zobowiązania - całe.doc

zobowiązania

1. Zobowiązania u Gaiusa:

- w części dot rzeczy

- traktował zobowiązania jako uprawnienia majątkowe o charakterze względnym

- chronione w procesie za pomocą actiones in personam (skarg / powództw stosowanych wobec dłużnika)

2. Zobowiązanie (obligatio) – stosunek prawny, w którym jedna osoba jest wobec drugiej obowiązana do świadczenia; strona uprawniona – wierzyciel (creditor; wierzytelność), strona zobowiązana – dłużnik (debitor; dług); wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia (działanie lub zaniechanie czegoś).

3. Określenia zobowiązań w źródłach prawa rzymskiego:

a) Instytucje Gaiusa -> prowadzimy proces przeciwko komuś, kto jest wobec nas zobowiązany z kontraktu lub deliktu, powinien nam coś dać, uczynić lub świadczyć; każde zobowiązanie wynika z kontraktu lub deliktu;

b) Digesta justyniańskie -> istota zobowiązania polega na tym, by zmusić kogoś innego do dania nam czegoś lub do czynienia lub do świadczenia;

c) Instytucje justyniańskie -> węzeł prawny, który zmusza nas do świadczenia komuś pewnej rzeczy według praw naszego państwa

3. Elementy:

1. Względny charakter stosunku zobowiązaniowego – jako węzeł prawny łączył ze sobą tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciela i dłużnika; prawa dochodzone za pomocą actiones in personam; w formułce actio in personam występowały nazwiska wierzyciela i dłużnika;

2. Obowiązek dłużnika spełnienia określonego świadczenia – na rzecz wierzyciela; to istota zobowiązań; mogło polegać na zapewnieniu wierzycielowi wyłączności władania rzeczą (dare), podejmowaniu określonych działań (facere), zaniechaniu określonych działań (non facere), zapłaceniu odszkodowania (praestare);

3. Zaskarżalność zobowiązania – źródłami zaskarżalności wg Gaiusa były kontakty i delikty (stopniowo generalizacja i rozszerzenie); początkowo opierano się tylko na ius civile, potem również na prawie pretorskim i cesarskim

4. Teorie odnoszące się do genezy zobowiązań:

a) Najstarszą formą zobowiązań były kontrakty i delikty. Początków należy szukać w odpowiedzialności za popełnienie czynu niedozwolonego (deliktu). Akt  przemocy dokonany przez członka jednego z rodów osobie należącej do innego rodu prowadził do stosowania zemsty rodowej. Stosowanie tej zemsty maiło być przez władzę stopniowo ograniczane do kary talionu. Następnie pojawiła się możliwość zawierania dobrowolnej ugody, wyłączającej stosowanie zemsty prywatnej w zamian za zapłatę ustalonej kary prywatnej. Z czasem zastąpiła karę talionu. Z deliktów miały się rozwinąć późniejsze kontrakty. Inni uważają, że pierwotną formą zobowiązań miały być archaiczne akty prawne dokonywane za pomocą wagi i spiżu oraz ściśle wypowiadanych słów. Z nich miałyby wywodzić się  porozumienia wyłączające zemstę prywatną i późniejsza odpowiedzialność deliktowa.

b) Teoria stworzona  przez niemieckiego romanistę A. Brinza. Oddzielił on w pojęciu zobowiązania elementy długu (schuld) i odpowiedzialności (haftung). Początkowo zaciagnięcie zobowiązania stwarzało jedynie obowiązek dłużnika zwany długiem. Do powstania odpowiedzialności było niezbędne dokonanie odrębnej czynności, polegającej na ustanowieniu ręczyciela (osoby trzeciej, która miała odpowiadać za niewykonanie obowiązku przez dłużnika). Z czasem dopuszczono traktowanie dłużnika również jako ręczyciela -> był dłużny i odpowiedzialny. Powstanie tej teorii, wiązało się z dążeniem do wyjaśnienia istoty tzw. zobowiązań naturalnych. Rzymskie zobowiązania były ściśle związane z istnieniem odpowiedniej skargi. (Celsus – skarga daje możliwość dochodzenia  sądowego tego co się należy). Przekazy Gaiusa przeczą tej teorii. Skuteczność najdawniejszych aktów prawnych tworzących zobowiązania nexum i sponsio również są przeciwko tej teorii.

c) Zastanawiano się czy zobowiązania łączą się z ius civile czy również występowały one w prawie pretorskim. Jedni mówią, że w Instytucjach Gaiusa termin obligatio był używany również  w odniesieniu do zdarzeń chronionych na podstawie prawa pretorskiego. Przeciwnicy uważają, ze Gaius rozszerzył pojęcie zobowiązań wbrew przyjętym wówczas poglądom. W okresie republiki zaczęły zacierać się różnice między ius civile a prawem pretorskim. Ostateczne zatarcie po ułożeniu edyktu pretorskiego. Kryterium istnienia zobowiązania stanowiło dla prawa klasycznego udzielenie actio in personam niezależnie czy była ona udzielana na podstawie ius civile czy ius honorarium.

Podziały zobowiązań

1. Z uwagi na ich charakter:

* ze względu na ilość węzłów obligacyjnych w ramach jednej obligatio

a) jednostronne (obligatio unilateralis) – jedna strona stosunku zobowiązaniowego jest wierzycielem, druga tylko dłużnikiem, tylko wierzyciel może występować z actio in personam; wynikały z kontraktów werbalnych, literalnych, pożyczki (realne), delikty, „jakby delikty”, „jakby kontrakty”)

b) dwustronne – obie strony mogą być jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem (każdy kontrakt)

- zobowiązania dwustronne równoczesne (obligationes bilaterales aequales) – synallagmatyczne, wzajemne; polegały na powstaniu przez sam fakt zawarcia zobowiązania (w momencie zawarcia umowy), obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń; realizacja swych uprawnień z pomocą actio in personam; powstawały z kontraktów konsensualnych z wyjątkiem mandatu; strony są „zobowiązane świadczyć sobie wzajemnie” (ultro citroque);

- zobowiązania dwustronne nierównoczesne ( obligationes bilaterales inaequales) – wtedy gdy w chwili powstania zobowiązania jedna ze stron była tylko zobowiązana a druga tylko uprawniona; wierzycielowi przysługiwała actio directa ( skarga bezpośrednia ), dłużnik mógł nabyć określone uprawnienie w stosunku do wierzyciela i mógł go dochodzić za pomocą actio contraria; powstawały na mocy kontraktów, „jakby kontraktów”, których przedmiotem były nieodpłatne świadczenie rzeczy lub usług; przykładem – kontrakty realne, z wyjątkiem pożyczki, mandat z kontraktów konsensualnych, negotiorum gestio i tutela; podczas wykonywania zobowiązania dłużnik mógł ponosić określone koszty, a wierzyciel musiał je pokryć.

*ze względu na zakres swobody sędziego przy orzekaniu

a) zobowiązania ścisłego prawa (stricti iuris) - udzielano formułki procesowej, sędzia musiał trzymać się ściśle instrukcji zawartej w formułce; wierzyciel mógł domagać się               wypełnienia zobowiązania tylko w takim zakresie jaki było określone w jego treści, nic ponad; sędzia bez upoważnienia (exceptio) nie mógł uwzględniać zarzutów wysuwanych przez pozwanego; zobowiązania z deliktów i niektórych kontraktów (werbalnych, literalnych, pożyczki); pozwany musiał wysuwać przysługujące mu zarzuty przed pretorem; pochodziły z dawnego ius civile

b) zobowiązania dobrej wiary (bonae fidei) - udzielano formułki procesowej upoważniającej sędziego do zasądzenia tego, co się należało wierzycielowi od dłużnika, z uwzględnieniem zasad dobrej wiary (ex fide bona); sędzia w oparciu o zawartą w formułce klauzulę dobrej wiary, oceniał zakres obowiązków stron z uwzględnieniem wszelkich okoliczności mogących mieć wpływ na wykonanie zobowiązania; pozwany nie musiał wysuwać ewentualnych przysługujących mu zarzutów już przed pretorem, bo klauzula dobrej wiary umożliwiała podniesienie ich podczas postępowania przed sędzią; zobowiązania z kontraktów konsensualnych i większości realnych; wprowadzone do edyktu przez pretora

* sposób dochodzenia

a) zobowiązania naturalne (obligationes naturales) –wywodziły się ze stosunków społecznych; ich świadczenia nie można było dochodzić na drodze procesowej; początkowo wynikały gdy jedna ze stron nie miała zdolnosci prawnej lub zdolności do czynności prawnych; skutki:

-dłużnik, który dobrowolnie spełnił świadczenie nie mógł żądać zwrotu takiego świadczenia jako nienależnego (condictio indebiti);

- mogły być przedmiotem               odnowienia (novatio)

- mogły ulegać potrąceniu, gdy było ono dopuszczalne

- mogły być przedmiotem umocnienia (intercessio) przez udzielenie poręczenia lub ustanowienia zastawu

b) zobowiązania cywilne (obligationes civiles) - mogą być dochodzone za pomocą actio in personam; 

Świadczenie

1. Dare – oznaczało obowiązek dłużnika polegający na wydaniu rzeczy w celu przeniesienia własności bonitarnej lub kwirytarnej, względnie ustanowienia prawa na rzeczy cudzej; np. zwrot otrzymanej pożyczki.

2. Facere – oznaczało obowiązek dłużnika polegający na wykonaniu jakiejś czynności lub na powstrzymaniu się od jakiegoś działania (non facere); również przeniesienie posiadania jeśli nie miał on na celu przeniesienia własności kwirytarnej lub bonitarnej; np. obowiązek wykonania pracy przez pracownika

3. Praestare – wieloznaczne; odpowiedzialność poręczycieli za cudzy dług (odp. solidarna), odpowiedzialność z tytułu gwarancji, obowiązek zachowania dłużnika wychodzący poza podstawową treść zobowiązania (np. odp. za świadome szkodliwe działanie przy wykonywaniu działania); różne rodzaje zachowań dłużnika, do których zobowiązuje go obligatio.

3. Oportere – powinność oparta na ius civile.

4. Solvere – uwolnieni się od ciążącego obowiązku.

5. Wymagania dotyczące świadczenia (aby mogło zaistnieć):

-         musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania (impossibilium nulla, obligatio est – zobowiązanie nie powstaje, gdy świadczenie jest niemożliwe do wykonania, Celsus)

-         świadczenie musiało mieć wartość majątkową (musiała dać się wyrazić w pieniądzach; sprecyzowane za Ulpiana)

-         musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości

-         nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami ani też oparte na niegodziwej przyczynie (kontrakt nie rodzi skutków prawnych, u Gaiusa i Justyniana)

6. Przedmiot świadczenia:

- rzecz określona co do gatunku (in genere)- zobowiązanie co do gatunku nie gaśnie w przypadku, gdy rzecz została utracona lub zniszczona, należy świadczyć inną rzecz tego samego gatunku; „gatunek nie ginie””;

- rzecz indywidualnie oznaczona (in specie) - dłużnik zobowiązany świadczyć tą określoną rzecz, jeśli zostanie utracona lub zniszczona, zobowiązanie gaśnie, „rzecz indywidualnie oznaczona ginie na szkodę wierzyciela”, chyba  że nastąpiło to z przyczyny za które dłużnik odpowiada, wtedy obowiązek odszkodowania za niewykonanie zobowiązania.

7. Wielość świadczeń:

a) zobowiązanie przemienne (obligatio alternativa) - przypadek gdy z treści zobowiązania wynika możliwość spełnienia więcej niż jednego świadczenia, spełnienie jednego zwalnia dłużnika ze zobowiązania, dłużnik wybiera, „w treści zobowiązania istnieją dwa świadczenia, ale wykonane może być tylko jedno”; gdy jedno gaśnie musi wykonać drugie;

b) upoważnienie przemienne (facultas alternativa) - przypadek, gdy w treści zobowiązania istnieje tylko jedno świadczenie, ale dłużnik może zwolnić się ze swego obowiązku również przez spełnienie innego świadczenia. 

„w treści zobowiązania istnieje jedno świadczenie, ale wykonane mogą być dwa”; niemożność spełnienia świadczenia podstawowego zwalnia dłużnika ze zobowiązania

8. podzielność świadczenia – możliwość podziału przedmiotu świadczenia, gdy po stronie wierzyciela lub dłużnika więcej niż jedna osoba; jeśli przedmiot świadczenia był podzielny, zobowiązanie mogło być wykonane w częściach przez poszczególnych dłużników lub na rzecz poszczególnych wierzycieli; nie miało wpływu na istotę lub wartość; najbardziej typowe – świadczenie pieniężne (coś co daje się zważyć, zmierzyć, policzyć);każdy swoją część; świadczenie niepodzielne musiało być wykonane w całości, bo traciłoby swoją wartość lub istotę, przy takim świadczeniu obowiązek jego realizowania przypadał jednej z osób.

9. Solidarność (istota w Instytucjach justyniańskich dot. Solidarności powstałej przez kontrakty werbalne; w prawie klasycznym samo dokonanie litis contestatio przeciw jednemu z wierzycieli powodowało zwolnienie dłużnika wobec innych wierzycieli; mogła wynikać z ustanowienia jej w stipulatio z zapisu damnacyjnego, współwłasności, niektórych rodzajów spółki; prawo regresu; od Jusyniańskiego ograniczono solidarność):

- solidarność czynna – gdy po stronie wierzyciela występuje kilka podmiotów, każdy z wierzycieli mógł żądać spełnienia całego świadczenia podzielnego od dłużnika, spełnienie świadczenia wobec jednego z wierzycieli zwalniało dłużnika ze zobowiązania

- solidarność bierna – gdy wielość podmiotów występuje po stronie dłużnika; wierzyciel mógł żądać spełnienia całego świadczenia od jednego z kilku dłużników, spełnienie świadczenia przez jednego z dłużników, zwalniało pozostałych (od klasycznego podczas litis contestatio); mogła wynika ze stypulacji, legatu damnacyjnego, ze współwłasności, niepodzielności świadczenia, niektórych rodzajów spółki

Źródła zobowiązań

1. Najdawniejszymi źródłami zobowiązań miały być działania polegające na  wręczeniu rzeczy lub nastąpieniu jakiegoś zdarzenia (re), wypowiedzeniu określonych słów (verbis), złożeniu oświadczenia na piśmie (litteris), wyrażenie w jakikolwiek sposób zgodny przez strony (consensu).

2. Contrahere – zawiazywać; od niego contractus, czyli kontrakt w rozumieniu umowy rodzącej zobowiązanie, czynność „zawiązywania”, „łączenia”, „tworzenia czegoś”; występował w połączeniu z konkretna czynnością zwaną negotium; oznaczało on nawiązanie stosunku obligacyjnego

3. Klasyfikacja źródeł zobowiązań:

a) Gaius – każde zobowiązanie powstaje z kontraktu lub z czynu niedozwolonego (deliktu) -> species; dodatkowo species obligationis -> zwrot otrzymanego niesłusznego wzbogacenia; Res cottidianae – w Digestach justyniańskich; dwójpodział uzupełniony o 3 grupę zdarzeń, określoną jako „różne inne przyczyny powstania zobowiązań” (variae causarum figurae); rodziły skutki prawne  w postaci możliwości udzielania skargi in personam; brak było jednolitego kryterium;

b) Justynian – w Instytucjach; podział na 4 źródła: kontrakty, jakby kontrakty, delikty, jakby delikty; „jakby” rodziły odpowiedzialność zbliżoną do odpowiedzialności kontraktowej bądź deliktowej;

c) Ulpian – wynikające z kontraktu (świadome zawiązanie zobowiązania), ze zdarzenia ( popełnienie czynu niedozwolonego ) oraz na podstawie stanu faktycznego (pretor chroni);

d) Modestyn – podstawy zobowiązań: wręczenie rzeczy, wypowiedzenie słów, samo wyrażenie porozumienia, przepis ustawy, prawo pretorskie, konieczność lub czyn niedozwolony.

4. Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego:

- wiązały się z najdawniejszymi i uroczystymi aktami prawnymi (np. ...