Swolkien Trzcinski Etnologia religii skrypt I.docx

UNIWERSYTET                                             JAGIELLOŃSKI

SKRYPTY UCZELNIANE

NR 563

JOLANTA SWOLKIEŃ, ŁUKASZ TRZCIŃSKI

WPROWADZENIE

DO ETNOLOGII RELIGII

KRAKÓW  1987

Część I

136

Recenzenci

Ewa Nowicka-Rusek Andrzej Paluch

Skrypt  jest przeznaczony dla studentów religioznawstwa

ISBB 83-233-0196-4 ISSN 0239-6017

Wykonano z gotowych dostarczonych oryginałów w  DrukarniUniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, ul. Manifestu Lipcowego 13

'- - ..                    .              .

Wydanie I. Nakład 400 + 22 egz.              Ark. wyd.   10,25

Zam. 347(87              Ark. druk.  10

Oddano do produkcji w lipcu  1987 r.              D-14(1450

Produkcję ukończono w grudniu 1987 r.

Cena zł. 165,-

Spis      treści

Wstęp                5

Ewolucjonizm              9

Dyfuzjonizm              26

Socjologizm              40

Funkcjonalizm              61

    Psychoanaliza              77

Strukturalizm              95

Fenomenologia religii              109

Symbolizm              123

W S T Ę P

Skrypt jest przeznaczony dla studentów religioznawstwa, w któ­rego programie przewidziany jest przedmiot "Etnologia religii" Istnieje wiele opracowań dotyczących przedmiotu i metod badawczych stosowanych w etnologii, jednakże nie ukazało się dotychczas żadne polskie opracowanie, w całości poświęcone wprowadzeniu w zagadnienia etnologii religii. Pojedyncze artykuły przedstawiające bądź sylwetki religioznawców etnologów, bądź wybrane zagadnienia z zakresu pierwotnych wierzeń magicznych i religijnych nie spełniają warunku systematycznego wykładu teorii i metod tego przedmiotu. Jedyną jak dotąd obszerniejszą pracą dotyczącą tego zagadnienia jest książka T. Margula Sto lat nauki o religiach świata - jed­nakże posiada ona charakter przede wszystkim religioznawczy, i problematyka etnologiczna jest w niej uwzględniona w niepełnym zakre­sie. Stąd też zrodziła się potrzeba opracowania, które mogłoby słu­żyć jako pomoc w uczeniu się tego przedmiotu.

Ustalenie zakresu pojęciowego terminu "etnologia religii" wią­że się z kwestią zamiennego często używania pojęć antropologii i etnologii, w odniesieniu, jak to jest u wielu autorów, do tego samego obszaru badawczego.

Porządkując tę sprawę, można powiedzieć, że ogólnie rzecz biorąc, stosuje się w tym względzie dwa podejścia. Pierwsze polega na rozgraniczeniu tych pojęć jako reprezentujących pokrewne, lecz nie tożsame dziedziny wiedzy. Wtedy etnologia - to klasyfikacja ludów na podstawie ich cech środowiskowych i kulturowych oraz opis na tej podstawie poszczególnych kultur - jest to podejście bliskie podej­ściu etnograficznemu. Antropologia natomiast byłaby w tym ujęciu bliższa socjologii - jako antropologia społeczna bada ona zachowa­li ludzkie, szczególnie zinstytucjonalizowane, zaś jako antropologią kulturowa kładzie nacisk w swych badaniach na odniesienie ich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności.

Drugie podejście dopuszcza, wobec aktualnego stanu badań w tej dziedzinie wiedzy, stosowanie wymienionych określeń zamiennie z zastrzeżeniem, że w tradycji anglosaskiej i ostatnio także w tradycji francuskiej używa się raczej określenia "antropologia" (społeczna, kulturowa), natomiast w tradycji niemieckiej i radzieckiej – „etnologia".  Ponieważ przychylamy się do drugiego z wymienionych podejść,

w niniejszym skrypcie stosowane są wymiennie określenia "antropologia" oraz "etnologia".

Etnologia religii zajmuje się wierzeniami społeczności archaicz­nych, a takie religijnością społeczności tradycyjnych. Tym, co okre­śla zakres jej zainteresowań jest fakt, iż społeczności te nie posługują się pismem jako główną formą przekazu w przekazywaniu treści magicznych i religijnych, lecz opierają się aa tradycji ustnej.

Wydawać ty się mogło, że etnolog religii, zajmujący się przede wszystkim badaniem pierwotnych systemów światopoglądu magicznego i religijnego może zrezygnować z posługiwania się w swej praktyce po­znawczej rozwiniętymi metodami i teoriami naukowymi. Byłoby tak, być może, gdyby idąc śladem pierwszych etnologów zakwalifikował myślenie człowieka pierwotnego do umysłowości potraktowanej dosłownie jako "prymitywna". Jednakże często spotykana w nauce jest sytuacja, że proste, jak ty się wydawało na pierwszy rzut oka, zagadnienia wyma­gają nieraz skomplikowanej aparatury badawczej i zaawansowanych te­orii, rozwój etnologii, etnografii, archeologii, lingwistyki i in­nych dziedzin pokazał w ostatnich latach, że umysłowość pierwotna nie stanowi mai "prymitywnej filozofii", ani zbioru przypadkowych przesądów. W najbardziej pierwotnych wierzeniach ujawniają się niejednokrotnie elementy skomplikowanego światopoglądu, który zrekon­struowany - ukazuje niewystarczalność pobieżnego i jednostronnego ujęcia.

Należy podkreślić kilka istotnych w tym kontekście kwestii.

Etnologia religii stanowi integralną część etnologii, tak jak sfera wierzeń jest integralną częścią kultury pierwotnej społecz­ności. W rzeczywistości bowiem trudno byłoby wskazać takie sfery życia człowieka pierwotnego, które w jakiś sposób 1 w mniejszym lub większym stopniu ais byłyby związane bądź z magią, bądź z religią, a zdarza się często, że magia 1 religia przenikają się wzajemnie. Ponadto trzeba też podkreślić, iż mitologia, do której odwołują się wierzenia, stanowi trzon tradycji pierwotnych kultur. W istocie sfera sacrum jest tu nieporównywalnie szersza i jej oddziaływania na przebieg większości procesów kulturowych jest znacznie silniej­szo niż to aa miejsce w kulturach rozwiniętych

Łatwo zauważyć, studiując opracowania etnologów, że prezentowa­ne przez nich koncepcje pierwotnych wierzeń są podporządkowane przyjmowanej przez nich ogólnej koncepcji kultury. Stąd też różnice w podejściu do badania 1 określania istoty kultury znajdują odbicie takie w poglądach poszczególnych badaczy na kwestie szczegółowe. Mamy więc do czynienia z taką sytuacją, że określone aspekty wierzeń (religia, magia, mit) nie są tak samo rozumiane w ramach różnych orientacji. Widać więc, że poglądy dotyczące problematyki pierwotnych wierzeń są uwikłane w system ogólnych przekonań dotyczących rozumienia społeczeństwa i koncepcji człowieka.

Wypływa z tych uwag wniosek, że jeżeli chce się studiować systemy pierwotnych wierzeń magicznych oraz religijnych i zrozumieć ich znaczenie, należy zaznajomić się z historią rozwoju teorii i metod badawczych etnologii. W niniejszym opracowaniu przedstawiamy osiem kierunków, których znajomość wydaje się konieczna w odniesieniu do problematyki etnologii religii.

W drugiej części skryptu zostanie przedstawiony wykład systematycznej etnologii religii.

EWOLUCJONIZM

Wiek XIX to okres wielkiego rozwoju nauki. Jest to epoka, w któ­rej zasadniczą rolę odgrywać zaczęła idea ewolucji, zmieniając do­tychczasowy sposób widzenia rzeczywistości. Ten nowy system myśle­nia rozwijał się jednocześnie na gruncie nauk przyrodniczych i spo­łecznych. Pojęcie zmienności, występujące początkowo w koncepcjach filozoficznych, przeradza się w systematyczny wykład teorii popartej empirycznymi uzasadnieniami. W dziedzinie nauk przyrodniczych znaczące są tu szczególnie dokonania Lamarcka i Darwina, w naukach społecznych wymienić tu można systemy myśli Spencera i Comte'a.[1]

Nie można nie doceniać wpływu modeli myśli przyrodniczej na na­uki społeczne, jednakże nie można też tego wpływu przeceniać. Idee badawcze takie, jak zasada eksperymentu, czy empirycznej obserwacji, indukcji i badań ilościowych nie zawsze były przejmowane przez na­uki społeczne bezpośrednio z dziedzin przyrodniczych, lecz w dużej mierze wyrastały z co najmniej oświeceniowych koncepcji nauki. Charakterystyczne dla tego nowego, kształtującego się światopoglą­du było uznanie, że człowiek stanowi integralną część środowiska w którym żyje, to znaczy, że podlega działaniu tych samych praw, które określają też przemiany innych poziomów rzeczywistości. Dzię­ki temu możliwe stało się uznanie, że zasady ewolucji odnoszą się zarówno do świata przyrodniczego, jak i do świata społecznego[2].

Rozwój myśli ewolucyjnej w dziedzinie badania społeczeństwa do­prowadził do. ugruntowania schematu rozwoju, dla którego przyjmowa­no następujące założenia:

1. Założenie o jedności natury ludzkiej;

a) tożsamość cech psychicznych jest u człowieka niezależna od czasu, miejsca, rasy i warunków życia;

b) człowiek wykazuje zasadnicze podobieństwo potrzeb pojawia­jących się w podobnych sobie warunkach;

c) reakcja psychiki człowieka na owe potrzeby jest więc u wszystkich ludzi jeśli nie tożsama - to bardzo zbliżona;

d) podobieństwo rozwoju doświadczenia ludzkości;

2. Założenie o naturalnej wynalazczości;

a) powstawanie kultur ludzkich jest wynikiem reagowania psy­chiki na pojawiające się potrzeby w danych warunkach;

10             

b) kultury w swych podstawowych forsach są jednakowe; c( podobne wytwory kulturowe mogą powstawać niezależnie od siebie, jako że są wynikiem naturalnej wynalazczości człowieka (możliwość kontaktu kulturowego nie jest tu znacząca).

3. Paralelizm rozwojowy - wszystkie kultury bądź ich poszczególne elementy przechodzą przez kolejne stadia rozwojowe (identyczne lub podobne) zanim osiągną fazę zaawansowania.
     4. Liniowy i kumulatywny charakter zmian - zasada postępu i gradualizmu:

a) stadia rozwojowe obrazują zmianę od form prostszych do bardziej złożonych, np. stadium dzikości, barbarzyństwa, cywilizacji;             

b) proces ten ma charakter jednokierunkowy, progresywny (od form niższych do wyższych);             

c) zmiany następują stopniowo i systematycznie (nie są to skoki ani kataklizmy), mogą dotyczyć większych całości bądź po­szczególnych elementów kulturowych;...