Wprowadzenie do Ksiąg Starego Testamentu.doc

47

Wprowadzenie do Ksiąg Starego Testamentu

Nazwa, pojęcie i zasadniczy podział

Stary Testament (Stare Przymierze) - ST hebr. berit - przymierze; grec. diatheke - testament, przymierze - nazwa pierwszego etapu hi­storii Objawienia i zbawienia ludzkości, jak również zbioru obejmują­cego 46 lub 47 ksiąg powstałych przed Jezusem. Pierwsza księga (Rdz) zawiera opowiadania na temat prehistorii ludzkości i upadku pierwszego człowieka, przymierza Boga z Abrahamem i dzieje patriarchów. Dalsze księgi ST podają dzieje narodu wybranego poprzez wyjście z Egiptu i przymierze na Synaju. Historia Izraela jest potwierdzeniem szczegól­nego związku narodu wybranego z Bogiem, który przemawiał wielo­krotnie do swego ludu przez powołanych w tym celu charyzmatyków (patriarchów, sędziów, królów, proroków). Księgi ST zawierają ponadto zapowiedź ery mesjańskiej, która nastąpi za zrządzeniem Boga, mimo że naród wybrany, niezdolny do pojęcia Bożych zamiarów, nie spełni pokładanych w nim nadziei. Zapowiadany mesjasz, zesłany na świat Syn Boży, odkupi całą ludzkość, śmiercią swą uwolni ją od zła i powoła nowy lud Boży - Kościół.

Podstawowy podział ksiąg ST wyodrębnia:

Pięcioksiąg (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt),

Dzieło deuteronomistyczne (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl),

Dzieło kronikarskie (1-2 Krn, Ezd, Ne),

Księgi historyczno-dydaktyczne (Rt, Tb, Jdt, Est, 1-2 Mch),

Księgi mądrościowe (Job, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr) i

Księgi prorockie, na które składają się księgi czterech proroków większych (Iz, Jr z Ba i Lm, Ez, Dn) i dwunastu proroków mniejszych (Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml).

Przyj­mując za kryterium podziału ksiąg prorockich czas ich powstania, roz­różnia się dzieła:

sprzed niewoli babilońskiej (Am, Oz, Mi, So, Na, Ha, Jr), z okresu niewoli (Ez, Dt-Iz, Dn) i

po niewoli (Ag, Za, Tr-Iz, Ml, Jl, Ab, Dt-Za, Jon).

Liczba ksiąg ST przyjętych przez Kościół jako słowo Boże i ich kolejność ulegała wielu zmianom w zależności od badań prowadzonych nad ich genezą i zastosowanym językiem. Z cza­sów starotestamentalnych chrześcijaństwo przejęło dwa kanony ST: ustalony po niewoli babilońskiej kanon żydowski i LXX. Kanon ży­dowski podzielił ST na: Torę, obejmującą Pięcioksiąg, księgi proroków wcześniejszych (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) i późniejszych (Iz, Jr, Ez, i 12 proroków mniejszych) oraz

Pisma - hebr. ketubim (Ps, Hi, Prz, Rt, Pnp, Koh, Lm, Est, Dn, Ezd, Ne, 1-2 Krn). Kanon żydowski nie przyjął ksiąg napisanych po grecku. LXX przyjęła do kanonu księgi przetłumaczone na język grecki lub napisane w języku greckim, dzieląc ST na księgi historyczne (Tora i wcześniejsi prorocy), księgi dydaktyczne (pisma) i księgi prorockie (późniejsi prorocy).

Kościół od samego początku przejął ST, wzorując się głównie na LXX, przypisując mu charakter Boży i widząc w nim świadectwo własnej prehistorii, która w Jezusie uzyskała dopełnienie. Formowanie kanonu Kościoła trwało dość długo. Ostatecznie został ustalony przez Sobór Trydencki (1545-1563), który przyjął kolejność i układ ksiąg stosowany do dziś w ka­tolickich wydaniach Biblii: Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt, 1-2 Sm, 1-2 Krl, 1-2 Krn, Ezd, Ne, Tb, Jdt, Est, 1-2 Mch, Hi, Ps, Prz, Koh, Pnp, Mdr, Syr, Iz, Jr, Lm, Ba, Ez, Dn, Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml.

I

Pięcioksiąg Mojżesza

Pięcioksiąg (Mojżesza) (grec.: pentateuch) - obejmuje pięć pier­wszych ksiąg ST (Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt). Pięcioksiąg stanowił pier­wotnie jedną całość, jakkolwiek jego geneza była procesem długotrwałym, opierającym się na czterech głównych tradycjach: jahwistycznej - J, elohistycznej - E, kapłańskiej - P i deuteronomicznej - D. Proces ten trwał do IV w. przed Chr. Mojżesz nie jest więc autorem Pięcioksięgu, stoi jednak u jego podstaw jako pierwszy prawodawca Izraela. Od niego w języku hebrajskim określono Pięcioksiąg mianem Tory, tj. Prawo.

A. Poszczególne tradycje Pięcioksięgu

Jahwistyczna tradycja – J - najstarsza z czterech zasadniczych, prze­wijających się przez Pięcioksiąg Mojżesza, nazwana od Bożego Imienia (Jahwe). Rozpoczyna się w Księdze Rodzaju (2,4b) opowiadaniem o stworzeniu i upadku człowieka, a sięga z przerwami aż do opisu śmier­ci Mojżesza w Księdze Powtórzonego Prawa (34). Styl tradycji jahwistycznej jest prosty i obrazowy, uniwersalnie przedstawia prehistorię ludzkości, a Boga w sposób antropomorficzny. Teologia tradycji jahwistycznej zdąża do uwypuklenia myśli o całkowitej zależności czło­wieka od Boga. Każde odejście grozi katastrofą (upadek człowieka w raju, zabójstwo Abla, wieża Babel, potop). Prawdopodobnie w samej tradycji jahwistycznej istnieją dwa wątki, starszy J , niezainteresowany kultem oraz młodszy J, stojący pod wpływem powstającego profetyzmu i kultu. Tradycja Jahwistyczna kończy się przed 721 r. przed Chr. w Państwie Południowym. W VI w. przed Chr. tradycja Jahwi­styczna łączy się i przeplata z tradycją elohistyczną (E).

Elohistyczna tradycja - E - nazwa pochodzi od imienia Bożego Elohim (w dziś. tłumaczeniach - Bóg), występującego w Księdze Wyj­ścia (3,15) zamiast lub łącznie z imieniem Bożym Jahwe. Do tradycji elohistycznej zalicza się na ogół opowiadania począwszy od Księgi Ro­dzaju (15) (historia Abrahama) aż do Księgi Powtórzonego Prawa, z większymi lub mniejszymi przerwami spowodowanymi wyłączeniem wątków. Tradycja elohistyczną jest młodsza od jahwistycznej. Miej­scem jej powstania jest prawdopodobnie Państwo Północne (ok. 750 r. przed Chr.). Założeniem teologicznym tradycji elohistycznej jest uni­wersalne i profetyczne spojrzenie na historię zbawczą Izraela.

Kapłańska tradycja - P - jest najmłodszą wśród tradycji występu­jących w Pięcioksięgu Mojżesza. Powstała prawdopodobnie pod koniec niewoli babilońskiej (koniec VI w. przed Chr.) w kołach kapłańskich. Zajmuje się różnymi wydarzeniami z historii Izraela, naświetlając je z punktu widzenia kultu. I tak np. opis stworzenia w Księdze Rodzaju (l,l-2,4a) wieńczy przykazanie świecenia szabatu, po potopie następuje przymierze z Noem (Rdz 8,21-9,17), znakiem przymierza z Abrahamem jest rytualne obrzezanie (Rdz 17). W relacji o wyjściu z Egiptu główny akcent spoczywa na 10 pladze związanej z ustanowieniem Paschy (Wj 11nn.). Tradycja kapłańska ilustruje sytuację Izraela w niewoli. Mimo braku świątyni i niemożności sprawowania kultu aktualne są nadal obietnice Boże i Jego Prawo. Podobnie jak kiedyś Bóg ocalił Noego, tak teraz zbawi swój lud. Poszczególne wydarzenia łączą liczne gene­alogie i spisy (np. Rdz 5; 6,9n.; 9,28 n.; 10,1-7; 20,22n.; 31), tworząc w ten sposób pewien ciąg historii i utrwalając na piśmie starsze prze­kazy.

Deuteronomiczna tradycja - D (lub deuteronomistyczna) - obejmuje te księgi ST, które zostały napisane lub na nowo opracowane w duchu Księgi Powtórzonego Prawa (łac.: Deuteronomium). Najsilniej pod wpływem Księgi Powtórzonego Prawa pozostają Księga Jozuego, Księ­ga Sędziów, l i 2 Księga Królewska, mniej - l i 2 Księga Samuela, niektóre partie w prozie Jeremiasza i Ezechiela, a nawet l i 2 Księga Kronik. Niektórzy egzegeci sądzą, że istniało kiedyś zwarte dzieło hi­storyczne składające się z Księgi Powtórzonego Prawa, Księgi Jozuego, Księgi Sędziów, l i 2 Księgi Samuela, l i 2 Księgi Królewskiej, opie­wające dzieje narodu wybranego od czasu otrzymania Prawa na Synaju aż do niewoli babilońskiej, którą te księgi przedstawiają jako karę za coraz większe oddalenie się Izraela od Prawa. Przeciw temu poglądowi przemawia jednak różnica w koncepcji winy, jaka występuje między Księgą Sędziów i Księgami Królewskimi.

B. Poszczególne księgi Pięcioksięgu

1. Księga Rodzaju - Rdz - (Genesis) - pierwsza księga Mojżesza. Opiera się na prastarych tradycjach ustnych Izraela, z wolna spisywa­nych. Redakcja jej została ukończona w środowisku kapłańskim dopiero po niewoli babilońskiej (IV w. przed Chr.). Obejmuje liczne opowia­dania i dawne podania dotyczące zjawisk naturalnych, człowieka, jego kultury, religii, stosunków społecznych, wydarzeń politycznych, danych geograficznych. Redaktorzy księgi pragnęli przede wszystkim pokazać w niej pewne prawdy religijne, stosując znane wówczas formy literac­kie. Nie znali oczywiście dziś stosowanych metod historycznych, nie­mniej Księga Rodzaju zawiera wiele danych historycznych o dziejach i życiu Izraela w kolejnych etapach jego rozwoju. Składa się z dwu części. Pierwsza część księgi stanowi tzw. prehistorię ludzkości, zwaną protologią (1-11), począwszy od praojca ludzkości, Adama, do praojca Izraela, Abrahama. Część druga stanowi prehistorię samego Izraela, obejmującą historię poszczególnych patriarchów (12-50). W Księdze Rodzaju najważniejszą rolę odgrywają dwie tradycje: najstarsza - jahwistyczna (J) i młodsza - kapłańska (P). Pierwsza obejmuje opisy raju, gdzie Bóg stworzył człowieka, który przez nieposłuszeństwo względem Stwórcy ściągnął na siebie i całą ziemię przekleństwo Boże (2-3). Ciąży ono na ludzkości i potęguje się. Przeto Bóg ponownie karze ludzi potopem i pomieszaniem języków, okazuje jednak swoje miłosierdzie, błogosławiąc Noemu, Semowi, Abrahamowi i jego potomkom i wiąże z tym błogosławieństwem wielkie obietnice. Pod wpływem tra­dycji kapłańskiej księga została zredagowana jako pewna zwarta całość, w której podjęto i rozwinięto wielkie tematy teologiczne, jak teologia początku świata, człowieka i Izraela, sprowadzając wszystko do zasad­niczej idei, że wszystko, co Izrael posiada i przeżywa, pochodzi od Boga, Jemu powinno służyć i do Niego zmierzać (1,1-2,4). W ten sposób protologią biblijna staje się również eschatologią. Uwidacznia się w niej wiara Izraela, płynąca z objawienia, że świat i człowiek zdąża do Boga, swego ostatecznego celu. W Księdze Rodzaju nie zaznacza się jeszcze późniejsza tradycja deuteronomiczna (D), natomiast widoczny jest wpływ idei prorockich (2-3; 11,1-9).

1: Stworzenie świata

Stworzenie świata - w ujęciu biblijnym oznacza bezpośrednie dzia­łanie Boże w powstaniu wszechświata.

ST dla określenia stworzenia świata używa różnych czasowników: czynić, uformować, stworzyć, założyć. Szczególne znaczenie posiada czasownik: stworzyć (bara). Stosuje się go dla określenia Bożej czyn­ności stwórczej tak przy powstawaniu świata (Rdz 1), jak i przy naro­dzinach "nowego stworzenia" na końcu czasów (Iz 44-66). Jakkolwiek bara zakłada stworzenie czegoś nowego lub stworzenie z niczego, to wyraźnie wypowiada tę ideę dopiero 2 Księga Machabejska 7,28. Idea stworzenia świata w ST nie jest najstarsza, jakkolwiek Księga Rodzaju (pierwsza księga ST) rozpoczyna się opisami stworzenia świata. U pod­staw religii jahwistycznej stoi bowiem wiara w jedynego i wszechmoc­nego Boga - Zbawcę, działającego zbawczo w historii. Najstarszą więc ideą ST jest myśl o zbawieniu. Bóg Zbawca jest Panem wszechświata, bo On powołał go do istnienia.

Biblia w przeciwieństwie do innych starożytnych, mitologicznych opowiadań o stworzeniu świata (kosmogonie pozabiblijne) opartych na wierzeniach politeistycznych (np. epos sumeryjski - Enuma Elisz) pod­kreśla, że wszechświat zawdzięcza swe istnienie jedynemu Bogu, Zbaw­cy i władcy Izraela. W ST zachowano wprawdzie pewne zewnętrzne ramy mitycznych kosmogonii, zmieniono jednak całkowicie treść tych opowiadań. Biblia posiada dwa opisy stworzenia świata (Rdz l,l-2,4a; 2,4b-24). Opisy te nie mają na celu pouczenia o przebiegu powstawania świata, lecz podkreślają działanie Boże, stojące u podstaw jego zaist­nienia. Są refleksją teologiczną nad początkiem świata, wynikającą z wiary Izraela. Wiara ta oparta jest na Bożym Objawieniu, na rzeczy­wistym wkroczeniu jedynego Boga-Zbawcy w dzieje Izraela. W star­szym opowiadaniu (Rdz 2,4b-24), wywodzącym się z tradycji jahwistycznej (X-VIII w. przed Chr.), Bóg Stwórca powołuje człowieka do życia i służby Bogu. U jego podstaw stoją wyobrażenia o suszy pustynnej, gdzie woda jest decydującym elementem egzystencji ludz­kiej. Bóg Jahwe, będąc suwerennym i absolutnym Stwórcą, jak garncarz stwarza człowieka z ziemi i czyni go pierwszą istotą w hierarchii stwo­rzeń istniejących, przewyższającą je wszystkie (tzw. defilada zwierząt przed Adamem) i odpowiedzialną za swoje czyny (grzech pierworodny). Całe stworzenie ma służyć człowiekowi. Niewiastę powołuje Bóg do życia kształtując ją z żebra Adama, podkreślając w ten sposób zależność niewiasty od męża, ale i wspólnotę ich obojga na bazie równej osobo­wości (Rdz 2,23). Całe stworzenie jest dobre, a nieład i przekleństwo ściąga na świat dopiero grzech (Rdz 3). Młodszy opis stworzenia świata (Rdz l,l-2,4a), wywodzący się z tradycji kapłańskiej, powstałej w V-VI w. przed Chr., podkreśla, że całe stworzenie zawdzięcza swe istnienie Bogu Stwórcy. Opis ujęty jest w schemat sześciodniowy (grec.: heksaemeron), mający na celu podkreślenie porządku istniejącego we wszechświecie, w którym najpierw zostały stworzone rzeczy mniej do­skonałe, później doskonalsze, a uwieńczeniem jest człowiek jako "obraz i podobieństwo Boże". Człowiek podobnie jak Bóg, posiada więc god­ność osoby, która daje mu udział w dwustronnym przymierzu z Bogiem. Bóg stwarza swym "Słowem", powołując świat do bytu z chaosu pa­nującego w kosmosie, gdzie woda jest najgroźniejszym elementem. Pra­wdopodobnie u podstaw tego opisu stoi wyobrażenie o ziemi zagrożonej potopem. Świat jest piękny i napełniony życiem. Schemat sześciodniowy nie pretenduje do naukowego ujęcia genezy świata i życia, lecz do wyjaśnienia teologicznego, że świat i życie pochodzą od Boga, że czło­wiek cieszy się godnością osoby i wszelkimi jej przywilejami, prze­wyższa każdą żywą istotę i pozostaje w bezpośredniej zależności od Boga, któremu ma obowiązek oddawania czci w sposób szczególny przez święcenie dnia siódmego, tj. szabatu.

Temat stworzenia świata często bywa poruszany przez proroków i psalmistów, szczególnie rozwinął się w niewoli babilońskiej i po niej w literaturze mądrościowej. Pisma te z podziwem mówią o dziele Boga, opiewają Jego wielkość, potęgę i mądrość. Ona to była obecna przy tworzeniu się kosmosu, była doradczynią Bożą, brała udział w stwo­rzeniu świata w charakterze pośrednika. Podczas gdy według opisu ka­płańskiego (Rdz l,l-2,4a) Bóg stworzył świat swoim wszechmocnym Słowem, według ksiąg mądrościowych stworzył go w swej mądrości.

Do połączenia idei stwórczej i zbawczej Boga doszło w niewoli babilońskiej. Bóg Stwórca świata jest wszechmocny, ocali zatem także swój lud (Iz 43,1; 54,5).

NT nawiązuje zwłaszcza do mądrościowej nauki o stworzeniu świa­ta. Bóg Stwórca objawił się jako Ojciec Jezusa Chrystusa. Podobnie jak mądrość (ST), tak i Chrystus był przy Ojcu od samego początku. Jako odwieczne Słowo stał się przyczyną sprawczą i pośrednikiem w stworzeniu (J 1,1 nn.; Kol 1,15 n.), gwarantując światu jego egzystencję, gdyż posiada "absolutną pełnię bytu" (Kol 1,18 n.). Postać tego świata jednak przeminie ze względu na grzech, który weń wtargnął (l Kor 7,31). Z Chrystusem rozpoczyna się "nowe stworzenie", zapowiedziane przez proroków. Obejmuje ono w szczególny sposób człowieka, który poprzez chrzest w Chrystusie stał się też "nowym stworzeniem" (Ga 6,15).

2. Księga Wyjścia - Wj - druga księga Mojżesza. Tytuł księgi odnosi się w zasadzie do drugiej jej części, opisującej samo wyjście Izraela z Egiptu (15,22-18,27). Pierwsza część traktuje o wyzwoleniu z Egiptu (1,1-15,21), trzecia natomiast o zawarciu przymierza na Synaju (19-40). Księga ostatecznie została zredagowana po niewoli babilońskiej (V/IV w. przed Chr.). W Księdze Wyjścia przeplatają się 4 tradycje (J, E, P, D). Tradycja jahwistyczna biegnie równolegle z tradycją elohistyczną, dlatego trudno wyraźnie rozgraniczyć te wątki. Obie koncentrują się wokół postaci Mojżesza. Występują w nich opowiadania o ucisku Izrae­la w Egipcie (1,12-20), przybyciu Mojżesza do ziemi Madian (2,20), jego małżeństwie z Seforą (2,21), ponadto historia objawienia się Jahwe i określenie posłannictwa Mojżesza (3,1-15; 4,10-31; 5,1-6,1) oraz frag­menty dotyczące plag egipskich (10,12-27; 11,1; 12,31). W tradycji jahwistycznej zachował się najstarszy rytuał paschalny (12,1-14) i opo­wiadanie o nocnym spotkaniu Mojżesza z Jahwe (4,24-26). Tradycja Jahwistyczna podaje własne, zwarte opowiadanie o przejściu Izraela przez Morze Czerwone (11,2-8; 12,21-30), podobnie jak tradycja ka­płańska, oraz teofanię Jahwe na Synaju (19,2-15), przekazanie Prawa i zawarcie przymierza (24,12-18). W zasadzie jednak tradycja jahwistyczna w głównej mierze ma na uwadze samo wyjście z Egiptu, a mniej wydarzenia na Synaju (w odróżnieniu od tradycji D). Tradycja elohistyczna skupia się wokół historycznych danych związanych z postacią samego Mojżesza. Rozpoczyna się opowiadaniem o jego narodzinach (1,22; 2,10), wychowaniu, powrocie do braci i ucieczce do Madian (2,15), wreszcie o jego zadaniach na dworze faraona (5,1-6,1). Z historii Izraela tradycja elohistyczna referuje jedynie wydarzenia przy Mara (17,1-7) i walkę z Amalekiem (17,8-16). Widoczna jest również przy opisie teofanii na Synaju (19,2-25), przekazaniu Prawa (20,23-23,19), zawarciu przymierza (24,3-8), sprzeniewierzeniu się Izraela Jahwe i po­nownym pojednaniu (32-33). Tradycja elohistyczna kończy się wzmian­ką o "namiocie spotkania" (33,5-11). Tradycję kapłańską możemy wyodrębnić w części narracyjnej Księgi Wyjścia: opis sytuacji Izraela w Egipcie (1,1-7,13n.), objawienie się Jahwe Mojżeszowi (6,1-13), spis plemion (6,14-26), fragmenty opowiadania o plagach egipskich (11-13). Tradycja kapłańska uwypukla rolę Aarona (7,1-13), prezentuje własną wersję przejścia przez Morze Czerwone (12-13), a opis nakar­mienia Izraela manną służy do wyeksponowania przykazania świecenia szabatu (16). Poza tym tradycja kapłańska widoczna jest w kultycznym ujęciu Prawa na Synaju (25-31; 35-40). Tradycja deuteronomiczna jest w Księdze Wyjścia słabo rozwinięta. Można w niej wyodrębnić dwie podstawowe myśli teologiczne: fakt wyjścia z Egiptu (11-14) i wyda­rzenia na Synaju (20,1-17). Postacią wiążącą obie myśli jest Mojżesz (43,1). Ponieważ w czasach redakcji Pięcioksięgu przymierze miało już swoje określone miejsce w liturgii Izraela, łącznie z teofanią Jahwe, przypomnieniem Prawa, aktem wiary i posłuszeństwa Izraela, można stwierdzić, że tradycja historyczna o Synaju wpłynęła na ukształtowanie się liturgii i odwrotnie - liturgia na formę kultyczną pierwotnej tradycji. Teologia jest więc przedstawiona w Księdze Wyjścia w stylu narracji o wydarzeniach, począwszy od wyjścia z Egiptu aż do zawarcia przy­mierza. Samo wyjście stanowiło dla Izraela obraz ocalenia i zbawienia, przymierze natomiast gwarantowało narodowi wybranemu stałą opiekę Jahwe. O stałej obecności Boga wśród ludu świadczyły Jego wielkie dzieła. Po zbudowaniu świątyni obecność Jahwe i Jego zbawczą potęgę uzmysławiała arka przymierza, ustawiona w miejscu najświętszym tejże świątyni.

2: Wyjście z Egiptu

Wyjście z Egiptu (grec.: eksodos, łac.: exodus) - określenie histo­rycznego wydarzenia w dziejach półkoczowniczego plemienia Jakuba, które z Kanaanu przybyło do Egiptu w poszukiwaniu możliwości egzystencji. Ludziom tym zezwolono się osiedlić, lecz później zmuszano ich do ciężkich robót przy budowie twierdz Pitomu i Ramzes. Pod przewodnictwem Mojżesza uszli więc z Egiptu, z niewoli faraona Ramzesa II (1301-1234 r. przed Chr.) lub jego następcy Merenftacha. Gdyby przyjąć teorię wyjścia ok. 1500 r., to faraonem byłby wówczas Tutmosis III i Amenofis II. Ścigające uchodzących Izraelitów wojska egipskie utonęły w Morzu Trzcinowym (Morze Czerwone). W drodze do nowej, obiecanej przez Boga ziemi, dołączyły do plemion synów Jakuba rody spokrewnione. Biblia podaje dwie trasy ich wędrówki. Jedna prowadziła wzdłuż szlaku handlowego przy brzegu Morza Śródziemnego obok miast Pi-Hachirot, Migdol i Baal-Sefon (Wj 14,2; Lb 33,7), druga przez pustynię Paran do Kadesz (Lb 13,26 n.), pustynię Synaj i góry Hor na granicy Edomu (Lb 33,1-49). Pustynna droga jest dokładniej udokumentowana przez tradycję ST. Wędrówka do Kanaanu trwała 40 lat, a liczba mężczyzn wyruszających z Egiptu wynosiła według danych biblijnych 600.000 (Wj 12,37; Lb 2,32). Wyjście z Egiptu uważał Izrael za początek swego istnienia i potwierdzenie wyjątkowej pozycji jako narodu wybranego wśród innych ludów. Stanowiło ono niejako wyznanie wiary Izraela (Wj 15,1-18), wokół którego skupia się cała tradycja zawarta w Pięcioksięgu Mojżesza. Było to największym czynem Jahwe wobec Izraela, najważniejszym wydarzeniem zbawczym, do którego Izrael często powracał (Lb 23,22-24,8; Pwt 25,8). Pamiątkę wyjścia z Egiptu obchodzono w dorocznym święcie Paschy (Wj 1-15).

3: Imię Boże Jahwe

Jest to w ST imię Boga podkreślające ideę Boga Przymierza. Wy­tłumaczenie imienia Jahwe zawarte jest w Księdze Wyjścia 3,14: "Jam jest, który jest" i oznacza prawdziwość jedynego Boga Izraela w od­różnieniu od bożków pogańskich. Jahwe jest skutecznie obecny i działa zbawczo w swoim narodzie, ukazuje swą potęgę, wyprowadzając naród z Egiptu. Imię Jahwe nie tyle więc wskazuje na wieczne istnienie Boga jako absolutu i przyczyny wszelkiego istnienia, co oznacza Jego zbaw­czą obecność. Wymowa Jehowah jest błędna i polega na dodaniu zna­ków wokalnych hebrajskiego rzeczownika "Pan" (Adonai) do spółgłosek jhwh. Z takiego połączenia powstało "J(e)h(o)w(a)h", znane dopiero od XIII w. po Chr.

3. Księga Kapłańska (Leviticus) - Kpł - Trzecia księga Pięcioksięgu Mojżesza, ostatecznie zredagowana po niewoli babilońskiej. Podobnie jak inne księgi Pentateuchu nie stanowi jedności literackiej i genety­cznej. Do najstarszej warstwy należą rozdz. 8-10 i 16, które określa się jako pierwotny dokument kapłański, wywodzący się z wcześniejszej tradycji ustnej. Część najobszerniejsza - kodeks świętości (17-26) skła­da się przeważnie z warstw młodszych, odzwierciedla tendencje religijno-kultyczne VI-V w. przed Chr., które miały być w przyszłości miarodajne dla Izraela.

Księgę można podzielić na 6 części: 1) zawiera przepisy dotyczące ofiar (1-7); 2) mówi o ustanowieniu kapłanów (8-10); 3) zawiera prze­pisy dotyczące czystości kultycznej (11-15) o bardzo starej tradycji, wywodzącej się z faktycznych potrzeb życiowych Izraelitów. Wiele z tych przepisów stosowano już długo przed sporządzeniem zbioru, któ­ry dodatkowo zawiera pewne młodsze uzupełnienia, jak np. przepisy dotyczące położnic w rozdz. (12; 4) określa rytuał Dnia Pojednania (16; 5) obejmuje kodeks świętości (17-26); 6) stanowi prawa dotyczące spła­ty ślubów i dziesięcin (17). Jest to najmłodsza część księgi, która w koń­cowych fragmentach zawiera dalsze uzupełnienia.

4: Kapłaństwo i ofiary w ST

Początki kapłaństwa w ST sięgają czasów Mojżesza, któremu Bóg zlecił powierzenie funkcji kapłana Aaronowi i jego synom. Podstawo­wym zadaniem kapłana były czynności kultowe i opieka nad arką przy­mierza. Z chwilą powstania świątyni jerozolimskiej i zwiększenia się ilości obrzędów kulturowych, rozszerzyły się również funkcje kapłana. Pomocnikami kapłana byli lewici, których rola po niewoli babilońskiej uległa ograniczeniu. Najwyższy rangą kapłan był arcykapłanem.

Jezus uznawał autorytet kapłana ST (Mk 1,44; por. Łk 17,14; por. Kpł 13,49), oceniał jednak krytycznie ich postępowanie (Mt 23,1-7; Łk 10,31 n.). NT nie stosuje nigdy określenia "kapłan" do Apostołów i ich współpracowników, używa natomiast terminu "starsi" (grec.:presbyteros) lub "biskupi" (grec.: episkopoś), których ustanawiali Aposto­łowie przez włożenie rąk (Dz 14,23), powierzając im kierownictwo gminy. Podobnie jak w innych religiach ST uważał ofiarę za najwyższy akt religijny i liturgiczny. Ofiara była wyrazem uznania wyższości bó­stwa, składano je celem przebłagania lub uproszenia przywilejów i łask.

W ST ofiarowywano Bogu pierwociny ziemi, bydła i chleba (Wj 13,2; 23,19; Kpł 23,20). Do Boga należeli także pierworodni synowie rodzin (Wj 22,28). ST zabraniał jednak składania ofiar z ludzi (Pwt 12,31; 18,10; Jr 7,31). Bóg miał prawo żądać od człowieka największego poświęcenia (np. ofiara Izaaka w Rdz 22), lecz nie pragnął śmierci człowieka. Ofiary z dzieci na wzór religii pogańskich spotkały się ze zde­cydowanym potępieniem proroków (2 Krl 16,3; 21,6; Jr 7,31). Składanie ofiar cechowała początkowo prostota właściwa ludom koczowniczym. Ołtarze budowano z ziemi (Wj 20,24), a ojciec rodu modląc się składał w ofierze zwierzęta i płody rolne (Rdz 4,3; 12,7n.). Funkcję tę za czasów Mojżesza przejęli kapłani, a w czasach Jozjasza miejscem skła...