie —

przejście od domniemania do przekonania o oczywistości tego, Ŝe jest moŜliwe połączenie obydwu

odcinkówkrzywej.Drugiszczebel—tooswojeniesięzmyślą,Ŝewzjawiskutak(napozór)wyjątkowym

jakŜyciemoŜnapowaŜnieupatrywaćostatecznyiswoistycelpowszechnychprocesówfizykochemicznych.

W punkcie, do którego doszliśmy, nie moŜna jeszcze twierdzić, Ŝe to podwójne wyzwolenie

intelektualnedokonałosięjuŜostateczniewumysłachwszystkichspecjalistówodmateriiorganicznejczy

nieorganicznej. Choć co do samej realności ewolucji panuje całkowita zgodność poglądów (gdyŜ w

przeciwnym razie nie moŜna by się wzajemnie zrozumieć ani pracować), to jednak stanowisko wielu

uczonychwobectakiegoczyinnegoobrazutegodoniosłegoprocesujestchwiejne.Przypuszczamjednak,

Ŝewypływatonietylezgłębszejniepewności,cozpowściągliwościczynieśmiałościwformułowaniu

sądów.

Wrzeczywistości,niezaleŜnieodtego,cosięnatentematmówi,ideawszechświata,zmierzającego

(costanowijegopodstawowąiswoistąwłaściwość)kustanomsuperorganizacjidającymsięwymierzyćw

bezwzględnych wielkościach przyrostu interioryzacji i ześrodkowania psychicznego, idea takiego

wszechświata,powiadam,niewątpliwierośnie,poniewaŜnieustannieznajdujewyrazwniepowstrzymanym

procesie, który najpierw doprowadził do scalenia fizyki z chemią, a teraz, gdy tylko pojawi się nowy

znamiennyfakt,zbliŜadosiebieniecobardziejdwiedziedziny:zewnętrznąiwewnętrzną(„obiektywną”i

„subiektywną”),czylimaterięipsychizm.

Dlatego wskutek naturalnego i logicznego, niemal niedostrzegalnego przesunięcia się punktu

cięŜkości problemu, istotną, Ŝywotną i palącą kwestią nasuwającą się nauce w związku z koncepcją

ewolucji,jestjuŜpytanienietyleoto,czykosmogenezajestwswejistociebiogenezą,ileoto,czymoŜna

znaleźćgłównąośowejbiogenezy,przechodzącąprzezfenomenczłowieka.

C.Związanyzrefleksjąprocesprzemian(antropogeneza)

RozwaŜmyto,cownasiwokółnasdziejesięwsposóbnaturalnyzludzkimicząstkami,czyli

najbardziej(wzasięgunauki)zaawansowanyminakosmicznejosizłoŜonościświadomości.Tylkowskutek

paraliŜującego nasz umysł przyzwyczajenia 3 nie dostrzegamy osobliwej i wspaniałej zdolności tych

„molekułobdarzonychrefleksją”dogrupowaniasię,podwpływemogólnoziemskiegospręŜenia,wtaki

sposób,Ŝetworzysiępewienukład,pozostającystalewstaniesuperrefleksji.Jestto,rzeczoczywista,

skutek socjalizacji, czyli przedłuŜenie — w sferze zhominizowania — wspólnej właściwości wszelkiej

uorganizowanejmateriiPrzedłuŜenieto(takjaksamarefleksjawstosunkudoprostejświadomościistot

przedludzkich)osiągajednakgranicęoddzielającądwaporządkirzeczywistości.

Jestem głęboko przekonany, Ŝe w obliczu wielkiego wydarzenia, jakim jest w aspekcie

biologicznym totalizacja ludzkości, nauka będzie wkrótce musiała się zdobyć na kolejny, trzeci krok

(najpowaŜniejszyzewszystkich)kujaknajbardziejzwartejiprecyzyjnejewolucji.

Zezdumieniemnaderczęstojeszczestwierdzamy,ŜenawetspecjaliściodŜyciaipaleontologii

naiwnieuwaŜajączłowiekazagatunek,któryzatrzymałsięwmartwympunkcieiniemoŜeprzekroczyć

pewnegopułapurozwoju,alboteŜ,conajwyŜej,zabylejakiefilum,przedłuŜającesięlinearniejakfilum

koniczysłoni.

Tąwłaśniepłaską,statycznąwizjąwstrząsnęłaniedawnoświeŜajeszcze(jakŜejednakŜywotna!)ideagrupy

zoologicznej człowieka, która nie tylko nie jest zwykłym odgałęzieniem końcowym, lecz przejawem

wskazującymnato,Ŝeprzekraczającpewienpróg,ewolucjanagleoŜywa,cojestiosobliweiniesiezsobą

pewneprzemiany.ZostajeosiągniętynajwyŜszytypinajwyŜszypoziomkosmicznegouporządkowania,na

którym, dzięki swoistym właściwościom refleksyjnego środowiska psychicznego zbieŜność wypiera

dywergencjęłusekewolucyjnych,takiŜkorpuskulizacjamateriidokonujesięnatympoziomienietylko

przezgrupowaniesięatomów,molekułczykomórek,aleiprzezsyntezęcałych„jednostekobdarzonych

zdolnościąrefleksji”prowadzącądoultrarefleksji.

Niebędęwchodziłwszczegółyfaktów,uzasadniającychwobecnaukitęhipotezękontynuacjii

uogólnienia—poprzezczłowieka—kosmicznegoprawazłoŜonościświadomości,cosięprzejawiaw

coraz wyraźniej widocznej indywidualizacji, ekspansji i konsolidacji ziemskiej noosfery oraz w

towarzyszącymtymzjawiskomtworzeniusięsystemuautoewolucjizdolnejdoinwencji.Jesttorzeczywiste

osiągnięcie—dziękiskupieniusięiwspółdziałaniuumysłów—nowychszczebliświadomości(jak,na

przykład,to,którepolegałonaprzyjęciuuogólnionejkoncepcjikosmogenezyitp.).

Z całym naciskiem muszę jednak podkreślić nieuchronność i wagę przeobraŜenia czy mutacji

psychicznej, która sprawi, Ŝe dzięki lepszemu poznaniu fenomenu człowieka, wszyscy i to wkrótce

będziemypatrzylijaknasprawępowszechną,codzienną,naultraewolucjęŜyciaziemskiegozmierzającądo

lepszego uorganizowania i rosnącego uwewnętrznienia. Przed nami w czasie — juŜ nie tylko większa

liczbaludzi,nietylkowiększenatęŜenierelacjimiędzyludzkich,leczpoprostuscaleniewszystkiego,co

ludzkie,wjedenukładorozmiarachogólnoziemskich,zdolnydokorefleksji.

Antropogeneza, ukryta oś biogenezy, przemieszczająca się” jak wiązka zbieŜnych promieni w

stronęjakiegośrozŜarzonegoOgniska.Rzeczywistośćludzkaprzemieniającasięwjakiśsposób,stopniowo

przezultrahominizację—wjednągigantycznąsupermolekułę...

Oczywiścienieśmiałbymtwierdzić,Ŝetakaewentualnośćbranajestpowszechniepoduwagę.

Nie wyobraŜam sobie jednak, Ŝe moglibyśmy tego uniknąć nie ściągając na siebie zarzutu, Ŝe

naszej nauce brak koherencji. Nie moŜemy teŜ zapobiec zaburzeniom, jakie niemal niedostrzegalne

narastanietejpewnościwywołatymczasemwdawnych,tradycyjnychoddziaływaniachsiłreligiiwgłębi

naszychserc.

Przekonanie,Ŝewszechświatprzemieszczasięewolucyjniekujakiemuśszczytowiświadomości,Ŝe

posiada „głowę”, ma nie tylko ogromne znaczenie „fizyczne” (gdyŜ ukazuje się nam moŜliwość

fizykopsychicznych układów nieznanego jeszcze rzędu) i nie tylko wielkie znaczenie metafizyczne

(poniewaŜ akt refleksji nie jest juŜ tylko jednostkową operacją myślową, lecz przybiera postać histo

rycznegoprocesuozasięgukosmicznym 4 ).Nawet(izwłaszcza)wdziedziniemistykiniedawnepoznanie

3 Łączysięonozprzesądemmocnozakorzenionymzarównowśród„materialistów”,jaki„teologów”,zgodniez

którymbiologianiemoŜeprzekraczaćgranicyświataludzkiego.

4 DlategoteŜmyślprzemieniasięwnoogenezędokładnietaksamojakkosmoswkosmogenezę,aczłowiekw

antropogenezę.

II.RELIGIJNEKONSEKWENCJE

ISTNIENIA

RZECZYWISTOŚCIPONADLUDZKIEJ:

CHRYSTOGENEZAŁĄCZĄCA

DĄśENIEWZWYśZDĄśENIEMNAPRZÓD

procesuontologicznejzbieŜnościnieuchronniemusiałowywołaćniepokojeipociągnąćzasobąpotrzebę

głębokichzmian.

Otodlaczego:

DotychczasideaduchakojarzyłasięwludzkiejświadomościzjakimśdąŜeniemwzwyŜ,wiodącym

duszękuniebuprzezzaprzeczeniewartościziemskich,lubconajmniejprzezwzgardędlanich.Wobec

tegodla„doskonałych”boskość(bezwzględunajejpostaćbezosobowączyosobową,immanentnączy

transcendentną)zawszekojarzyłasięzjakąśrzeczywistościąponadziemską.Abyjejdosięgnąć,trzebabyło,

„namocysamejdefinicji”uwolnićsięoduwarunkowańiodponętrzeczycielesnych,wktórychtkwimy.

Wskutekcefalizacjiewolucjinaliniiprostopadłejdokierunku,wktórymsięznajdujetradycyjne

ognisko sublimacji i świętości, zaczynamy właśnie dostrzegać z pewnym zdziwieniem drugie ognisko

uduchowienia i przebóstwienia. Duch — juŜ nie w sprzeczności, ale w zgodzie z wyŜszym

uporządkowaniem mnogości zjawiskowej! Wyjście juŜ nie u góry, nad nami, w jakiejś transcendentnej

rzeczywistościnadprzyrodzonej,leczprzednamiwimmanencjirzeczywistościponadludzkiej.

Innymisłowy—pozornykonfliktdwóchobrazówBoga:tego,daktóregotrzebazmierzaćwzwyŜ

itego,doktóregonaleŜyzdąŜaćnaprzód.

Jestemgłębokoprzekonany,Ŝetowłaśniejestschematycznieprzedstawionagłębszaprzyczyna

niepokojówreligijnych,jakiedziśprzeŜywamy.

Ludzkość,którejwnazbytwielkiminazbytorganicznymświeciechwilowozagubiłsięjejBóg...

Aby połoŜyć kres temu rozdwojeniu, pewien uparty nadnaturalizm nie cofnąłby się zapewne

przed ideą wszechświata dwugłowego, gdzie człowiek miałby moŜność wyboru między dwoma

spełnieniamisięświata(przyrodzonyminadprzyrodzonym).Codomnie,podobny„dynamicznydualizm”

—wskutekduŜejdomieszkiarbitralności(bynierzecniezborności)iogromnychstratenergii,jakiebyza

sobąpociągnął,wydajesiębezuŜytecznyiniedoprzyjęcia.

Gdybynatomiast,zgodnieznaszymrozumowaniem,kosmogenezazbieŜnamiaławprzyszłości

stanowić integralną i istotną część psychicznego dziedzictwa ludzkości, nic nie wydawałoby mi się

łatwiejsze do przeprowadzenia i bardziej płodne (a więc i bardziej nieuchronne) niŜ synteza dąŜenia

wzwyŜidąŜenianaprzódwpostaci„chrystycznego”stawaniasię,wktórymdostępdoponadosobowej

transcendencji okazałby się uwarunkowanym wcześniejszym osiągnięciem przez ludzką świadomość

krytycznego punktu korefleksji. Rzeczywistość nadprzyrodzona nie wyklucza wówczas, lecz, wręcz

przeciwnie,domagasię,jakoprzygotowania,całkowitejdojrzałościrzeczywistościludzkiej. 5

NietrudnozauwaŜyć,jakkorzystnedlaprzyszłościenergiiludzkiejbyłobypodobneprzeobraŜenie

antropogenezy,którabywkońcu,wostatniejanalizie,utoŜsamiłasięzchrystogenezą.Zjednejstrony

ustałyby niepokoje, wypływające z niepełnej i podzielonej adoracji. Z drugiej strony ustąpiłyby lęki,

związanezprzebudzeniemsięrefleksjiwświecieobojętnymizamkniętym.Zamiasttychcieni—potęŜna

światłość.

MówiłemtojuŜstorazy.Trzebatojednakpowtarzaćnieustannie.

Tym,nacoczłowiekdziśoczekuje,iumrze,jeślitegonieznajdziewśródotaczającychgorzeczy,

jestpełnowartościowypokarm,którybyzasilałnamiętnepragnieniebyciaczymświęcej,czyliewolucji.

OtóŜwewszechświeciewprawianymwruchioŜywianymprzezchrystogenezę,dziękiprzyznaniu

najwyŜszej wartości siłom porządkującym i największych moŜliwości siłom adoracji, właśnie ta

namiętnośćzostajedoprowadzonadoparoksyzmu.

„Doprawdy, im głębiej się zastanawiamy nad zharmonizowaniem i współbrzmieniem róŜnych

istotnychskładowych(fizycznychipsychicznych)kosmogenezywokółpewnejludzkochrześcijańskiejosi,

któremutozharmonizowaniuniepodobnajuŜdziśpowaŜnieprzeczyć,tymbliŜsijesteśmyprzekonania,Ŝe

zjawiskiemznamiennymdlanaszychczasówbynajmniejniejest(cojeszczesięsłyszy)zmierzchBogaw

naszychumysłachiwnaszychsercach,leczprzeciwnie,bliskieJegoodrodzeniesięwewszechświeciew

formiemiłościjakopostacienergii,atodziękitemu,Ŝemateriastałasiędlanassiedliskiemiwyrazem

zbieŜnejrzeczywistościewolucyjnej.

Wskutek dynamicznego spotkania w ludzkiej świadomości (po milionie lat myślenia

refleksyjnego!)NiebaiZiemi,którenareszciezostaływprawionewruch,światnietylkomazapewnione

dalszeŜycie.Tenświatsięrozpłomienił.”

5 Autornawiązujetudobliskiejmudoktrynyśw.Ireneusza:wciąguhistoriiBógstopniowopodnosiwartośćczłowieka.„Potrzebneto

było,abynajpierwczłowiekzostałstworzony,abypotemwzrastał,abynastępniestałsięczłowiekiem,ikolejnomnoŜyłsię,rósłwsiły,

osiągnąłchwałęinakoniecujrzałswegoNauczyciela”(Demonstratiopraedicationisapostolicae,księgaIV,rozdz.38).

WParyŜu,podczasświątWielkiejNocyl951r.

de Chardin - Rozwazania.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: