Opracowała :
Joanna Kortylewska
SP nr 1
Słuch mowny to złożona umiejętność umożliwiająca rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są z fonemów danego języka, oraz decydująca o poprawnej, zgodnej z przyjętymi normami artykulacji i prozodyzacji. Słuch mowny tworzą trzy rodzaje słuchu:
· Fonemowy ( rozróżnianie cech dystynktywnych, czyli fonemów),
· Fonetyczny ( rozróżnianie cech niedystynktywnych, czyli głosek w ramach danej klasy głosek),
· Prozodyczny ( rozróżnianie cech prozodycznych wypowiedzi)
Słuch fonemowy zwany też fonematycznym lub fonologicznym to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów.
Słuch fonetyczny natomiast to umiejętność rozróżniania różnych wymówień głoski, czyli różnych realizacji jednego fonemu.
Słuch prozodyczny odpowiada za różnicowanie elementów prozodycznych wypowiedzi słownej, jak np. wyróżnianie akcentu, rozróżnianie tonu wysokiego, niskiego, odpowiedniej intonacji.
Słuch mowny odpowiada nie tylko za to , że potrafimy słuchowo rozróżnić fonemy, ale również za to, że rozróżniamy różne sposoby realizacji danego fonemu.
Za koniecznością wyodrębniania w zakresie słuchu mownego specyficznych umiejętności słuchowych przemawiają względy praktyczne.
Zaburzenia słuchu mownego powodują:
1. Trudności w odróżnianiu fonemów,
2. Trudności w rozróżnianiu różnych sposobów ich realizacji,
3. Zaburzenia płynności mówienia,
Dwa pierwsze deficyty, znacznie częściej niż trzeci, mogą być przyczyną powodująca wady wymowy. Zaburzenia słuchu fonemowego i fonetycznego powodują różne rodzaje wad wymowy: pierwszy rodzaj deficytu słuchowego – paralalię, czyli zastępowanie głosek, drugi – dyslalię właściwą przejawiającą się deformacją głosek.
Obydwa rodzaje zaburzeń słuchowych występują często. Objawy pierwszego (zmiana głosek) dostrzegane są częściej. Jeśli dziecko, czy osoba dorosła zamiast „szafa” mówi „safa” lub zamiast „rower” mówi „lowel” natychmiast zwraca uwagę słuchających. Ponadto, nieprawidłowości tego typu mogą powodować zakłócenia w procesie porozumiewania się, bowiem w mowie osoby nie rozróżniającej fonemów pojawiają się liczne homonimy (np. nie rozróżnianie fonemów dźwięcznych i bezdźwięcznych: pąk zamiast bąk, półka zamiast bułka)
Drugi rodzaj deficytu słuchowego nie utrudnia komunikacji, a jego konsekwencje (deformacja głosek) nie są aż tak wyraźne, jak w przypadku substytucji, co nie oznacza wcale, że powinny być one zjawiskiem dopuszczalnym, akceptowanym społecznie i ignorowanym przez praktykę logopedyczna.
Tymczasem deformowanie głosek stało się dość powszechne i to nie tylko wśród np. prezenterów telewizyjnych, polityków i nauczycieli – seplenienie boczne i przyzębowe, reronie języczkowe, boczne i niepełne jest już tak upowszechnione, że nie dostrzegamy ich wcale i nie razi nas boczne układanie języka czy nieprzyjemne brzmienie „r” – niepełnego. Częściowo winę za to ponoszą sami logopedzi, którzy w pierwszej kolejności przyjmują na terapię osoby z paralolią – ze względu, jak twierdzi wielu praktyków, na większą „szkodliwość” zjawiska. Nie bez winy są także nauczyciele, którzy nierzadko mają poważne wady wymowy w postaci deformacji głosek, wykonują zawód, stanowiąc dla dzieci niezbyt chlubny wzór do naśladowania. Wiele osób z deformacjami głosek nie zdaje sobie sprawy z nieprawidłowej wymowy – nie słyszy różnicy w swojej wadliwej artykulacji i w artykulacji prawidłowej (dowiaduje się o tym przypadkowo). Umiejętność odróżniania swojej wadliwej wymowy od prawidłowej wymowy otoczenia nazywana jest zdolnością lokalizowania własnego błędu lub autokontrolą słuchową. Powstawanie zaburzeń w lokalizowaniu własnego błędu związana jest z końcowym okresem kształtowania się słuchu fonetycznego, w którym dziecko nie ma jeszcze ustabilizowanych wzorców kinestetyczno – ruchowych głosek i wyrazów.
Zaburzenia słuchu mownego najczęściej przejawiają się w wadliwej artykulacji głosek z szeregów „s, sz, ś” lub dźwięku „r” oraz wymowie bezdźwięcznej.
Nieprawidłowa artykulacja dźwięków: „s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź, której przyczyną są zaburzenia słuchu mownego, przejawiać się może z kolei:
1. W zakresie deficytu nie różnicowania opozycji pod względem miejsca artykulacji – przedniojęzykowe zębowe: przedniojęzykowe dziąsłowe (parasygmatyzm),
2. W deformacjach dźwięków np. wadliwym ułożeniu języka i tworzeniu bocznej szczeliny przepływu powietrza (seplenienie boczne) lub addentalnej artykulacji dźwięków szczelinowych (seplenienie przyzębowe).
Zaburzenia słuchu mownego mogą powodować wadliwą wymowę dźwięku „r”. zaburzenia słuchu fonemowego (fonematycznego) w zakresie deficytu nie rozróżniania opozycji stopnia zbliżenia narządów mowy (wibracja (r); brak wibracji (l)) może powodować w wymowie zastępowanie „r” dźwiękiem „l” ( np. „lok” zamiast „rok”, „lula” zamiast „rura”), czyli pararotacyzm. Deficyt słuchu artykulacji bocznej, języczkowej, międzyzębowej, wargowej, niepełnej.
W przypadku stwierdzenia zaburzenia słuchu mownego należy stosować systematyczne ćwiczenia, których celem jest osiągnięcie umiejętności różnicowania dźwięku pożądanego od pozostałych dźwięków, szczególnie od dźwięku, z którym był identyfikowany.
Ćwiczenia słuchu fonemowego:
W przypadku nie identyfikowania jakiegoś dźwięku – nazwijmy go dźwiękiem X – i mylenia go z innym dźwiękiem Y ćwiczenia powinny zmierzać do wykształcenia wzorca słuchowego głoski X. Możemy to uczynić stosując przykładowe ćwiczenia:
· Logopeda wypowiada wielokrotnie najpierw X ( X, X, X, ...), a następnie Y (Y, Y, Y,...); dźwięki należy wypowiadać w izolacji i bez dodatkowych efektów dźwiękowych np. Xy, Yy
· Logopeda wypowiada kilkakrotnie naprzemiennie X (X, X, X,...) i Y (Y, Y,Y,...); dziecko przybliża dłoń do ust logopedy, wyczuwa różnice w strumieniu wydychanego powietrza,
· Logopeda wypowiada naprzemiennie X i Y (X, X,X, Y, Y, X, Y, X, X,...); gdy dziecko usłyszy X, klaszcze w dłonie,
· Logopeda wypowiada naprzemiennie X, Y, oraz inne głoski np. X, X, a, a, Y, Y, o, o, X, a, Y, Y,..., kiedy dziecko usłyszy X lub Y odpowiednio je sygnalizuje itp.
Ćwiczenia słuchu fonetycznego:
W przypadku zaburzeń słuchu fonetycznego ćwiczenia mają na celu:
· Wyrobienie właściwego wzorca słuchowego i doprowadzenie do umiejętności różnicowania różnych sposobów wymówień danego dźwięku.
· Uzyskanie autokontroli słuchowej
Dziecko wypowiada bowiem głoskę, jednak niezgodnie z obowiązującymi normami ortofonicznymi. Należy mu uświadomić różnice w brzmieniu jego wymowy oraz w brzmieniu uznanym za poprawne.
Proponowane ćwiczenia autokontroli wymawianiowej wymagają od logopedy zdolności naśladowczych, są jednak skuteczne i w wielu przypadkach szybko doprowadzają do wykształcenia się umiejętności różnicowania prawidłowego dźwięku i dźwięków deformowanych nie tylko przez innych, ale również przez osobę ćwiczącą:
· Logopeda kilkanaście razy wypowiada poprawny dźwięk X oraz jego deformację – taką samą lub zbliżoną do wymowy dziecka i wskazuje na różnice w ułożeniu narządów mowy,
· Logopeda wypowiada dźwięk poprawny i niepoprawny; dziecko, gdy usłyszy poprawny dźwięk, klaszcze w dłonie.
· Logopeda demonstruje właściwy dźwięk oraz różne deformacje głoski X, np. boczną, języczkową, międzyzębową, gardłową, przyzębową itp., dziecko w umówiony sposób sygnalizuje, gdy usłyszy poprawny dźwięk,
· Logopeda wypowiada sylaby, artykułując raz poprawnie, raz deformują dźwięk X; gdy dziecko usłyszy poprawnie wypowiedzianą sylabę, sygnalizuje to np. wrzuceniem klocka do pudełka itp.
Literatura:
1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998 r.
2. Skorek E. M., Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001 r.
3. Nowak J. E., Wybrane problemy logopedyczne, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Bydgoszcz 1993 r.
4. Minczakiewicz E. M., Mowa – rozwój – zaburzenia – terapia, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 1997 r.
5. Racławski B., Słuch fonemowy i fonetyczny, Glottispol, Gdańsk 1994 r.
Ladyak