ZARYS HISTORII LITERATURY HISZPAŃSKIEJ
NOTATKI BY LULU
Za pożyczenie brakujących wykładów dziękuję yanvie J
NIE ponoszę odpowiedzialności za jakiekolwiek błędy. Jestem tylko człowiekiem, a nie encyklopedią, mogłam coś źle zanotować. Czytasz na własne ryzyko : ) żeby potem ktoś do pani prof. na egzaminie nie wyjechał z tekstem typu: „przecież dobrze mówię, tak było w notatkach ściągniętych z internetu!” (wierzcie, znam takie historie…) Wrzucam te notatki dla Was nie dla swojej przyjemności, ale generalnie uważam, że należy sobie pomagać, a skoro jest u nas sporo dwukierunkowców którzy nie mogą chodzić na wykłady…no to pomagam ; )
Polecam czytać notatki równocześnie patrząc na skrypt. Znaki zapytania w nawiasach, wiadomo – czegoś nie jestem pewna. Czasami pojawi się coś, czego pani prof. nie mówiła (baaardzo rzadko ; D) – to są cytaty z „Historii literatury hiszpańskiej” Angela del Rio.
Miejscami będzie chaotycznie. Ale każdy, kto był na wykładzie z ZHLH wie, że czasem się nie da inaczej ; ) Sorry za skróty myślowe i schemaciki, jeśli się pojawią – tak notuję. Ale sądzę, że będziecie wiedzieć o co cho ; )
Liryka baroku i renesansu (XVI w. – RENACIMIENTO XVII w. – BARROCO).
Terminologia i periodyzacja:
Wieki XVI i XVII określa się: EDAD DE ORO / EPOCA ÁUREA / SIGLOS DE ORO.
Jako pierwsi zainteresowali się literaturą XVI wieku ludzie oświecenia. Ze względu na twórczość liryczną określało się wiek XVI jako Złoty Wiek. W wieku XIX odkryto twórczość dramatyczną XVII wieku. Z czasem oba stulecia określono mianem Złotego Wieku. 1526 r. – w tym roku Juan Bosoan spotyka się w Granadzie z ambasadorem weneckim Andrea Nacero, który zafascynował go nową estetyką renesansową. Garcilaso de la Vega – już w wieku XVI był klasykiem poezji renesansowej. Te dwie postaci są symboliczne. Baltasar de Castiglione miał wpływ na tworzenie ideału człowieka renesansowego w swoim dziele pisanym prozą, „Dworzanin”.
Prądy humanistyczne z Włoch docierały na Płwp Iberyjski już w wieku XV, kiedy powstaje „Celestyna” – to symboliczny początek.
1681 r. – rok śmierci Calderona de la Barca – ta data to zakończenie baroku, niezwykle bogatej estetycznie epoki.
Złoty Wiek:
- Renacimiento 1500-1570 r.
- Manierismo 1570-1600 r. To epoka przejściowa.
- Barroco 1600-1681 r.
Trzy pokolenia twórców (wg Pidala):
- estetyka Garcilaso de la Vega
- pokolenie mistyków
- pokolenie Cervantesa i Lope de Vegi
RENESANS
I. Primer renacimiento I połowa XVI wieku – panowanie Karola V, który był otwarty na Europę, kosmopolita
II. Segundo renacimiento II połowa XVI wieku – panowanie Filipa II – zamknięty na Europę, zabraniał np. studiować za granicą.
· Podziw dla kultury antycznej, odrodzenie klasycznych gatunków (ekloga –poemat o życiu pasterzy) i motywów (Carpe diem, beatus ille, itp.), mitologia
· Nowa koncepcja człowieka: antropocentryczna – humanizm. „hombre de amas y letras” – łączy się w nim bohaterstwo na polu bitwy i patriotyzm z twórczością artystyczną.
· Nowa koncepcja państwa – absolutyzm, zmiany społeczno – gospodarcze. Tworzy się burżuazja, podstawy kapitalizmu.
· Dominujące poglądy filozoficzne:
- erazmianizm – tłumaczenie Biblii na języki narodowe, nowa duchowość – skupienie się na życiu wewnętrznym. Karol V był zwolennikiem Erazma, który zadedykował mu „Edukację chrześcijańskiego księcia”. Kardynał Cisneros, erazmista, otworzył uczelnię w Alcalá de Henares.
1516 r. – tłumaczenie pierwszych dzieł Erazma na hiszpański, później znalazły się na liście ksiąg zakazanych, bo zwolenników Erazma mylono z alumbrados – sektą, która też podkreślała wyższość życia duchowego wewnętrznego, ale odrzucała teologię.
- epikureizm – kierunek z założenia humanistyczny. Szczęście = przyjemność, stan, w którym suma przyjemności przewyższa sumę cierpień.
- stoicyzm – wewnętrzna dyscyplina, moralna równowaga, spokój.
- neoplatonizm – świat to hierarchia bytów, byty mniej doskonałe są śladem bytu doskonałego, dlatego doceniali naturę, do poznania można dojść kontemplując piękno.
ROZWÓJ JĘZYKA KASTYLIJSKIEGO
Język ten staje się językiem dworów europejskich dzięki Karolowi V.
Antonio de Nebrija – „Grámatica Castellana” – pierwsza gramatyka języka kastylijskiego i w ogóle narodowa w Europie.
Juan de Valdes – „Dialogo de la lengua” – dialog na tematy językowe (gramatyka, historia języka, słownictwo).
LIRYKA RENESANSOWA
Dwa nurty:
1. Liryka tradycyjna (poesía popular) – kontynuuje formy poetyckie ze średniowiecza
è Lirica tradicional – villancicos, romances
è Lirica culta – idąca za estetyką antologii poetyckiej „Cancionero general”. Tworzą ludzie wykształceni.
Cristobal de Castillejo – przeciwnik poezji odrodzeniowej, nowych form metrycznych. Pisał poezje miłosne – „Sermon de amores”. Poezje eseistyczne (?) – bronił form tradycyjnych tworzenia poezji. Poezje etyczno – dydaktyczne.
2. Poesía italianisante
Garcilaso de la Vega, Juan Boscán, Hurtado de Mendoza, Hermando de Acuña, Gutierne (?) de Cetina (?) = pokolenie twórców. Jak można wyodrębnić pokolenie twórców? Muszą mieć wspólne doświadczenie życiowe, wspólną problematykę, wspólną estetykę.
Doświadczenie: urodzeni w I połowie XVI wieku (prócz Bascaño). Wykształcenie dworskie, wizyta we Włoszech, inspiracja Petrarką. Żołnierze.
Problematyka: Tworzyli poezję elitarną w duchu platońskim (poezja darem od Boga, charyzmatem, naśladowaniem idei). Temat: miłość platoniczna, intelektualna, ton melancholijny, refleksyjny, natura, harmonia przyrody, kontrast spokoju przyrody i gwałtowności uczuć, mitologia.
Estetyka: nowe wzory metryczne. Ulubiony wers: ENECASILABO – 11zgłoskowiec i HEPTASILABO – 7zgłoskowiec. Strofa: LIRA – 7a 11b 7a 7b 11b, ESTANCIAS: też na zmianę, OCATAVA REAL: 11zgłoskowiec, abab abcc. + sonety, eklogi, elegie.
Garcilaso de la Vega – urodzony w Toledo z rodziny szlacheckiej, służył na dworze Karola V. Jeden z najlepszych żołnierzy w oddziałach króla, brał udział w licznych ekspedycjach. W 1525 r. ożenił się z Eleną de Zúñigą, ale nieszczęśliwie. Rok później poznał Isabel Frayre, stała się jego muzą, nazywał ją Elisa.
Był ucieleśnieniem renesansowego ideału (homre de armes y letras). Zginął mając 33/36 lat na polu bitwy. 1544 r. – opublikowano jego utwory jako 4ty tom poezji Boscaña. 1574 r. – publikacja jego dzieł w osobnym tomie z komentarzami Fernando de Herera i Francisco Sanchez de Brosas, tom ten nazywa się „El Brocense”.
Napisał niezbyt wiele. Najbardziej docenia się sonety i 3 eklogi. Ekloga pierwsza – to szczyt jego możliwości. Bohaterowie- Salicio i Nemoroso.
II RENESANS
a) Escuela salamantina (?)
Wokół uniwersytetu w Salamance – pokolenie poetów- profesorów. Kontyunacja linii pokolenia Garcilasa, równowaga między formą a treścią. Fray Luis de Leon.
Fray Luis de Leon – wstąpił do Augustynów, studiował w Salamance, był tam wybitnym wykładowcą interpretacji Pisma świętego. Autor komentarzy biblijnych, np. Pieśń nad pieśniami rozpatrywał w trzech płaszczyznach – literalnej (miłość do kobiety), alegorycznej (Chrystus i Kościół) i mistycznej (dusza i Bóg). Najważniejsze ody: „Vida retinada”, „Noche serena”, „A Francisco Salinas”. Inspirował się Biblią, literaturą klasyczną, Petrarką, klasyczną literaturą średniowieczną. Ulubiona strofa – lira. Tematyka typowo ascetyczna, melancholia, elegia.
Francisco Sanchez de Brosas
Benito Arioz Montano
Francisco de Holana
(nie wiem, do czego się odnoszą te nazwiska, bo na tym wykładzie nie byłam – sprawdźcie sobie ; ))
Postawiony przed trybunałem inkwizycyjnym gdyż łączył teologię z humanizmem (?). Oskarżono go o : krytykę Wulgaty, gdyż sądził, że jest ona pełna błędów, niedoskonała, o pochodzenie żydowskie, przetłumaczenie „Pieśni nad pieśniami” na kastylijski – 5 lat w więzieniu.
b) Escuela sevillana
Sevilla w XVI wieku szybko się rozwijała – spichlerz i bank Kastylii, kwitło życie kulturalne, estetyka manieryzmu, przewaga formy nad treścią. Fernando de Herrera – z rodziny szlacheckiej, samotnik, skupiał się na twórczości poetyckiej. Poematy o tematyce epicko – patriotycznej. „Cancia a la batalla de Lepanto”. Poezje miłosne.
BAROK
XVII w. – kryzys polityczny, ekonomiczny, demograficzny, ideologiczny. Zmienia się obraz świata człowiek nie wierzy już w siebie, traci wiarę w dobro natury.
DESEGAÑO – rozczarowanie.
Triumf kontrreformacji przynosi dewaluację życia, życie = marność.
Wojna 30letnia, rebelia w Katalonii i Portugalii, zła sytuacja w rolnictwie, bezrobocie, ludzie ze wsi - > do miast. Dekadencja, niska ocena człowieka, zamiana renesansowego optymizmu na pesymizm i renesansowej spontaniczności na skupienie się na formie, czasem nieco sztucznej.
4 pokolenia twórców:
- Cervantes – szczytowy rozwój powieści
- Lope de Vega – nowa forma dramatu (dramat narodowy) i Luis de Góngora
- Francisco de Quevedo
- Pedro Calderon de la Barca
Cechy:
- Brak równowagi I umiaru (przerysowanie), koniec z renesansową harmonią
- Piękno i ekspresyjny walor brzydoty
- Groteska, satyra
- Dynamizm, poczucie upływu czasu, marności życia
- Kontynuacja form klasycznych, ale przepracowywane. Doceniali twórców klasycznych, ale nie na kolanach, chcieli im być równi bądź lepsi
- Dążenie do oryginalności, subiektywizm, ozdobność stylu, skomplikowana metaforyka inna niż wcześniej, często sztuka dla sztuki
KONCEPTYZM – oparcie tematu na oryginalnym pomyśle jeśli chodzi o formę i treść. Poetyka kontrastu (antytezy, oksymorony, paradoksy). Wieloznaczność słów, ciekawe skojarzenia, skrótowość, lakoniczność, teksty będące zagadką której rozwiązanie ma sprawić przyjemność czytelnikowi. Przedstawiciel: Francisco de Quevedo.
KULTYZM – rodzaj konceptyzmu wypracowany przez Luisa de Góngore. Odwoływanie do erudycji czytelnika, znajomość literatury, kultury antycznej, klasycznej, łaciny, greki. Metafory, hiperbole, inwersje. Rytmiczność, jak muzyka. Też zagadki. Góngora miał wielu naśladowców, którym jednak szło to kiepsko, wypaczali jego ideę, i przez to cały kultyzm był krytykowany. Krytycy mówili o „kulteranizmie” – kult + znienawidzony wówczas luteranizm.
Luis de Góngora: jego ojciec posiadał ogromną bibliotekę, organizował spotkania literackie. Luis używał nazwiska matki bo była z bardziej szanowanej rodziny. Dzięki wujowi otrzymał dobrze płatne stanowisko w katedrze, rozpoczął studia w Salamance – prawo kanoniczne i cywilne (nie lubił tego, miał mierne oceny) . Lubił hazard, korridy, spotkania literackie. Kochał krytykować i dogryzać, miał więc wielu wrogów, np. Lopego de Vega, Quevedę (bo wszyscy rywalizowali na polu sonetów), rzucali na siebie oszczerstwa, pisali satyry ; )
Zmarł w 1627 roku (rok wcześniej wrócił do Kordoby).
Pierwsze teksty stworzył w 1580 roku, szybko został uznany, w 1585 w Galatei Cervantes pisał pochwalne strofy na jego temat. Nie opublikował jednak ani jednego dzieła, krążyły w odpisach.
Dwie fazy:
a) Okres „księcia światła”- letrilles y romances, prosta metryka, nieskomplikowana składnia. Takich utworów około 200.
b) Okres „księcia ciemności” – od 1610. Odtąd kultyzm, od „A la Toma de la rache”. – sonety miłosne o ulotności życia doczesnego, tematyka elegijna. „Fabulo de Polifemo y Galatea” = szczytowe osiągnięcie gongoryzmu – 63 oktawy o pięknej nimfie i cyklopie (ona go odrzuca, bo kocha pasterza Acisa, Polifem zabija go skałą). Mało fabuły, dużo opisów. Koncept: piękno Galatei – brzydota cyklopa i kontrast ich cech charakteru. SOLEDADES – główny cel ataków krytyków, bardzo hermetyczne. 4 części, każda alegorią etapu życia ludzkiego, jednocześnie jednej pory roku i jednego krajobrazu. Napisał tylko część 1 i kawałek 2.
Zapomniano o nim na 300 lat, krytykował go nawet Pelayo. Dopiero w 1927 roku pisarze w późniejszego Pokolenia27 złożyli hołd Gongorze.
Termin „mistyka” wywodzi się z greki - MYSTIKOS – tajemniczy, odnośnie zamknięcia. Doświadczenie niedostępne dla zmysłów, nierozpoznawalne na drodze naturalnej, tylko nadprzyrodzonej. Mistyka = zjednoczenie człowieka z bogiem. W wielu religiach, nawet ateistycznych (buddyzm). Nagłe, niewywołane przez nas świadomie bezpośrednie doznanie Boga = doświadczenie mistyczne / zaślubiny mistyczne. Inne pojęcia: MISTYKA: nauka o doświadczeniu misytycznym. ŻYCIE / PROCES MISTYCZNY: całość życia duchowego. ASCETYKA: przygotowanie do doświadczenia mistycznego – modlitwa, posty, to jest doświadczenie rozumowe, ktoś podejmuje decyzję o podjęciu ascezy, mistyka jest poza intelektem, niezależna od woli, to dar od Boga. Nie każdy asceta jest mistykiem, nie każdy mistyk jest ascetą.
3 etapy życia duchowego:
1. Vía purgativa = droga oczyszczająca. Decyzja o kroczeniu drogą życia duchowego. Walka z własnymi niedoskonałościami.
2. Vía iluminativa = oświecenie. Oczyszczenie bierne, za pomocą sił nadprzyrodzonych, doskonalenie cnót.
3. Vía unitiva = zjednoczenie z Bogiem.
Te drogi nie następują po sobie w sposób ciągły, powtarzają się, tworzą raczej sinusoidę. Oczyszczenie + oświecenie = ascetyka. Unitiva = mistyka.
Zjendoczenie z Bogiem trwa bardzo krótko, max 30 minut, moment pasywny, poznawczy, intelekt odbiera obecność boga na sposób pozazmysłowy, jest to niewyrażalne. La infabilidad – niewyrażalność.
Jak za pomocą lenguaje poetio wyrazić to, co niewyrażalne? ; )
Mistyka to ‘późny owoc’ – fruto tardío w Hiszpanii, bo w Europie rozwijało się w średniowieczu. W Hiszpanii tylko jeden mistyk średniowieczny, Ramón Llul – twórca katalońskiego języka literackiego. „Libro de Amigo y amado” – księga przyjaciela i umiłowanego, 366 aforyzmów o relacjach człowiek – Bóg.
1500r. – okres inspirowania się mistyką średniowieczną europejską. Tłumaczenie św. Augustyna itp.
1500-1570 – okres asymilacji – pierwsze dzieła o mistyce w języku kastylijskim.
1570 – 1600 – lata największego rozwoju (Teresa, Jan)
1600 - … - okres dekadencji, nie powstaje nic nowego, tylko opracowanie i porządkowanie tego, co już było.
Dlaczego w Hiszpanii tak późno?
- czynnik mesjanistyczny (królowie katoliccy)
- wpływ polityki – osobowość Filipa II (wtedy bycie innowiercą = przestępstwo)
- bliski kontakt z krajami germańskimi – tam najwięcej europejskich mistyków
- tendencje kontrreformacyjne – głębokie, czyste życie duchowe
- „Hiszpania po zdobyciu Europy i Ameryki postanowiła też zdobyć niebiosa”.
-eklektyzm - czerpanie też z mistyki żydowskiej, platonizm, scholastyka
- powiązanie spekulacji teologicznej i uczuciowości (Jan), spekulacji teleogicznej i życia praktycznego (Teresa).
- b. wysoki pozio artystyczny i literacki
Fray Luis de Granada
Domikanin, przed święceniami – Luis de Sarría. Kaznodzieja i spowiednik królów Hiszpanii i Portugalii. Nigdy nie sprzeniewierzył się ideałom ascezy, nie przyjmował korzyści materialnych i wysokich urzędów. „Guia de Pecadores” – przewodnik grzeszników, - traktat doktrynalno-ascetyczny, „Introducción del sobolo de lafe”.
ŚW. TERESA Z ÁVILA
Teresa de Copeda y Ahumada (Avila, ur. 1515). Rodzina o korzeniach żydowskich. Bardzo religijna, lubiła czytać powieści rycerskie I żywoty świętych.
Wstąpiła do klasztoru karmelitanek w Avila, śluby w 1534 r. Wielka reformatorka zakonu karmelitańskiego. Powrót do pierwotnego, kontemplacyjnego życia duchowego. 1561 – pierwszy zakon reformowany, od tej pory wiele nowych klasztorów. Skromna i niewykształcona, pisząca na polecenie przełożonych żywym, prostym językiem – „Yo escribo como hablo”. Samouk, znała teologię i ekonomię (znakomicie działająca „firma” – sieć klasztorów). Na przekór, bo kościół był przeciwny jej reformom. „Vida” – jej autobiografia – przeżycia mistyczne, droga duchowa. Jeden z pierwszych tekstów introspekcyjnych – wchodzących w świadomość. Porównywana ze św. Augustynem. Uzupełnienie biografii: „Relaciones y fundaciones” – o nowych klasztorach. Teksty doktrynalne, np. „El Castillo interior o las moradas” – dusza i relacje z Bogiem. Symbol – pałac z kryształu z 7 komnatami, jedna w centrum reszta dookoła, aby wejść do centralnej – zjednoczenia z bogiem – trzeba wejść do każdej kolejno – poszczególne etapy przed zjednoczeniem. Poezja – utwory krótkie, proste, lepszy był w tym św. Jan, „Vivo sin vivir en mí”.
ŚW. JAN OD KRZYŻA
Juan de Yepes (ur. Fontineros 1541)
Uboga rodzina. Wychowywał się w “Colegio de la Doctrina”, zakład dla dzieci ubogich. Pracował w szpitalu, ale umożliwiono mu podjęcie nauki w Kolegium jezuickim, jednocześnie praca i nauka. Nauczył się tam łaciny, poznał klasyków. Do karmelitów wstąpił w 1563 r. Studiował też w Salamance, jeden z najwybitniejszych studentów. Miał kryzys duchowy, ale spotkał Teresę, ta zaproponowała mu analogiczną co jej reforma w męskim klasztorze karmelitanów. Stworzył karmelitów bosych w 1568 (w przeciwieństwie do wcześniejszych, trzewiczkowych). W 1577 roku konflikt Teresy i Jana z kościołem i władzami karmelitanów, Jan wtrącony do więzienia. W Toledo. Spędził tam 9 miesięcy, stworzył tam poemat mistyczny – Pieśń duchowa, Cantico Espiritual. Uciekł z więzienia, schronił się u karmelitanek, a potem do Andaluzji, gdzie tworzył i reformował. Całkowite wyrzeczenie rzeczy ziemskich – Doctrina de la nada - Doktryna nicości. Rzeźbił, stworzył słynny szkic Chrystusa Ukrzyżowanego. 3 poematy mistyczne: „Cantico espiritual”, „Noche oscura”, „Llama de Amor viva”. 4 traktaty teologiczne (komentarze do poematów, dla karmelitanek, bo one ich nie rozumiały), np. „Subida del Monte carmelo” – komentarz do „Noche Oscuro”, drugi też do tego samego, trzeci do Cantico, czwarty do Llama.
Mniejsze kompozycje – pieśni, romance, zbiór aforyzmów - DICHOS DE LUZ Y AMOR.
Tutaj jest baaaardzo długi szkic historyczny Renesansu, z datami i wszystkim… Wynotowuję więc tutaj tylko to, co uważam za ważne dla literatury ; )
- wpływ ideologiczny Erazma z Roterdamu
- 1508 r. – Amadis de Gaula (Amadis z Galii)
- 1519 r. – rządy obejmuje cesarz, Karol V – otwarty na nowe prądy, wychowany w duchu erazmiańskim
- 1527 r. – żołnierze najemni plądrują pałac cesarski w z Rzymie.
Jako reakcja – Alfonso de Valdes(sekretarz cesarski) napisał na użytek wewnętrzny dialog o tych wydarzeniach, by pokazać, że cesarz nie jest temu winny. Prowadzi ten dialog w sposób perswazyjny, pokazuje między wierszami własną postawę – uważa, że jest to kara boska za nadużycia kościoła.
- 1554 r. – Lazarillo de Tormes.
- 1556 r. – rządy obejmuje Filip II, przeciwieństwo ojca, zamyka Hiszpanię na nowe prądy myślowe, nieco fanatyczny. (w 1557 rok doprowadził państwo do bankructwa)
- 1559 r. – zakaz studiowania za granicą, importu książek wydanych za granicą, kontrola wszelkich publikacji na terenie Królestwa Kastylii, Inkwizycja, pierwsze indeksy ksiąg zakazanych.
- 1575, 1596 r. – kolejne kryzysy, bankructwa -> reakcja to pikareski i ich bohaterowie-antybohaterowie (antihéroes)
LAZARILLO DE TORMES.
Duch erazmiański. Uświadamianie o potrzebach bliźnich z niższego szczebla. Ostrze krytyki wymierzone w społeczeństwo i kler.
Relacja w 1szej osobie, ciągłe zmiany chlebodawców i miejsc przebywania. Przmieszczanie i dojrzewanie antybohatera.
Łazik opowiada swoją historię, by wyjaśnić niejasną sytuację swojego małżeńskiego trójkąta (on, żona i proboszcz) – dzięki czemu książka trafiła na indeks ksiąg zakazanych ; )
Ukazał się w 4 miejscowościach odległych od siebie (Alcala de Henares, Burgos, Medina del Campo, Antwerpia) w niewielkim odstępie czasu – można więc przypuszczać, że albo było jeszcze jedno, pierwotne wydanie, albo krążył w odpisach.
Anonimowo – żeby uwiarygodnić tę historię? Czy ze strachu przed inkwizycją?
To rodzaj antybiografii.
Mimo, że „Łazik (…)” znalazł się na indeksie, stał się bardzo popularny, więc zaczęto go imitować i powielać.
Forma LdT wyrasta z „Pochwały głupoty” Erazma.
To apokryf – udaje coś, czym nie jes...
hiszpanscy