Myśliwiec Karol - Nowe odkrycia przy najstarszej piramidzie świata.pdf - świat nauki - joliet_

Nowe

odkrycia

przy najstarszej

piramidzie æwiata

W najwi«kszej nekropoli krlewskiej Egiptu faraoÄskiego, w Sakkarze,

na terenie zapomnianym przez archeologw polska misja odkry¸a

grb wezyra z czasw Starego PaÄstwa

Karol Myæliwiec

WYKOPALISKA w 1998 roku ogldane od strony zachodniej. W g¸«bi

widoczna piramida Dýesera. Na pierwszym planie Ð architraw z kapli-

cy kultowej wezyra Fefi uratowany przez polskich konserwatorw.

szej piramidy æwiata, zbudowa-

nej oko¸o 2650 roku p.n.e. dla

drugiego w¸adcy III dynastii Neczeriche-

ta (nazywanego teý Dýeserem), rozciga

si« najwi«ksza nekropola krlewska sta-

roýytnego Egiptu. By¸a cmentarzem mia-

sta Men-nefer (po grecku Memfis), stoli-

cy paÄstwa po¸oýonej na zachodnim

brzegu Nilu u podnýa skalisto-piasz-

czystego p¸askowyýu. P¸askowyý ten sta¸

si« miastem umar¸ych, miejscem wiecz-

nego spoczynku w¸adcw i wielmoýw.

Od imienia Sokarisa, boga zmar¸ych

czczonego w tym miejscu od najdawniej-

szych czasw i utoýsamianego z Ptahem,

memfickim prabogiem, pochodzi dzisiej-

sza nazwa najstarszej cz«æci tego cmenta-

rzyska: Sakkara.

Ze staroýytnego miasta Men-nefer,

wielkiej metropolii promieniujcej nie-

gdyæ kultur na ca¸y cywilizowany

æwiat, zachowa¸y si« tylko resztki ruin

odkrywane tu i wdzie pod powierzch-

ni pl uprawnych. Natomiast grobow-

ce najwi«kszych dostojnikw, zbudo-

wane z kamienia albo wykute w skale,

zakonserwowa¸ suchy piasek nawiewa-

ny przez stulecia od zachodu, gdzie roz-

ciga si« Sahara.

W¸adcw chowano tu jeszcze przed

zbudowaniem pierwszej piramidy, u za-

rania paÄstwowoæci egipskiej Ð w po-

cztkach III tysiclecia p.n.e. Informacje

zawarte w rd¸ach egipskich pozwa-

laj przypuszcza, ýe w pobliýu miej-

sca, gdzie Dýeserowi wzniesiono pira-

mid«, wykuto wczeæniej w skale groby

co najmniej pi«ciu pierwszych faraonw

II dynastii. Tylko dwa spoærd nich zo-

sta¸y odkryte: grobowiec pierwszego fa-

raona tej dynastii, noszcego imi« Ho-

tepsechemui, oraz grobowiec Nineczera,

jej trzeciego w¸adcy.

Naziemna cz«æ pierwszego z dwu

grobowcw zosta¸a zniszczona juý

w czasach Starego PaÄstwa, przy budo-

wie piramidy dla faraona Unisa, ostat-

niego w¸adcy V dynastii. Natomiast gro-

bowiec Nineczera, odkryty w 1938 roku

przez archeologw egipskich, od 1980

roku jest obiektem badaÄ misji nie-

mieckiej. Podziemn cz«æ obydwu

stanowi rozleg¸e galerie wykute w ska-

le. Znajduj si« one w bezpoærednim

ssiedztwie najstarszej piramidy, na po-

¸udnie od jej okr«gu. Od dawna intrygo-

wa¸o mnie, gdzie naleýy szuka miejsca

wiecznego spoczynku innych w¸adcw

II dynastii, ktrzy bez wtpienia rw-

nieý zostali pochowani w Sakkarze.

Od po¸owy XIX wieku Sakkara jest

terenem intensywnych badaÄ prowa-

dzonych przez misje archeologiczne

rýnych krajw. Archeolodzy skupili

uwag« na obszarze przylegajcym do

piramidy Dýesera od wschodu, po¸u-

dnia i p¸nocy. Odkryto wspania¸e gro-

bowce najwi«kszych dostojnikw paÄ-

stwowych z rýnych okresw Egiptu

faraoÄskiego, labirynty podziemnych

galerii zawierajcych pochwki zmumi-

fikowanych æwi«tych zwierzt, pozosta-

¸oæci nie ukoÄczonych piramid, a takýe

klasztor pod wezwaniem æw. Jeremia-

sza z wczesnego okresu chrzeæcijaÄstwa.

Wærd æwi«tych zwierzt krlowa¸y tu

byki Apisy, ktrych mumie sk¸adano

w s¸ynnym Serapeum, po¸oýonym nie-

opodal piramidy Dýesera.

Mi«dzy piramid Dýesera a wejæciem

do Serapeum zachowa¸a si« niezwyk¸a

budowla, nazywana dziæ eksedr pto-

lemejsk. Za panowania Ptolemeuszw

ustawiono tu na p¸kolistym podium

duýe kamienne posgi, przedstawiaj-

ce najwi«kszych poetw i filozofw

greckich. Cho prezentuj si« one jak

okno wystawowe greckiej cywilizacji,

nie zwracaj dziæ uwagi turystw, sku-

pionej na monumentalnych grobowcach

faraonw i æwi«tych bykw okresu

wczeæniejszego.

Dlaczego za panowania Lagidw (dy-

nastia ptolemejska, 305Ð30 rok p.n.e.)

w tym w¸aænie miejscu zgromadzono

posgi wielkich Grekw? Zdaniem nie-

ktrych badaczy dla upami«tnienia miej-

sca pierwszego pochwku Aleksandra

Wielkiego, w¸adcy, ktry podbi¸ Egipt

w 332 roku p.n.e. Jak podaje Pauzaniasz,

s¸ynny pisarz, geograf i podrýnik grec-

ki z II wieku, cia¸o wielkiego wodza

przywiezione do Egiptu przez Ptoleme-

usza (pniejszego Ptolemeusza I Sote-

ra, za¸oýyciela dynastii Lagidw) spo-

cz«¸o najpierw w Memfis, a nast«pnie

przetransportowano je do Aleksandrii.

Ani memficki, ani aleksandryjski grb

Aleksandra nie zosta¸ do dziæ odkryty.

Jeæli æwiadectwem pierwszego z nich

jest eksedra filozofw w Sakkarze, sa-

mego grobu naleýy zapewne szuka na

po¸udnie od niej, po zachodniej stronie

piramidy Dýesera.

Nasze pierwsze kampanie

W¸aænie tu, na terenie lekcewaýonym

dotychczas przez archeologw, a nawet

uwaýanym przez niektrych za ãæmiet-

nikÓ albo kamienio¸om nekropoli kr-

lewskiej, rozpocz«¸a w 1987 roku wyko-

paliska polska misja reprezentujca

Centrum Archeologii årdziemnomor-

skiej Uniwersytetu Warszawskiego, za-

¸oýone przez profesora Kazimierza Mi-

cha¸owskiego i noszce obecnie jego

imi«.

Wybraliæmy tereny po zachodniej

stronie piramidy Dýesera nie tylko dla-

tego, ýe nie by¸y one jeszcze obiektem

å WIAT N AUKI SierpieÄ 1999 29

N a p¸noc i po¸udnie od najstar-

MORZE åRîDZIEMNE

zabytki, co by¸o warunkiem kon-

tynuacji wykopalisk. W czasie na-

szej nieobecnoæci po zachodniej

stronie piramidy Dýesera, nieco

dalej w g¸b pustyni, rozpocz«li

prace Anglicy i JapoÄczycy.

Pierwsi zadowolili si« na razie ba-

daniami powierzchniowymi, dru-

dzy odkryli ciekaw, po¸oýon na

wzgrzu budowl« z czasw Ram-

zesa II (Nowe PaÄstwo, XIX dy-

nastia, XIII wiek p.n.e.).

Prace wznowiliæmy dopiero

w 1996 roku, juý jako misja pol-

sko-egipska. Kontrybucja stro-

ny egipskiej polega na udost«p-

nieniu miejsca w istniejcych juý

magazynach. Po d¸ugiej nieobec-

noæci skupiliæmy si« ca¸kowicie

na rozszerzeniu wykopu po¸oýo-

nego najbliýej piramidy, tego,

gdzie ods¸oni«ty zosta¸ zagadko-

wy mur. I znw sta¸o si« zadoæ

paradoksalnej regule, ýe naj-

ciekawsze odkrycia przynosz

pierwsze i ostatnie dni kampanii

wykopaliskowej. Zacz«liæmy tym razem

od rozszerzenia poprzedniego wykopu

w kierunku po¸udniowym, co pozwo-

li¸o stwierdzi, ýe tuý za jego brzegiem

mur skr«ca pod ktem prostym ku pi-

ramidzie, niemal na przed¸uýeniu jej osi.

Nie naleýy wi«c do okr«gu grobowego

Dýesera; nie moýe to by konstrukcja

wyznaczajca zachodni granic« tego

okr«gu.

Okaza¸o si«, ýe mur otacza dziedzi-

niec grobowca znacznych rozmiarw.

Stan«liæmy przed kolejnym pytaniem:

kto zosta¸ w nim pochowany?

Rossetta

Aleksandria

Buto

Giza

Tanis

Bubastis

GROBOWCE

STAREGO

PAÁSTWA

GROBOWCE

OKRESU

ARCHAICZNEGO

Sakkara

Memfis

El Fajum

SYNAJ

SERAPEUM

EKSEDRA

PTOLEMEJSKA

OAZA

BAHRIJA

El Amarna

PIRAMIDA TETI

(VI DYNASTIA)

MORZE

CZERWONE

PIRAMIDA USERKAFA

(V DYNASTIA)

Abydos

Dendera

GROBOWIEC

WEZYR A

MEREF-NEBEFA

OAZA

DACHLA

Teby

PIRAMIDA

DûESERA

(III DYNASTIA)

Edfu

PIRAMIDA UNISA

(V DYNASTIA)

OAZA

CHARGA

Asuan

GROBOWIEC

HOTEPSECHEMUI

(II DYNASTIA)

GROBOWIEC

NINECZERA

(II DYNASTIA)

Abu Simbel

Faras

Qasr Ibrim

FRAGMENT NEKROPOLI w Sakkarze wok¸ pira-

midy Dýesera (powyýej) . Z lewej paÄstwo faraonw.

Dýebel Barkal

W tamtym sezonie wykopaliskowym

najciekawsze, a jednoczeænie najbardziej

zagadkowe okaza¸y si« odkrycia w wy-

kopie po¸oýonym najbliýej piramidy

Dýesera, oko¸o 100 m na zachd od jej

kraw«dzi. Ods¸oniliæmy tu szeroki mur

biegncy z p¸nocy na po¸udnie rwno-

legle do boku piramidy, zbudowany

z nieregularnych blokw kamiennych

po¸czonych zapraw mu¸ow. Jego ko-

ron« stanowi¸a warstwa suszonych ce-

gie¸, ktra zosta¸a rozebrana juý w sta-

roýytnoæci. Przez kogo i w jakim celu Ð

wtedy nie potrafiliæmy jeszcze odpowie-

dzie na to pytanie.

Wzniesiony na zniwelowanej po-

wierzchni ska¸y mur ten ma konstruk-

cj« typow dla okresu pierwszych dyna-

stii egipskich, a dat« jego powstania

potwierdza ceramika znajdowana w

warstwach piasku i kruszywa kamien-

nego, przylegajcych do muru. Obec-

noæ niewielkich p¸ytek fajansowych

o niebiesko glazurowanej powierzchni

Ð dok¸adnie takich, jakimi wy¸oýone s

æciany niektrych pomieszczeÄ w pod-

ziemnych galeriach okr«gu grobowego

Dýesera Ð zdaje si« æwiadczy, ýe mur

istotnie zosta¸ zbudowany w owym

okresie. Zadaliæmy sobie pytanie, czy

odkryty przez nas mur moýe stanowi

fragment superstruktury grobu wiel-

kiego dostojnika z czasw Dýesera al-

bo nawet jest cz«æci okr«gu grobowe-

go tego w¸adcy.

Poszukiwanie odpowiedzi sta¸o si«

jednak moýliwe dopiero po dziewi«ciu

latach. Brak odpowiednich funduszy nie

pozwala¸ bowiem na zbudowanie ma-

gazynu, ktry pomieæci¸by odkrywane

EGIPT

Napata

systematycznych badaÄ. Elementarna

wiedza o religii staroýytnych Egipcjan

i ich zwyczajach pogrzebowych, wed¸ug

ktrych ãstrona zachodniaÓ by¸a zare-

zerwowana dla ãýywychÓ, czyli miesz-

kaÄcw wiecznoæci, pozwala¸y spodzie-

wa si« miejsca pochwku szczeglnie

waýnych postaci z czasw Starego PaÄ-

stwa w¸aænie po tej stronie piramidy.

Najpierw przeprowadziliæmy pro-

spekcj« geofizyczn ca¸ego terenu. Re-

jestrujc zmiany intensywnoæci ziem-

skiego pola magnetycznego, stwierdzi-

liæmy, ýe pod powierzchni piasku kry-

j si« rozleg¸e konstrukcje. W trzech

punktach tego terenu zrobiliæmy wi«c

prbne wykopy, kaýdy wielkoæci oko¸o

5 x 5 m. Juý podczas tych prac przeko-

naliæmy si«, ýe po zachodniej stronie

najstarszej piramidy rozciga si« waý-

na cz«æ nekropoli memfickiej, zawie-

rajca pochwki z rýnych okresw, od

pocztkw III tysiclecia p.n.e. aý po

epok« bizantyÄsk. Wskazywa¸y na to

zarwno liczne szyby grobowe wykute

w skale i prowadzce do podziemnych

pomieszczeÄ, jak teý zmumifikowane

cia¸a z¸oýone w piasku. Mumie bogat-

szych zmar¸ych spowite by¸y w gip-

sow pow¸ok« (kartonaý) Ð malowa-

n, niekiedy o bogato dekorowanej

powierzchni.

Zagadkowy grobowiec

Aby to wyjaæni, musieliæmy rozsze-

rzy wykop jeszcze dalej w kierunku

wschodnim, ku piramidzie Dýesera,

gdzie warstwy piasku i rumoszu skalne-

go, przykrywajce konstrukcje wcze-

snodynastyczne, si«gaj coraz wyýej.

Nie moýna ich eksplorowa w sposb

mechaniczny, gdyý kryj one liczne po-

chwki okresu ptolemejskiego i rzym-

skiego; najpierw wi«c naleýy sporzdzi

starann dokumentacj«. S to nie tylko

mumie z¸oýone w piasku albo szkielety

spoczywajce na matach i przykryte ni-

mi, lecz takýe pi«knie polichromowane,

cz«æciowo nawet poz¸acane kartonaýe

w prostych trumnach. Jedna ze znale-

zionych przez nasz misj« trumien, wy-

konana z wypalonej gliny, ma kszta¸t

antropoidalny z plastycznie wymode-

lowan twarz ludzk. Na trumnach

drewnianych namalowane s napisy

hieroglificzne z fragmentami modlitw

do rýnych bogw.

30 å WIAT N AUKI SierpieÄ 1999

Na dnie wykopu ukaza¸a si« zniwelo-

wana powierzchnia ska¸y pokryta gru-

b warstw mu¸u, w ktrym znajduje

si« wiele drobnych fragmentw koæci

zwierz«cych. Natomiast na wierzchu

mu¸owej ãposadzkiÓ zachowa¸y si« licz-

ne okrg¸e plamy koloru czerwonego

z czarnym wn«trzem Ð pozosta¸oæci po

rytualnych paleniskach; podczas uro-

czystoæci religijnych zwizanych z kul-

tem zmar¸ego rozpalano w nich ogieÄ.

Jest to wi«c wykuty w skale i otoczony

murem dziedziniec, pod ktrym spo-

dziewaliæmy si« znale podziemne

galerie z bogato wyposaýon komor

grobow i spoczywajcym w niej zmar-

¸ym. Konstrukcja ta najbardziej przypo-

mina zachowan cz«æ superstruktury

grobowca Nineczera, wspomnianego

juý w¸adcy II dynastii. Grobowiec ten

usytuowany jest w odleg¸oæci zaledwie

300 m na po¸udniowy wschd od na-

szych wykopalisk. Czyýbyæmy wi«c od-

krywali kolejny grobowiec krlewski

Okresu Archaicznego?

Na to pytanie mog¸y nam odpowie-

dzie tylko inskrypcje, ktre mieliæmy

nadziej« odkry we wn«trzu grobowca.

Aby jednak tam dotrze, musieliæmy

znale wejæcie, co wymaga¸o dalszego

poszerzenia wykopu w kierunku pira-

midy Dýesera. Tu spotka¸a nas niespo-

dzianka. Eksplorujc pochwki z okre-

sw ptolemejskiego i rzymskiego w

warstwach grnych, ods¸oniliæmy pod

nimi rozleg¸e pok¸ady ceg¸y suszonej,

ktre okaza¸y si« ogromnym wielowar-

stwowym sklepieniem. Ceglana czapa

zaæ przykrywa¸a grub warstw« sta-

rannie u¸oýonych blokw kamiennych

rýnej wielkoæci, pochodzcych niewt-

pliwie z drýenia podziemnych po-

mieszczeÄ w miejscowej skale. U¸oýo-

MUMIE MATKI I DZIECKA, zapewne zmar¸ych jednoczeænie. Pochwek z okresu rzym-

skiego obudowany blokami wapiennymi z budowli wczeæniejszych.

no je niczym kurtyn« zas¸aniajc miej-

sce, ktre mia¸o pozosta nie zauwaýo-

ne. Warstwa kamieni spoczywa¸a na

dnie dwu wykutych w skale ãszybwÓ,

ktre oddziela¸a p¸ka skalna biegnca

prosto w kierunku piramidy. Obydwa

zag¸«bienia koÄczy¸y si« jednak na po-

ziomie po¸oýonym 1.40 m poniýej po-

wierzchni dziedziÄca.

Dokd one prowadzi¸y Ð musia¸o po-

zosta zagadk do nast«pnej kampanii.

Dalsz cz«æ tych konstrukcji przykry-

wa¸a bowiem jeszcze warstwa piasku

i rumoszu z czasw pniejszych. Juý

wwczas jednak mogliæmy ustali kil-

ka faktw. Wschodnia cz«æ dziedziÄ-

ca grobu wczeæniejszego zosta¸a brutal-

nie zniszczona w celu wybudowania

nowego grobowca, bez wtpienia innej

waýnej osobistoæci. Nieregularna, bar-

dzo prymitywna obrbka ska¸y wzd¸uý

brzegu, stanowicego granic« pomi«-

dzy dziedziÄcem a p¸ytkimi ãszybamiÓ

b«dcymi dzie¸em intruza, wskazuje na

poæpiech i brak szacunku wykonawcw

pniejszej przerbki dla starszej bu-

dowli. Kto by¸ tym æmia¸kiem, kto po-

zwoli¸ sobie na cz«æciowe zniszczenie

i przyw¸aszczenie grobowca waýnej oso-

bistoæci, moýe nawet w¸adcy, okresu

niewiele wczeæniejszego?

Liczne fragmenty ceramiki znajdo-

wane w warstwie przykrywajcej t«

konstrukcj« wskazuj, ýe dewastacja

grobu przez nowego w¸aæciciela na-

stpi¸a juý w czasach Starego PaÄstwa,

w drugiej po¸owie III tysiclecia p.n.e.

Jeszcze bardziej zaskakujcy jest fakt,

ýe grobowiec uzurpatora zosta¸ zamuro-

wany niewiele pniej, a wi«c krtko

po jego wykuciu. A przecieý mg¸ Ð jak

kaplice grobowe innych dostojnikw Ð

jeszcze przez stulecia stanowi miejsce

kultu grobowego. Wydaje si«, ýe znacz-

WEJåCIE DO SZYBU GROBOWEGO. W g¸«bi widoczny fragment ãælepych

wrtÓ kaplicy kultowej wezyra (wstawka). Po drabince linowej schodzimy

do komory grobowej wykutej w skale na dnie szybu 15-metrowej g¸«bokoæci.

ARCHITRAW WEWN¢TRZNY biegnie mi«dzy sufitem a grnym brzegiem wejæcia do

kaplicy grobowej wzd¸uý ca¸ej æciany frontalnej. Jest to d¸ugie prostoktne panneau wype¸-

nione czterema linijkami inskrypcji hieroglificznej zawierajcej wiele cennych informa-

cji (z prawej u gry i na nast«pnych stronach Ð szczeg¸owy rysunek ca¸oæci) . Kaýd linijk«

zamyka jedno z trzech imion zmar¸ego, przy czym ãwielkie imi«Ó Meref-nebef wyst«pu-

je dwa razy. Od strony p¸nocnej panneau zakoÄczone jest rodzajem ãwizytwkiÓ zmar-

¸ego, prostoktem, w ktrym obok wizerunku wezyra powtrzono jego najwaýniejsze

funkcje. Wykonanie i forma inskrypcji dekorujcej architraw wewn«trzny s inne niý

w napisie hieroglificznym wykutym na architrawie zewn«trznym. Inskrypcja na architrawie

wewn«trznym przypomina form Teksty Piramid z tych czasw zachowane na æcianach

grobowcw krlewskich. Powierzchnia ska¸y pokryta jest cienk warstw gipsowej po-

bia¸ki o fakturze imitujcej wapieÄ, materia¸, w ktrym rzebione by¸y Teksty , najstarsze

dzie¸o egipskiej literatury religijnej. Wn«trze znakw wykonanych w reliefie wkl«s¸ym no-

si ælady polichromii niebieskiej, w czym znw przejawia si« jego pokrewieÄstwo z deko-

racj grobowcw krlewskich tego okresu, szczeglnie Unisa. Natomiast dekoracja fasa-

dy w jej dolnej cz«æci jest wyjtkowo kolorowa. W pionowych kolumnach uk¸ada si« tu

niezwykle barwna mozaika hieroglifw wyrzebionych tym razem w reliefie wypuk¸ym.

Ca¸oæ powleczono cienk warstw gipsu, a znaki hieroglificzne dodatkowo pomalowano.

Wielobarwne hieroglify o niezwykle precyzyjnym modelunku detali ikonograficznych

wy¸aniaj si« z jednolitego t¸a w kolorze szaroniebieskim. Tekst ten, zapisany pionowo w 51

kolumnach, jest rodzajem ãtestamentuÓ Ð zawiera dyspozycje dotyczce kultu zmar¸ego.

Pod testamentem, w dolnej cz«æci tej bogatej dekoracji, przedstawiony jest oæmiokrotnie

wezyr, kroczcy w kierunku w¸asnego grobu. Zdj«cie przedstawia fasad« przed ods¸oni«ciem

jej dolnej cz«æci, kiedy widoczna by¸a tylko jedna z oæmiu postaci.

na cz«æ cegie¸, ktrych uýyto do tego

kamuflaýu, pochodzi¸a z rozbirki gr-

nej cz«æci muru otaczajcego dziedzi-

niec wczeæniejszy. I cho zagadka muru

zdawa¸a si« w tym momencie wyjaæ-

niona, pojawi¸ si« kolejny problem: kto

zamurowa¸ pniejszy grb i w jakim

celu?

Jesieni 1997 roku, podczas kolejnej

kampanii, zamierzaliæmy przebada te-

ren, ktrego wschodnia granica leýa¸a

10 m dalej w kierunku piramidy Dýe-

sera. Juý w pierwszych minutach wy-

kopalisk okaza¸o si«, ýe na linii p¸-

nocÐpo¸udnie, a wi«c znw rwnolegle

do boku piramidy, tuý pod dzisiejsz

powierzchni ziemi biegnie cig duýych

blokw z bia¸ego wapienia po¸oýonych

na warstwie czystego piasku. Najwy-

raniej tworz one granic« duýego za-

¸oýenia architektonicznego. Od strony

zachodniej przylega do nich mur z ceg¸y

suszonej, stanowicy wschodni grani-

c« prostoktnego dziedziÄca.

Przy p¸nocnym brzegu tego dziedziÄ-

ca, niemal na poziomie posadowienia

murw ceglanych, ods¸oni«ta zosta¸a po-

wierzchnia czystego piasku. Jej po¸udnio-

wy brzeg wyznacza¸y szcztki kilku mu-

mii i szkieletw leýcych na kamieniach,

ktre okaza¸y si« grn granic duýego

szybu grobowego. Kamienna obudowa

szybu osiga g¸«bokoæ 2.50 m; tam za-

czyna si« jego cz«æ dolna, wykuta w ska-

le. Szyb, w momencie odkrycia wype¸-

niony czystym piaskiem, ma przekrj

kwadratu o boku 2.30 m. Jego rozmiary

pozwala¸y wi«c na spuszczenie do ko-

mory grobowej duýego sarkofagu w po-

zycji poziomej. Sarkofag ten odkryliæmy

na g¸«bokoæci 15 m w komorze grobo-

wej przylegajcej do szybu od strony za-

chodniej. Ani sarkofag, ani æciany komo-

ry nie s jednak dekorowane. Wszystko

wskazuje na to, ýe praca kamieniarzy

posz¸a na marne i w nie ukoÄczonym

sarkofagu nigdy nie spocz«¸y zw¸oki. Tyl-

ko na powierzchni gruzu przykrywaj-

cego sarkofag, niemal pod sufitem ko-

mory, znaleliæmy samotny szkielet i

drewniane rami« harfy. Nie zachowa¸ si«

jednak ýaden dokument umoýliwiaj-

32 å WIAT N AUKI SierpieÄ 1999

Myśliwiec Karol - Nowe odkrycia przy najstarszej piramidzie świata.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: