Muzyka.doc

Muzyka w nauczaniu początkowym

Wstęp

„Dziecko nosi w sobie muzykę spontaniczną, która chce się
ujawnić. Jeżeli pomożemy dziecku rozwinąć muzykę, która
jest w nim, uczynimy ją istota nie tylko lepszą i
szlachetniejszą, lecz również bardziej szczęśliwą."

E. Souriau

Edukacja muzyczna ma w klasach początkowych szczególnie doniosłe pedagogiczne znaczenie. Muzyka, bowiem jako jeden z kierunków edukacji dziecka, w sposób szczególny rozwija percepcję słuchową, aktywną postawę twórczą, sferę emocjonalną i wrażliwość estetyczną, a to z kolei przyczynia się do osiągania coraz lepszych wyników w nauce.

Treści podstawowe edukacji muzycznej w klasach początkowych sprowadzają się w istocie rzeczy do odtwarzania muzyki przy wykorzystaniu głosu (śpiew) i ruchu (rytmika) oraz do słuchania muzyki. Słuchanie muzyki jest natomiast formą kontaktu dziecka z określonymi utworami i przeżywanie ich harmonii i piękna. Zagadnienie dotyczące tworzenia muzyki, nauka gry na instrumentach czy też wiadomości z teorii i historii muzyki mają charakter fakultatywny.

W klasach początkowych edukacja muzyczna skorelowana jest z nauką czytania (rytmizacja tekstów, śpiewanie sylabami itp.) i pisania (rozwijanie sprawności manualnych), a tematycznie powiązana często z edukacją środowiskową. Przez wprowadzanie ruchu podporządkowanego muzyce przyspieszamy osiągnięcie koordynacji ruchów oraz rozwijanie procesów hamowania i pobudzania w ich wzajemnej równowadze.

Tak, więc muzyka jest jednym z kierunków edukacji dziecka w młodszym wieku szkolnym, w okresie nauczania początkowego. Jej szeroko rozumianą funkcją jest uwrażliwienie na wartości i piękno muzyki, odczuwania ich oraz rozwijanie doń pozytywnej motywacji. "Wychowanie muzyczne wpływa na rozwój zdolności muzycznych dziecka, ale przede wszystkim posiada ogromną wartość ogólnorozwojową - i z tego powodu nabiera szczególnego znaczenia w nauczaniu początkowym. W tym okresie muzyka jest jednym z podstawowych przedmiotów nauczania i nie może być niczym innym zastąpiona ".[1]

Założenia muzyki jako przedmiotu nauczania w klasach wczesnoszkolnych
 

Muzyka, jako przedmiot nauczania, jest integralnym elementem całokształtu zajęć szkolnych. Wszystkie dzieci traktowane są jako istoty muzykalne, tzn. posiadające słuch muzyczny, pamięć i poczucie rytmu, zdolności percepcji muzyki i wykonywania jej głosem bądź na instrumentach.

Już w okresie przedszkolnym - muzykalność dziecka uznawana jest za ważną cechę rozwojową o dużej dynamice, wymagającą opieki pedagogicznej. Szanse rozwojowe, jakie zapewnia dziecku szkoła włączając muzykę do procesu kształcenia i wychowania są jeszcze większe.

Wychowanie muzyczne wpływa na rozwój zdolności muzycznych dziecka, ale przede wszystkim posiada ogromną wartość ogólnorozwojową - i z tego powodu nabiera szczególnego znaczenia w nauczaniu początkowym. W tym okresie muzyka jest jednym z podstawowych przedmiotów nauczania i nie może być niczym innym zastąpiona. Wprawdzie początkowej fazie estetycznego rozwoju dziecka dominuje plastyka, to jednak w trakcie nauczania początkowego stopniowo rolę tę przejmuje muzyka, by w starszych klasach
odstąpić ją literaturze.

Wzajemne związki tych dziedzin najwcześniej zachodzące to związki plastyczno-literackie. Jednak we wczesnoszkolnym okresie dominują już związki muzyczno-plastyczne (śpiew). Wcześniej świadomość dziecka jest bardziej związana z plastyką - środowisko barwne, różnokształtne, pełne kolorowych przedmiotów, zabawek, obrazów. W okresie wczesnoszkolnym środowisko staje się w świadomości dziecka bardziej akustyczne - pełne życia i ruchu. Mowa, śpiew, taniec, programowy charakter muzyki, wywołują bogate skojarzenia poznawcze, interesują emocjonalnie i pobudzają do działań. Stają się ważniejsze dla dziecka. ­

Wyodrębniając fazę wczesnoszkolną, jako teren podjętych tu rozważań należy podkreślić jej odmienność zarówno od fazy przedszkolnej jak i od nauczania systematycznego. Skupiając się na założeniach wychowania muzycznego w początkowej fazie nauki szkolnej, dobrze jest na tle uwarunkowań ogólnych przedmiotu, jakim jest muzyka, zdać sobie sprawę także ze specyficznych założeń wyznaczających działania pedagogiczne w tym okresie. Wcześniej jednak trzeba poznać założenia ogólne.

Pierwszym i najbardziej ogólnym założeniem jest ugruntowane we wszystkich postępowych systemach pedagogicznych przekonanie, że muzyka jest niezbędna dla prawidłowego i pełnego rozwoju człowieka. Pedagogika, a raczej szkoła, zobowiązana jest do organizowania takich doświadczeń muzycznych dziecka - kształcących i wychowawczych - które ten rozwój stymulują i wspierają. Dziecko, jako istota rozwijająca się, ma prawo do rozwoju muzycznego.

Drugim ważnym założeniem jest podporządkowanie przedmiotu muzyka - muzyce, jako dziedzinie sztuki. Tradycja muzyczna, arcydzieła tej sztuki, a także cechy i style aktualnie dominujące w muzyce oraz jej tendencje przyszłościowe to podstawowe zagadnienia, które wyznaczają sens i strukturę naszego przedmiotu. Muzyka jako przedmiot szkolny uzależniona jest od koncepcji muzyki jako dyscypliny sztuki. Wychowanie muzyczne opiera się w istocie na twierdzeniach wypracowanych przez estetykę muzyki, czyli przez teorię wartości dzieła muzycznego.

Muzyka jest zawsze obecna - i ta dawna, historyczna, zróżnicowana w zależności od epoki i stylu, i współczesna - również bogata i różnorodna. Nie można w wychowaniu muzycznym ograniczyć się jedynie do muzyki tradycyjnej, do uznanych przez historię arcydzieł i poglądów. Potrzebna jest także muzyka współczesna i współczesne podejście do muzyki. Po prostu potrzebny jest pełny kontakt z muzyką, bo tak ona właśnie funkcjonuje
w społeczeństwie.

Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na szczególne wartości nowej muzyki w wychowaniu muzycznym. Główną jej cechą jest to, że posługuje się nowym językiem. Stwarza to nowe, czasem trudne problemy percepcyjne i wykonawcze. Muzyka współczesna jest bogatym bodźcem w sferze myślenia muzycznego i przeżywania muzyki. Przyswajanie jej języka jest bardzo kształcące i korzystne dla ucznia.

Trzecim założeniem jest związek muzyki z człowiekiem w procesie nauczania. Przejawia się on w różnych formach wychowania muzycznego: śpiew, mowa żywa, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, słuchanie muzyki, improwizacja kierowana, twórczość spontaniczna, inscenizacje muzyczne, wiedza o muzyce, organizowanie imprez muzycznych. Każda z tych form ma znaczący wpływ na relację człowiek-muzyka, a odpowiednie ich wiązanie z sobą i wykorzystanie w zależności od wieku dziecka i stopnia jego rozwoju jest programem pracy nauczyciela, który uczy muzyki w szkole.

Czwartym założeniem jest oparcie wychowania muzycznego głównie na
systemie tonacyjnym dur-moll. Jest on najbardziej reprezentatywny dla muzyki. Nasza kultura muzyczna jest kulturą tonalną. Wszelkie inne zjawiska występujące w muzyce wywodzą się bądź z historii systemu dur-moll, bądź też z jego negacji. Dlatego można

i należy je interpretować jako zjawiska związane z systemem dur-moll lub dające się wyjaśnić przez odniesienie do niego.

Oprócz tych założeń ogólnych, ważnych dla całego cyklu wychowania muzycznego, należy poznać i przyjąć założenia pedagogiczne, które warunkują powodzenie w realizacji muzyki w klasach początkowych. I te należy uznać za niezbędne. Są one zbieżne z psychologicznymi prawidłowościami rozwoju dziecka w tym okresie.

Muzyka a rozwój dziecka

Powszechnie wiadomo, że muzyka służy rozwijaniu słuchu, głosu, poczucia rytmu oraz ma przygotować do odbioru dzieł wielkich mistrzów muzyki klasycznej.
Jednak zajęcia muzyczne posiadają- według mnie - jeszcze jeden walor, na który mało, kto
zwraca uwagę: wspomagają ogólny rozwój dziecka.

Wpływ muzyki na rozwój intelektualny

Punktem wyjścia większości zajęć muzycznych jest piosenka. Ucząc się słów i melodii, dzieci ćwiczą pamięć oraz koncentrację uwagi. Jeżeli jednak naukę piosenki połączymy z nauką czytania nut i gry na instrumencie, to stwarzamy dziecku po wielokroć większe możliwości rozwojowe, intensyfikując jego aktywność umysłową. Pismo nutowe, jak każde pismo - w języku ojczystym czy obcym, matematycznym, komputerowym itd. - to system symboli, wymagający od czytelnika zdolności zapamiętywania, analizowania poszczególnych znaków oraz odczytywania ich po uprzednim zestawieniu w logiczną całość. Każdy nowy język podnosi sprawność analizy i syntezy, ułatwiając dalszą naukę.

Główną przyczyną niechęci ludzi do aktywnego zajmowania się muzyką jest świadomość braku dobrego głosu. Połączenie śpiewu z nauką gry na instrumencie stwarza szansę tym, którzy gorzej śpiewają. Praca z instrumentem pomaga w zlikwidowaniu zaległości manualnych, ponadto ćwiczy koordynację psychoruchową.

Piosenki mają rozbudzić dzieci muzycznie, emocjonalnie i intelektualnie. Można je zagrać, zaśpiewać, ale też i zatańczyć, a więc dochodzi trening sprawności ruchowej.

Muzyka a rozwój emocjonalny, twórczy i społeczny

W jakim celu człowiek wymyślił zabawy takie, jak malarstwo, poezja, taniec, komponowanie muzyki? Prawdopodobnie po to, aby rozładować rozsadzający go "twórczy niepokój". Sztuka to wspaniały lek na dręczące nas wszelkiego rodzaju uczucia, sposób na konstruktywne wykorzystanie nawet najbardziej negatywnych emocji. Aktywność twórcza jest wynikiem ludzkiej wrażliwości, ale też wzbogaca osobowość człowieka, dodając jej barw
i odcieni.

Muzyka, oprócz tego, że jest formą artystycznej ekspresji i dostarczycielką doznań estetycznych, jest też specyficznym językiem dźwięku i gestu. Język pantomimiczny był pierwotny w stosunku do języka werbalnego. Dziecko zanim nauczy się mówić, porozumiewa
się z rodzicami za pomocą gestu oraz wokalizacji. Człowiek, którego gesty mówią coś
innego niż słowa jest odbierany przez otoczenie jako niewiarygodny, a nawet fałszywy.
Dlatego też należy poszerzać sprawność komunikacyjną dzieci o środki pozawerbalne. Trudno wyrazić coś jedynie gestem.

Wiele można znaleźć sytuacji, podczas których wychowankowie będą ćwiczyć na lekcjach muzyki swoje umiejętności społeczne. Już nawet w czasie zespołowego muzykowania niezbędne jest utrzymanie jednego tempa i przestrzeganie takich zasad, jak "nie krzyczeć podczas śpiewu", "nie grać bez zezwolenia, bo przeszkadza się innym" itp. często zachodzi konieczność, aby klasa dokonała wyboru przez głosowanie, np. wybierając jedną
z dwóch piosenek. Dzieci wtedy uczą się stosowania praw demokracji, co nie jest takie łatwe.

Psychologiczne podstawy zdolności muzycznych i twórczości dziecięcej.

Na jakość wytworów dziecięcych bardzo istotny wpływ mają zdolności muzyczne. "Przez uzdolnienie muzyczne rozumiem swoiste pod względem jakościowym połączenie
zdolności, które umożliwią skuteczne zajmowanie się działalnością muzyczną.”[2]

­"Zdolności to względnie utrwalone właściwości psychiczne jednostki, które mają swoje podłoże w cechach analityczno-syntetycznej działalności mózgu.”[3]

K. Lewandowska wyróżnia następujące podstawowe zdolności muzyczne:

A. Słuch muzyczny

1.       Poczucie wysokości dźwięku, czyli słuch wysokościowy jest jedną z podstaw
muzykalności, bez której niemożliwa byłaby percepcja muzyki i jakakolwiek aktywność muzyczna. Rozwija się on u dziecka stopniowo. Badania wykazały, iż pierwsze różnicowanie par dźwięków obserwuje się w wieku trzy i pół miesiąca. Istnieją jednak duże różnice indywidualne. Słuch wysokościowy przejawia się również w umiejętności rozpoznawania i odtwarzania melodii. Związane jest ze spostrzeganiem i rozwojem muzycznych wyobrażeń słuchowych.

2.       Poczucie czasu - to umiejętność rozróżniania dźwięków muzycznych w zakresie czasu
ich trwania.

3.       Poczucie głośności - czyli tak zwany słuch dynamiczny, obok słuchu wysokościowego i tembrowego wchodzi w skład słuchu muzycznego. Ma on nieco mniejsze znaczenie niż słuch wysokościowy, ale w pewnych rodzajach działalności muzycznej jego rola może być bardzo wielka. Badania psychologów muzyki wykazały, iż właśnie zdolność rozróżniania głośności dźwięków rozwija się najwcześniej.

4.       Poczucie barwy - czyli tak zwany słuch tembrowy, podobnie jak słuch dynamiczny ma on nieco mniejsze znaczenie niż słuch wysokościowy. Nie można jednak tej funkcji uznać za nieważną. Dużą rolę w rozwijaniu słuchu tembrowego odgrywają ćwiczenia polegające na rozróżnianiu barwy instrumentów.

5.       Słuch harmoniczny - określa się go, jako słuch muzyczny ujawniający się w odniesieniu do współbrzmień, a więc do wszelkiej muzyki wielogłosowej. Słuch harmoniczny pojawia się u dzieci znacznie później niż inne zdolności. Przekonania te potwierdzają liczne eksperymenty, które dowodzą, że dzieci określają współbrzmienie dwóch lub więcej dźwięków, jako jeden dźwięk. Rozwój słuchu harmonicznego jest możliwy pod warunkiem odpowiednio rozwiniętego słuchu melodycznego, stanowi wyższy stopień w rozwoju ogólnego słuchu muzycznego.

B. Pamięć muzyczna - to umiejętność zapamiętywania, rozpoznawania i reprodukowania
elementów oraz struktur muzycznych. Na podstawie obserwacji i badań wykazano, że
istnieją duże różnice w pamięci muzycznej między uczniami klas młodszych i starszych.
Dzieci z klas najmłodszych zapamiętują mimowolnie niezbyt aktywnie, odtwarzają tylko
to, co bezpośrednio spostrzegły.

C. Poczucie rytmu - to zdolność do czynnego przeżywania (odzwierciedlania w ruchu)
muzyki wskutek tego do subtelnego odczuwania emocjonalnego wyrazu czasowego
przebiegu ruchu muzycznego.[4]

D. Smak muzyczny - to zdolność wyróżniania i oceny wartości artystycznej w muzyce.

Liczne badania przeprowadzone w związku z problemem zdolności muzycznych,
wskazują, że zdolności muzyczne rozwijają się wraz z wiekiem. W każdej grupie wiekowej
zachodzą duże różnice indywidualne, dotyczące spostrzegania elementów muzycznych,
wyrazistości wyobrażeń długości zatrzymywania w pamięci materiału muzycznego. W
zakresie poszczególnych zdolności można wyodrębnić charakterystyczne etapy rozwoju.
Przejście z jednego etapu na drugi zależy między innymi od ogólnego rozwoju muzycznego
dziecka, od metodyki kształcenia tych zdolności, a także od zachowania ciągłości w
kształceniu muzycznym.

Wielu badaczy zgodnie twierdzi, że rozwijanie słuchu muzycznego u dzieci w wieku
poniemowlęcym i przedszkolnym może stać się podstawą ich działalności muzycznej. Jakość wytworów uzależniona jest również od skali głosu dziecka, jego rozśpiewania.
Dzieci o większej skali głosu odznaczają się ciekawszymi improwizacjami głównie
melodycznymi. Często skala głosu jest niewykorzystana. Dzieci niejednokrotnie nie zdają
sobie sprawy ze swoich możliwości głosowych. Istnieje, więc konieczność rozwijania skali
głosu i doskonalenia jego emisji od najmłodszych lat.

Treści wczesnoszkolnej edukacji muzycznej

Nowy program nauczania muzyki w klasach I - III kładzie główny nacisk na kształcenie elementarnej wrażliwości zmysłowej, słuchowo-ruchowej, wytwarzanie pozytywnych motywacji, wyzwolenie ekspresji i przygotowanie do percepcji muzyki. W związku z powyższym, program nauczania ujęto w trzy działy, odpowiadające trzem podstawowym dyspozycjom muzycznym: odtwórczej, twórczej i percepcyjnej

·         „Brzmienie głosów, instrumentów muzycznych, dźwięk, rytm, tempo,

·         Śpiew, gra na instrumentach, ruch z muzyką,

·         Percepcja elementów akustyki środowiska człowieka, muzyki i utworów muzycznych.” Formy kontaktów z muzyką: śpiew i ćwiczenia mowy, gra na instrumentach, ruch przy muzyce, elementarne tworzenie muzyki, słuchanie muzyki.

Sądzę, że rozwijanie wrażliwości słuchowej powinno być pierwszym
podstawowym zadaniem muzyki w klasach młodszych. W klasach tych dzieci kontynuują
rozpoczętą w przedszkolu naukę czytania i pisania, a w nauce tej niezbędne jest dobre
słyszenie i rozróżnianie dźwięków. Efekty edukacji muzycznej dzieci, urzeczywistnianej w szerokim zakresie (podstawowym i fakultatywnym) obejmują w szczególności:

- poprawne intonowanie pieśni, piosenek, śpiewanek;

- opanowanie podstaw gry na instrumentach dziecięcych;

- odczytywanie zapisu nutowego;

- sprawność muzyczno - ruchową;

- percepcję muzyki;

- emocjonalne słuchanie muzyki.

Śpiew i ćwiczenia mowy obejmują:

-          rytmiczne recytowanie tekstów ze zróżnicowaniem tempa, dynamiki, artykulacji, intonacji, barwy głosu;

-          regulację oddechu i poprawne intonowanie dźwięków (skala głosu dziecka wraz z wiekiem ulega rozszerzeniu);

-          śpiewanie piosenek w przyjętych skalach (jednogłosowych, jedno- i dwu-
głosowych oraz kanonów);

-          śpiewanie wzorów melodii i ich modyfikacji.

Odczytywanie zapisu nutowego następuje w toku codziennej pracy z uczniami, podczas nauki gry na instrumentach, śpiewania wzorów melodii i piosenek. Proces przyswajania zapisu nutowego oraz jego identyfikację z dźwiękiem ułatwia fonogestyka.

Gra na instrumentach muzycznych umożliwia aktywny udział w procesie lekcyjnym wszystkich uczniów. Forma ta obejmuje:

-          rozpoznawanie znaków rytmicznych i melodycznych w zapisie nutowym;

-          powtarzanie, odtwarzanie rytmów, echo rytmiczne;

-          grę na instrumentach w czasie ćwiczeń rytmiczno-ruchowych, tworzenia muzyki, śpiewu w formie akompaniamentu;

-          grę na instrumentach perkusyjnych o ustalonej wysokości dźwięku oraz flecie.

Ruch z muzyką obejmuje następujące zestawy ćwiczeń:

-          relaksacyjne;

-          oddechowe;

-          z zakresu techniki ruchu (kształcące świadomy ruch, kierunek ruchu, postawę);

-          z zakresu orientacji w przestrzeni;

-          kształcące poczucie metrum;

-          uwrażliwiające na zmiany (tempa, dynamiki, artykulacji);

-          rozwijające poczucie rytmu;

-          kształtujące wyczucie form muzycznych (AB, ABA, ronda, wariacji);

-          zabawy ruchowe ze śpiewem;

-          ruchowa interpretacja utworu;

-          improwizacja ruchowa (improwizacja rytmów i tworzenie form muzycznych oraz tworzenie "opowieści ruchowych").

Tworzenie muzyki obejmuje, w zakresie rytmu i metrum:

-          rytmizację mowy (rzeczowników, przysłów, wierszy; dobieranie tekstów do podanych struktur rytmicznych; rytmizowanie mowy z zastosowaniem zmian taktów, przesunięć akcentów);

-          tworzenie rytmów (echo rytmiczne, kanony rytmiczne, ostinata rytmiczne,
tworzenie rytmu z towarzyszeniem ostinata, improwizacja rytmu, dobieranie
akompaniamentu ostinatowego do piosenek);

w zakresie melodyki:

-          spontaniczna swobodna improwizacja (śpiewanki na dowolnie obrany
temat);

-          improwizacja poddana pewnej dyscyplinie (improwizowanie melodii do
podanego tekstu, układanie melodii do zrytmizowanych wcześniej wierszy,
układanie melodii do podanego rytmu, układanie pytań i odpowiedzi z wykorzystaniem podanego motywu melodyczno-rytmicznego, kanony melodyczne, improwizowanie melodii w oparciu o charakterystyczny rytm znanych tańców ludowych).

W ramach percepcji muz...