Mitologia wedyjska
Bogowie
Agni - sanskr. "ogień". Bóg ognia, słońca, pioruna, opiekun zaślubin, sprawujący pieczę nad ogniskiem domowym i ogniem ofiarnym, także boski posłaniec, dostarczający niebianom dary złożone na ogniu ofiarnym. Syn Djausa i Prythiwi, razem z braćmi, Indrą i Surją tworzą jedną z pierwszych boskich triad. Zsyłał gorączkę jako karę za grzechy.
Arjaman - (sanskr. "towarzysz, gościnność"), bóg umów, prawa gościnności i domostwa, twórca instytucji małżeństwa, który z Waruną i Mitrą stanowi najstarszą wed. boską trójcę.
Aświnowie - (sanskr. "woźnice") lub Nasatjowie ("przybywający z pomocą"), wed.-bram. dwaj bogowie, którzy pojawiają się na porannym niebie powożąc zaprzęgniętym w skrzydlate rumaki złotym wozem. Uważano ich za patronów uprawy roli i hodowli bydła. Boscy lekarze cudotwórcy, leczyli bogów i ludzi. Są bliźniaczymi synami Wiwaswanta i Saranju oraz braćmi Manu i Jamy. Przedstawiani z głowami koni. Przypominają gr. Dioskurów.
Bhaga - sanskr. "dawca, rozdawca". Bóg szczęścia, dawca dobrobytu, patron bogactwa. Bóstwo opiekuńcze związku małżeńskiego; jest mu poświęcony pierwszy miesiąc wiosny.
Gandharwa - bóg niebiańskiej prawdy, uosobienie światła i słońca. Przyrządza dla bogów napój soma.
Indra - sanskr. "silny, potężny". Bóg burzy, wiatru, wojny, jako dawca deszczu bóg urodzaju, boski władca dewów. Bóg wojowników, płodności, zapładniający pod postacią byka ziemię, zwierzęta i kobiety, zarazem pijak i hulaka. Syn Djausa i Prythiwi, jest bratem Agniego Surji, z którymi tworzy starą triadę. Lubi dobrze zjeść i wypić, tryska witalnością i energią. Chętnie pije somę i pewnego razu, oszołomiony tym napojem, zabił demona suszy Wrytrę. Stąd jego przydomek Wrytrahan ("zabójca Wrytry"). Potem zabił również własngo ojca i został najwyższym bogiem wszystkich trzech światów (Triloka). Ideał boga-wojownika, który poświęcał życie walcząc z siłami zła i chroniącego boski ład (ład kreacyjny czyli rytę) przed mocami chaosu. Uosobieniem owych mocy jest główny przeciwnik Indry, demon Wrytra, który więzi wody i światło. Opowieść o zwycięskiej walce Indry z Wrytrą i uwolnieniu życiodajnych żywiołów jest podstawowym mitem staro indyjskim. Indra panuje nad firmamentem, w zależności od humoru, zsyłając deszcz lub gromy. Przedstawiany był jako mężczyzna z czterema rękami i z ciałem pokrytym oczami, zasiadający w złotym rydwanie zaprzężonym w dwa płomieniste rumaki lub dosiadający słonia.
Kala, Mahakala - sanskr. "czas, czarny", Mahakala - "wielki czas, wielki czarny". Uosobienie czasu rozumianego jako siła kosmogoniczna i pochłaniający wszystko czas śmierci. Jest jednocześnie swoim ojcem i swoim synem.
Marutowie, Rudrowie - wed.-bram. grupa bóstw burzy, piorunów i deszczu, które bojowymi toporkami rozcinają chmury, żeby wywołać deszcz. Stali towarzysze Indry. Synowie Waju lub Rudry, dlatego też nazywani są Rudrami. Marutami są m.in. Iśa i Nirrita. Jako bóstwa przestworzy należą do dewów.
Mitra - mithra - "umowa, związanie z umową, przyjaźń", Mithra (staroperski), Mehr (nowoperski), Mithras (gr.-łac.). Wed.-bram. bóg przyjaźni i umów, także stróż kosmicznego ładu, pan prawdy, znawca prawa i moralności. Jako bóg światła i słońca jest władcą dnia i otrzymuje tylko białe ofiary, w przeciwieństwie do jego brata, Waruny, władca nocy. Obydwaj razem dbają o niebo i ziemię. Dodają otuchy pobożnym i karzą złych. Mitra jest Aditją, synem Aditi i Kaśjapy.
Pardżanja - bóg deszczu, burzowych chmur i pogody.
Pradźapati - sanskr. "pan stworzenia". Androgyniczny bóg stworzyciel, którego emanacją jest świat empiryczny, lub też męska zasada świata, która łączy się z zasadą kobiecą, Wać.
Puszan - sanskr. "przynoszący rozkwit". Bóg słońca i światła którego dziełem jest wzrost i kwitnienie, także opiekun dróg, podróżnych i bydła oraz przewodnik zmarłych. Żywiciel, dawca i opiekun zwierząt i urodzaju, dawca obfitości. Nosił żerdź do popędzania wołów, a jego wóz ciągnęły kozły.
Rudra - sanskr. "wyjący, ryczący". Wed.-bram. brutalny bóg personifikujący śmiercionośną burzę i zabójczy gniew, bóg wichrów, władający także demonami i duchami. Rozgniewany, wysyła swoich podopiecznych do walki z ludźmi. Karze powodując bóle ciała. Bóstwo zniszczenia, strzelec, który swoimi strzałami sieje strach i przerażenie, choroby i śmierć; a także bóg przynoszący powodzenie, pan zwierząt i opiekun myśliwych. Ojciec Marutów, lub nazwanych od jego imienia Rudrów. Później identyfikowany z Śiwą.
Sakka - hind. i wed. król bogów w Twatsima (dolne królestwo hinduistycznego nieba) i jedno z wcieleń boga Indry.
Surja, Sawitri, Sawitar - sanskr. "słońce", Sawitri, Sawitar - "naganiacz". Bóg słońca, dawca światła i ciepła. Syn Djausa i Prythiwi. Razem z braćmi Indrą i Agnim tworzą jedną z wczesnych boskich triad. Z małżonką Ćhają ("cień") ma syna Śaniego.
Twasztri - sanskr. "pobożny, cieśla". Wed.-bram. bóg rzemieślników, który nadał kształt wszystkim istotom. On sporządził czarę Somy dla bogów i wadżrę dla Indry. Jest także bogiem słońca i stworzycielem, ojcem Saranju, małżonki Wiwaswanta.
Waju, Vata - sanskr. "wiatr, powietrze". Bóg wiatru i powietrza, także uosobienie tchnienia życia. Powstały z oddechu Puruszy. Małżonek Wajawi i ojciec Hanumana.
Waruna - sanskr. "wszechogarniający". Bóg nieba i wschechwiedzący żywiciel świata. W najstarszych czasach wedyjskich był królem wszechświata i gwiaździstego nieba oraz bogiem przynoszącym deszcz, dopóki Indra nie odebrał mu tej funkcji. Waruna wykopał łożyska rzek i oceanów, ustalił orbity planet. Przedstawiany jako jeździec dosiadający Makary, potwora morskiego, często rzeźbionego z ogromną paszczą ziejącą wprost na patrzącego.
Wisznu - sanskr. vish - "działać". Wed.-bram. bóg światła i słońca, który utrzymuje ład w kosmosie. Jeden z 12 Aditjów, puszcza w ruch czas i odmierza przestrzeń. Jest karłem, który wyrasta na olbrzyma i trzema krokami symbolizującymi wschód, zenit i zachód słońca przemierza nieboskłon. Jako karzeł jest w hinduizmie uważany za jego 5 awatarę.
Boginie
Aditi - sanskr. "nieskrępowana, nieskończona, wolna". Bogini Matka i uosobienie wolności od winy i występku, zwycięstwa nad złem, daje potomstwo. Chroni przed chorobą i ubóstwem. Uważana za matkę lub małżonkę Wisznu. Jej łono jest pępkiem świata. Jest boginią nieskończonej przestrzeni i zapewnia trwanie ziemi. Symbolem Aditi jest krowa.
Apas - boginie, młode kobiety-matki personifikujące wody kosmiczne, w których mieszkali Waruna i Agni.
Aranjani - bogini przyrody, lasów i matka dzikich bestii.
Czamunda - bogini wedyjska.
Dewi - sanskr. "bogini". Wed.-hind. ogólne określenie bogini, którą szczególnie w społeczeństwach matriarchalnych czczono jako Mahadewi ("wielka bogini"). Bogini matka nosi m.in. przydomki: Amba ("matka"), Ambika ("mateczka"), Annapurna ("bogata w pożywienie"), Dźagadamba ("matka świata") i Bhagawati ("wyniosła"). W okresie dominacji najwyższych bóstw rodzaju męskiego przeobraziła się w Śakti i małżonkę Wisznu, a przede wszystkim Śiwy. W śiwaizmie, kiedy objawia się w swoim przyjaznym aspekcie, nazywa się Uma, Gauri i Parwati, kiedy objawia się w strasznej postaci nosi imiona Durga lub Kali.
Lakszmi - sanskr. "szczęście, piękno, fortuna". Zależnie od okoliczności uosobienie szczęścia lub nieszczęścia, małżonka Waruny lub Surji.
Prythiwi, Prithiwi, Prithiwi Matar - sanskr. "ziemia, obszar", Prithiwi Matar - "matka ziemia". Bogini matka i bóstwo ziemi, która razem ze swoim małżonkiem Djausem stanowią parę pierwszych bogów. Matka Agni, Indry, Surji i Uszasa ma za symbol krowę i jest podobna do gr. Gai.
Saraswati - sanskr. "płynąca". Rzeczna bogini, uosobienie rzeki o tej samej nazwie w północnych Indiach; bogini urodzaju i czystości.
Uszas - sanskr. "jutrzenka". Bogini jutrzenki i przyjaciółka ludzi. Córka Djausa i Prythiwi, siostra Surji, Indry i Agniego. Przedstawiana w zaprzęgniętym w 7 krów niebiańskim powozie, wymieniana w ok. 20 hymnach Rygwedy jako ta, która przynosi światło dnia.
Inne postacie i zagadnienia
Aditjowie - sanskr. "potomstwo Aditi". Wed.-bram. grupa bóstw opiekuńczych, nazwana tak od wspólnej matki Aditi, których zadaniem jest pilnowanie kosmicznego i moralnego porządku świata, walczą przeciw złu i nagradzają za dobro, reprezentują boskie światło. Na ogół zaliczano do nich 7 lub 8, z czasem 12 bóstw słonecznych. Najbardziej znane z nich to: Mitra, Waruna, Indra, Wiwaswant, Arjaman, Agni, Bhaga, Ansia, Sawitar i Puszan.
Amryta, Amrita - sanskr. "nieśmiertelny". Napój bogów, zapewniający im nieśmiertelność (Soma).
Apah - dają wiernym zdrowie, nieśmiertelność i bogactwo, oczyszczają z grzechów, towarzyszą Pardżanji.
Apsary, Apsaras - sanskr. "przemieniające wodę". Wed.-bram.-hind. boginki patronujące hazardzistom, także nimfy i niebiańskie kurtyzany, uwodzące ziemskich ascetów. W mitologii okresu powedyjskiego apsary uznawane były za żony lub kochanki gandharwów. Jako śpiewaczki i tancerki zaludniają niebo Indry i występują w jego orszaku. Wyłoniły się z wód oceanu, po jego ubijaniu (Kurma) i chociaż były nieopisanie piękne, ani dewowie, ani asurowie nie chcieli wchodzić z nimi w związki małżeńskie. Dlatego też wszyscy mogą korzystać z przychylności apsaras, które nazywane "córami radości" podlegają bogowi miłości Kamie. Jedną z apsaras jest Urawaśi, małżonka Pururawasa; dzieje ich miłości opowiada Kalidasa. Najsłynniejsze i najpiękniejsze apsary to: Menaka i Urwaśi.
Asurowie - sanskr. asu - "siła życiowa", lp. asura. Grupa bogów pochodzenia indoirańskiego, dysponująca twórczą siłą zwaną maja. Ich zadaniem jest przede wszystkim strzeżenie moralności i zasad życia społecznego. Do asurów należą m.in. Waruna, Mitra, Agni i Uszas.
Atharwaweda - jedna z czterech części Wed, podstawowych tekstów literatury staroindyjskich. Sanhita (Wedy) Atharwaweda jest w znacznie mniejszym stopniu niż pozostałe sanhity związana z ofiarą wedyjską. Treść jej stanowią głównie zaklęcia, a także formuły magiczne. Mantry Atharwawedy odmawiał zwykle w myśli tylko jeden z czterech głównych kapłanów- ofiarników, którego zadaniem było niedopuszczenie do jakiejkolwiek pomyłki w odbywanym rytuale.
Bryhaspati, Brahmanaspati - sanskr. "pan modlitwy". Siła, zawarta w świętym słowie lub zaklęciu; także będący jej uosobieniem wysłannik bogów, który przekazuje bogom modlitwy ludzi.
Dewa - sanskr. "święcący, niebiański". Ogólne określenie bóstwa. Zgodnie z Rygwedą jest ich 33, po 11 w każdym z trzech światów. Są to mieszkający w niebie Aditjowie, przebywający w przestworzach Rudrowie i mieszkający na ziemi Wasu.
Kama - sanskr. "pożądanie, pragnienie". Kosmiczna siła i uosobienie spełnionego pożądania.
Maja - sanskr. "czarodziejska siła, złudzenie, pozór". Pierwotna siła i czarodziejska moc bogów, stworzona przez Wisznu, z której wywodzi się świat.
Manu - sanskr. "człowiek". Wed.-bram.-hind. pierwszy człowiek i prawodawca. Protoplasta rodu ludzkiego, uratowany z potopu przez rybę, która uniosła jego łódź. Jest synem Wiwaswanta i bratem Jamy oraz obydwóch Aświnów (lub syn Saraswati i Brahmy). Manawadharmaśastra (zwana Manusmryti) Księga praw Manu, której jest podobno autorem, stanowi podstawę życia społecznego hindusów. Manu przypomina żydowskiego Noego. Według pradawnej legendy Manu ocalił życie małej rybce, a ona w zamian ostrzegła go przez wielkim niebezpieczeństwem, jakim był wielki potop. Obiecała też, że pomoże mu się z niego uratować. Manu zbudował więc wielką łódź i zabrał na pokład przedstawicieli wszystkich gatunków zwierząt i roślin. Gdy nadszedł potop, ryba, która do tego czasu urosła do olbrzymich rozmiarów, zaczęła holować łódź, nie pozwalając jej zatonąć. Później okazało się, że ryba ta- Matsja, to tak naprawdę jedna z awatar Wisznu. Czując się samotny, Manu modlił się o potomstwo. Obdarowany żoną, doczekał się licznych potomków, przodków całej ludzkości. W hinduistycznej kosmogonii w każdej kalpie pojawia się aż czternastu Manu- bo i potopów (manwantaras) jest czternaście. Księga praw, przypisywana Manu została skompilowana przez jednego z tej czternastki. Manu z potopu, który nastąpi w naszej erze będzie znany jako „Syn Promiennego Słońca”.
Purusza - sanskr. "człowiek". Pierwszy człowiek, który w trzech czwartych jest niebiański i nieśmiertelny, a w jednej czwartej ziemski. Ze swojej ziemskiej istoty Purusza wyłonił swoją żonę Wiradź, z której narodził się śmiertelny Purusza. Wyrośniętego na olbrzyma Purusze dewowie złożyli w ofierze, a z jego rytualnie podzielonych członków powstały poszczególne części świata: z głowy niebo, ze stóp ziemia, z oka słońce, z oddechy wiatr.
Ryszi - sanskr. "jasnowidz, mędrzec". Mędrcy i święci z Himalajów, prorocy i śpiewacy świętych pieśni dawnych epok. Siedmiu (Saptaryszi) ryszich jest uważanych za Maharyszich. Przedstawiani są z długimi brodami, w żółtych strojach i ze sznurami ofiarnymi. Atrybutami są: księga i dzban z wodą.
Działając z inspiracji bogów stworzyli hymny Wed, które w symbolicznej formie przekazują kultowe i filozoficzne fundamenty religii Ariów. Byli poprzednikami i protoplastami braminów, a ich natchnione poematy poszerzały religijne horyzonty aryjskich pasterzy. Będąc w stanie samadhi (iluminacji) doświadczali kosmicznej jedności wszechświata, wewnętrznego objawienia. Stąd „siedmiu ryszich” nazywano „zrodzonymi z myśli Brahmy”. Najstarsza ich lista zawiera imiona Gautamy, Bharadwadży, Wiśwamitry, Dżamadagniego, Waśiszthy, Kaśjapy i Atri. O Bharadwadży powiadano, że „przeżył trzy życia”, a potem zyskał nieśmiertelność i wstąpił do Niebios, aby połączyć się ze słońcem. Dżamadagni był braminem-wojownikiem. Opanował całą świętą wiedzę. Atri, „zjadacz”, był podobno ojcem Somy, a także ascety Dattatrei, w którego wcielili się po części Brahma, Wisznu i Śiwa. Gautamie przypisuje się natomiast autorstwo księgi praw, a Kaśjapa ma związek z Wisznu, jako aspekt czasu. Do tej świętej kompanii dołączono z czasem Bhrigu i Dakszę.
Ryta, Rita - w wedyzmie było to odwieczne prawo, ład wszechświata, potęga władająca porządkiem kosmicznym i moralnym, strzeżona przez boga Warunę.
Soma - sanskr. "wyciśnięty (sok)". Ofiarny sfermentowany napój oszołamiający, wyciskany z rośliny soma, który służył jako napój bogom i braminom i podobnie jak Amryta zapewnia nieśmiertelność; także jego personifikacja. Identyfikowany z księżycem, bywał określany jako boska czarka do picia somy. W Wedach można przeczytać: „Wypiliśmy somę, staliśmy się nieśmiertelni, weszliśmy w światło, poznaliśmy bogów”. W ikonografii hinduizmu występuje bardzo rzadko, częściej w jego miejsce pojawia się Amryta. Soma, Amryta i pokrewna im grecka ambrozja przypominają o roli, jaką w religiach starożytnych pełniły narkotyki.
Wrytra, Writra - sanskr. "chmura burzowa, zamknięcie". Wed.-bram.-hind. demon suszy, który powstrzymuje deszczową krowę, także duch ciemności, który zasłania światło poznania, oraz demon lenistwa i zimy. Syn Kaśjapy i Danu jest jednym z Danawów, a więc i asurów. Wrytre, wroga bogów i ludzi, zabił Indra ciskając maczugą. Przedstawiany jest jako smok, wąż lub chmura.
1
atimere