Fromm_Proces Kafki.pdf

Erich Fromm, „Proces” Kafki

niem Elza, która przez całą noc do późnego rana była zajęta jako kelnerka w winiarni, a w

dzień przyjmowała wizyty leżąc w łóżku." 2

Było to puste, zrutynizowane życie, egzystencja jałowa, wyzbyta miłości i elementów

twórczych. Istotnie był on zatrzymany i słyszał, jak głos sumienia informuje go o

zatrzymaniu i o niebezpieczeństwie zagrażającym jego osobowości.

Drugie zdanie mówi nam, że “kucharka, pani Grabach, jego gospodyni, przynosząca mu

śniadanie codziennie około ósmej godziny rano, tym razem nie przyszła. To się

dotychczas nigdy nie zdarzyło." 3 Ten szczegół wydaje się małoznaczny. W istocie rzeczy

wspomnienie o tak błahym szczególe jak o nie-przyniesieniu śniadania po zaskakującej

wieści o jego aresztowaniu razi brakiem konsekwencji; lecz, tak jak i w marzeniach

sennych, ów pozornie nieistotny szczegół zawiera ważną informację o charakterze Józefa

K. Był on człowiekiem o “orientacji odbiorczej". Otrzymywać od innych - nigdy zaś dawać

czy też tworzyć 4 - to był kierunek wszelkich jego dążeń.

Inni powinni go karmić, troszczyć się o niego i osłaniać przed światem, od nich się

uzależnił. Był wciąż dzieckiem szukającym pomocy matki - oczekującym od niej

wszystkiego, wykorzystującym ją i zręcznie nią kierującym. Jak u wszystkich ludzi o

podobnym nastawieniu starania jego obracały się głównie wokół miłego i sympatycznego

sposobu bycia, tak by ludzie, zwłaszcza zaś kobiety, dawali mu to, czego potrzebuje;

największym lękiem napawała go okoliczność, że ludzie mogliby się rozgniewać i

zaniechać świadczeń. W jego przekonaniu źródło wszelkiego dobra znajdowało się na

zewnątrz, a problem życia sprowadzał się do unikania ryzyka utraty łask, które z niego

płynęły. Wynika stąd brak poczucia własnej siły i dojmujący lęk przed groźbą porzucenia

go przez osobę czy też osoby, od których jest uzależniony.

K. nie wiedział, kto go oskarżył, ani też, co mu się właściwie zarzuca. Zadawał sobie

pytanie: “Co to byli za ludzie? O czym mówili? Jakiej władzy podlegali?" Trochę później,

gdy rozmawiał z nadzorcą, człowiekiem stojącym wyżej w hierarchii sądu, głos stał się

nieco wyraźniejszy. K. zadawał mu wszelkiego rodzaju pytania nie mające nic wspólnego z

główną kwestią, o co si,ę go właściwie oskarża; w odpowiedzi nadzorca uczynił uwagę

zawierającą jedno z najdonioślejszych i najwnikliwszych spostrzeżeń, jakie w tym

8. PROCES KAFKI

Znakomitym przykładem dzieła sztuki pisanego językiem symbolicznym jest Proces Kafki.

Podobnie jak w tylu marzeniach sennych mamy tu do czynienia z wydarzeniami, z których

każde jest konkretne i realistyczne, całość jednak jest nieprawdopodobna i fantastyczna.

Aby zrozumieć tą powieść, należy ją odczytywać tak, jakbyśmy słuchali jakiegoś marzenia

sennego - długiego, zawikłanego snu, w którym zewnętrzne wydarzenia dzieją się w

przestrzeni i czasie, będąc odpowiednikiem myśli i uczuć śniącego, w tym przypadku

bohatera powieści - Józefa K.

Powieść rozpoczyna się od nieco sensacyjnego stwierdzenia: “Ktoś musiał zrobić

doniesienie na Józefa K», bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po

prostu aresztowany." 1

K., jak moglibyśmy powiedzieć, rozpoczyna marzenie senne od uświadomienia sobie,

że jest zatrzymany. Co to znaczy zatrzymany? Jest to interesujące słowo, które ma

podwójne znaczenie. To, że jesteśmy zatrzymani, może znaczyć, iż znaleźliśmy się pod

nadzorem funkcjonariuszy policji, lecz zatrzymanie może również znaczyć zahamowanie

możliwości rozwoju. Oskarżony jest aresztowany przez policję, zahamowany jest normalny

rozwój jego organizmu. W jawnej warstwie opowieści używa się wyrażenia “zatrzymany" w

pierwszym rozumieniu. Natomiast jej symboliczne znaczenie zawarte jest w tym drugim. K.

ma świadomość, iż jest aresztowany i zahamowany w swym własnym rozwoju.

W krótkim, mistrzowsko nakreślonym fragmencie Kafka wyjaśnia, dlaczego aresztowano

Józefa K. Oto jego sposób życia: “Tej wiosny zwykł był K. spędzać wieczory w ten sposób,

że po pracy, jeśli to jeszcze było możliwe - siedział w biurze przeważnie do dziewiątej

godziny - szedł na przechadzkę, sam lub z urzędnikami, a później wstępował do piwiarni,

gdzie zasiadał przy jednym stole ze starszymi przeważnie panami... Zdarzały się jednak

wyjątki od takiego rozkładu dnia, jeśli dyrektor banku, który wysoko cenił K. jako zdolnego

pracownika i człowieka godnego zaufania, zaprosił go na przejażdżkę automobilem lub do

swej willi na kolację. Oprócz tego raz w tygodniu odwiedzał K. pewną dziewczynę imie-

2 Tamże, s. 22.

3 Tamże, s. 5

4 Por. określenie orientacji odbiorczej w: E. Fromm, Mart for Himself, New York 1947.

1 F. Kafka, Proces, Warszawa 1971, s. 5

momencie można było przekazać K., jak i - powiedzmy to sobie - każdemu, kto popadł w

tarapaty i szuka pomocy. Nadzorca rzekł: “Chociaż nie odpowiem na pańskie pytanie, to

jednak radzę panu mniej zajmować się nami i tym, co się z panem stanie, natomiast

więcej myśleć o sobie." 5 K. nie zrozumiał znaczenia wypowiedzi nadzorcy. Nie dostrzegał,

że cały problem tkwi w nim samym, że jest on jedynym człowiekiem, który może siebie

ocalić, i fakt, iż nie mógł pójść za radą nadzorcy, dowodził jego ostatecznej porażki.

Tę pierwszą scenę powieści zamyka inne oświadczenie nadzorcy, które rzuca wiele

światła na naturę oskarżenia oraz aresztowania. “Przypuszczam, że zechce pan teraz

pójść do banku.

- Do banku? - spytał K. - Sądziłem, że jestem aresztowany... Jak mogę pójść do banku,

skoro jestem aresztowany?

- Ach tak - rzekł nadzorca już w drzwiach - pan mnie źle zrozumiał. Pan jest aresztowany,

pewnie, ale nie powinno to panu przeszkadzać w wykonywaniu zawodu. I nie powinno to

również wpłynąć na codzienny tryb pańskiego życia.

- W takim razie nie jest tak straszną rzeczą być aresztowanym - powiedział K. i przystąpił

blisko do nadzorcy.

- Nigdy nie byłem innego zdania - odpowiedział on.

- Wobec tego zdaje mi się, że i zawiadomienie mnie o uwięzieniu nie było tak bardzo

konieczne - rzekł K. i podszedł jeszcze bliżej." 6

W realnym życiu nie mogłoby się to chyba przytrafić. Jeśli człowiek jest aresztowany,

nie wolno mu prowadzić nadal zwykłym trybem swych spraw urzędowych ani też

kontynuować, jak, zobaczymy później, żadnej ze swych codziennych czynności. To

osobliwe zarządzenie wyrażało w sposób symboliczny fakt, iż jego czynności urzędowe

oraz wszelkie inne poczynania były tego rodzaju, że zaaresztowanie go jako istoty ludzkiej

nie wpłynęło właściwie na ich przebieg. Z ludzkiego punktu widzenia był on niemal martwy,

lecz mógł mimo to wieść nadal życie urzędnika bankowego, ponieważ działalność ta nie

miała nic wspólnego z jego człowieczą egzystencją.

K. miał mglistą świadomość tego, iż trwoni swe życie i ulega szybkiemu wewnętrznemu

rozpadowi. Odtąd już cała powieść traktuje o jego reakcji na tę świadomość i o staraniach,

jakie podejmuje, aby obronić i ocalić samego siebie. Wynik okazał się tragiczny; chociaż

K. słyszał głos swego sumienia, nie rozumiał go jednak. Zamiast pokusić się o zrozumie-

nie prawdziwej przyczyny swego aresztowania, przejawiał skłonność do ucieczki od

wszelkiej świadomości. Zamiast pomóc samemu sobie w jedyny możliwy sposób - uznając

prawdę i próbując się zmienić - szukał pomocy tam, gdzie nie można jej było znaleźć-- na

zewnątrz; szukał wsparcia u innych, u sprytnych adwokatów, u kobiet, których koneksje

mógł wykorzystać, zapewniając zawsze uroczyście o swej niewinności i zagłuszając głos

mówiący mu, iż jest winny.

Być może mógłby to jakoś rozwiązać, gdyby nie fakt, iż jego zmysł moralny popadł w

niejakie pomieszanie. Znał on tylko jednego rodzaju prawo moralne: zasadę ścisłego

autorytetu, którego zasadnicze przykazanie brzmiało: “Musisz być posłuszny." Znał jedynie

“sumienie autorytatywne", dla którego posłuszeństwo jest największą cnotą,

nieposłuszeństwo zaś największą zbrodnią. Nie bardzo wiedział, że istnieje innego rodzaju

sumienie - sumienie humanistyczne - które jest naszym własnym głosem, przywołującym

nas z powrotem do samych siebie. 7

W powieści tej znajdują symboliczny wyraz oba rodzaje sumienia: sumienie

humanistyczne reprezentuje nadzorca, później zaś ksiądz; sumienie autorytatywne

uosabia sąd, sędziowie, strażnicy, nieuczciwi adwokaci oraz wszyscy inni związani ze

sprawą. Tragiczna pomyłka K. polegała na tym, że chociaż słyszał on głos swego

sumienia humanistycznego, brał go błędnie za głos sumienia autorytatywnego i bronił się

przed zarzutami ze strony władz, częściowo się poddając, częściowo zaś buntując,

podczas gdy powinien walczyć o siebie w imię swego sumienia humanistycznego.

Sąd jest tu przedstawiony jako organ despotyczny, sprzedajny i niegodziwy; jego

procedura nie opiera się na rozumnym argumentowaniu czy też sprawiedliwości. Księgi

prawnicze, jakich używali sędziowie (pokazane mu przez żonę woźnego), stanowiły sym-

boliczny, wyraz tej korupcji. Były to stare książki o pozaginanych rogach, jedna okładka

była w połowie prawie złamana, strzępy trzymały się tylko na nitce.

“- Jak brudno tu wszędzie - rzekł K. potrząsając głową.

Nim zdążył wziąć książki, kobieta powierzchownie starła fartuchem kurz. K. otworzył

pierwszą książkę, ukazał się nieprzyzwoity obrazek. Mężczyzna i kobieta siedzieli nadzy

5 F. Kafka, Proces, s. 8, 17.

6 Tamże, s. 19-20.

7 Por. rozdział o sumieniu humanistycznym i autorytatywnym w: Man for Himself, cyt. wyd.

na kanapie; lubieżna intencja rysownika występowała wyraźnie, ale jego nieudolność była

tak wielka, że ostatecznie widać było tylko mężczyznę i kobietę, którzy wyłaniali się z

obrazu nazbyt cieleśnie, siedzieli nadmiernie sztywno i wskutek złej perspektywy z trudem

zwracali się do siebie. K. nie kartkował już dalej, tylko otworzył jeszcze kartę tytułową

drugiej książki. Była to powieść pod tytułem: Plagi, jakie musiała znosić Małgosia od swe-

go męża Jasia.

- Oto księgi ustaw, które się tu studiuje - rzekł K. - i tacy ludzie mają mnie sądzić." 8

Jeszcze jednym dowodem tej korupcji był fakt, iż żona woźnego zaspokajała seksualne

potrzeby jednego z sędziów i jednego ze studentów prawa i że ani jej, ani też jej mężowi

nie wolno było się sprzeciwić. Postawa K. wobec sądu zawiera pewien element

buntowniczości; głęboką sympatię budzi też woźny sądowy, który “spojrzał na K. pełnym

zaufania wzrokiem, jakim dotychczas, mimo całej swej uprzejmości, nie patrzał", a potem

dodał: “Więc zawsze się buntujemy." Ale ta buntowniczość przeplatała się z uległością.

Nigdy nie zaświtała mu w głowie myśl, że reprezentantem prawa moralnego nie jest

autorytatywny sąd, lecz jego własne sumienie.

Stwierdzenie, iż ta idea nigdy nie świta mu w głowie, nie byłoby całkiem poprawne. Raz

jeden, pod koniec swej wędrówki, dane mu było tak bardzo zbliżyć się do prawdy, jak nie

zdarzyło mu się to nigdy. Posłyszał głos swego sumienia humanistycznego, wyrażał je

ksiądz spotkany w katedrze. K. udał się tam, aby spotkać się z pewnym klientem banku,

którego miał oprowadzić po mieście, ale człowiek ten nie dotrzymał umówionego terminu i

K. znalazł się w katedrze samotny, trochę opuszczony i zakłopotany, gdy usłyszał

jednoznaczne i nie dopuszczające nawet myśli o ucieczce wołanie: “Józefie K.!"

“K. stanął jak wryty i patrzał przed siebie na ziemię. Na razie był jeszcze wolny, mógł iść

dalej i wymknąć się przez jedne z trzech małych drzwi drewnianych, które były niedaleko

przed nim. Znaczyłoby to, że nie rozumiał albo że zrozumiał wprawdzie, lecz nie troszczy

się o to. W razie gdyby jednak się odwrócił, byłby schwytany, bo przyznałby się tym

samym, że dobrze zrozumiał, że rzeczywiście jest tym wzywanym i że chce usłuchać.

Gdyby ksiądz jeszcze raz zawołał, K. byłby na pewno wyszedł, ale ponieważ mimo

wyczekiwania wszędzie panowała cisza, odwrócił trochę głowę, gdyż chciał zobaczyć, co

teraz ksiądz robi. Stał spokojnie na ambonie jak poprzednio, było jednak wyraźnie widać,

że zauważył zwrot jego głowy. Wyglądałoby to na dziecinną ciuciubabkę, gdyby się K.

teraz całkowicie nie odwrócił. Odwrócił się i ksiądz dał kiwnięciem palca znak, by się zbli-

żył. A że teraz już mogło się dziać wszystko otwarcie, więc pobiegł - zrobił to z ciekawości,

a także, by skończyć z tą sytuacją - długimi lotnymi krokami do ambony. Przy pierwszych

ławkach zatrzymał się, lecz księdzu wydała się ta odległość jeszcze za wielka, wyciągnął

rękę i surowym gestem wskazał palcem miejsce tuż przed amboną. K. i tym razem

posłuchał. Musiał z tego miejsca przeginać głowę daleko wstecz, aby jeszcze widzieć

księdza.

- Tyś jest Józef K. - powiedział ksiądz i podniósł jedną rękę z poręczy jakimś

nieokreślonym gestem.

- Tak jest - powiedział K., pomyślał przy tym, jak śmiało zawsze wymawiał dawniej swoje

nazwisko, ale od jakiegoś czasu stało mu się ono ciężarem; znali teraz jego nazwisko

nawet ludzie, z którymi stykał się po raz pierwszy. Jak pięknie to było przedstawić się

najpierw i tak dopiero dać się poznać.

- Jesteś oskarżony - powiedział ksiądz niezwykle cicho.

- Tak - rzekł K. - powiadomiono mnie o tym.

- Więc jesteś tym, którego szukam - rzekł ksiądz. - Jestem kapelanem więziennym.

- Ach tak - powiedział K.

- Nie wiedziałem tego - rzekł K. - przyszedłem tu, aby jakiemuś Włochowi pokazać

katedrę.

- Zostaw wszystko, co uboczne - powiedział ksiądz. - Co trzymasz w ręku? Czy to

modlitewnik?

- Nie - odpowiedział K. - to album osobliwości tego miasta.

- Odłóż go - rzekł ksiądz. K. odrzucił go tak gwałtownie, że otworzył się i ze zmiętymi

kartkami potoczył się po ziemi.

- Czy wiesz, że twój proces wygląda źle? - spytał ksiądz.

- Tak i mnie się zdaje - powiedział K. - Zadałem sobie wiele trudu, ale dotychczas bez

powodzenia. Zresztą nie mam jeszcze gotowego podania.

- Jak sobie wyobrażasz koniec? - spytał duchowny.

- Przedtem myślałem, że wszystko musi się dobrze skończyć - rzekł K. - Teraz sam w to

nieraz wątpię. Nie wiem, jak to się skończy. Czy ty wiesz?

8 F. Kafka, Proces, s. 59.

- Nie - powiedział duchowny - lecz obawiam się, że skończy się źle. Uważają cię za

winnego. Twój proces może nawet nie wyjdzie poza niższy sąd. Jak dotychczas, uważa

się twoją winę za udowodnioną.

- ludźmi, jeden jak drugi.

- Słusznie - powiedział duchowny - ale tak zwykli mówić winni.

- Czy także ty masz uprzedzenie do mnie?

- Ja nie mam żadnego uprzedzenia do ciebie - rzekł ksiądz.

- Dziękuję ci - powiedział K. - Ale wszyscy inni, którzy biorą udział w postępowaniu

sądowym, mają do mnie uprzedzenie. Wpajają je także w nie-zainteresowanych. Moja

sytuacja staje się coraz cięższa.

- Źle rozumiesz fakty - powiedział ksiądz. - Wyrok nie zapada nagle, samo postępowanie

przechodzi powoli w wyrok.

- Więc to tak - powiedział K. i schylił głowę. - Chcę jeszcze szukać pomocy - powiedział i

podniósł głowę, by zobaczyć, co o tym sądzi ksiądz. - Są jeszcze pewne możliwości,

których nie wyzyskałem.

- Szukasz za wiele obcej pomocy - powiedział ksiądz z przyganą - a zwłaszcza u kobiet.

Czy nie widzisz, że to nie jest prawdziwa pomoc?

- Nieraz i nawet często mógłbym ci przyznać rację - powiedział K. - ale nie zawsze.

Kobiety mają wielką moc. Gdybym mógł kilka kobiet, które znam, do tego skłonić, by dla

mnie wspólnie coś zrobiły, musiałbym dopiąć swego. Zwłaszcza w tym sądzie, który

składa się prawie tylko z samych kobieciarzy. Pokaż z daleka kobietę sędziemu

śledczemu, a obali on stół trybunału i oskarżonego, byle tylko do niej na czas zdążyć.

Ksiądz schylił głowę na balustradę, teraz bodaj dopiero przytłoczyło go sklepienie

ambony. Co za słota musiała rozpętać się na dworze! To nie był już pochmurny dzień, to

była głęboka noc. Żaden witraż wielkich okien nie był w stanie przerwać ciemnej ściany

bodaj najsłabszym połyskiem. I właśnie teraz zaczął zakrystian gasić na wielkim ołtarzu

świece jedna za drugą.

- Gniewasz się na mnie? - spytał K. księdza. - Może nie wiesz, jakiemu sądowi służysz.

Nie dostał żadnej odpowiedzi.

- Są to przecież tylko moje doświadczenia - po wiedział.

Na górze wciąż jeszcze panowało milczenie.

- Nie chciałem cię obrazić - powiedział K. Wówczas krzyknął ksiądz do K.:

- Czyż nie widzisz nic na dwa kroki od siebie? Krzyknął to w gniewie, ale równocześnie

jak ktoś,

kto widzi czyjś upadek, a ponieważ sam się przestraszył, nieostrożnie, mimo woli podnosi

krzyk." 9

Ksiądz wiedział, o co właściwie oskarżono K., i wiedział także, iż cała ta sprawa skończy

się źle. W tym momencie K. miał sposobność wejrzenia w siebie samego i stwierdzenia,

co mu się właściwie zarzuca, lecz trzymając się konsekwentnie swej uprzedniej orientacji,

interesował się jedynie ustaleniem, skąd może oczekiwać większego wsparcia. Kiedy

kapłan powiedział z przyganą, że “szuka za wiele obcej pomocy", jedyną reakcją K. była

obawa, że ksiądz się gniewa. Teraz ksiądz rzeczywiście wpadł w gniew, ale był to gniew

zrodzony z miłości, odczuwany przez człowieka, który widzi czyjś upadek, wiedząc, że

jednostka ta może się spodziewać pomocy tylko od samej siebie, że nie można jej pomóc

z zewnątrz. Niewiele już ponadto mógł mu kapłan powiedzieć. Gdy K. podążył w kierunku

drzwi wejściowych, ksiądz zapytał go: “Czy chcesz już odejść?

Mimo, że K. nie myślał o tym właśnie w tej chwili, odpowiedział natychmiast:

- Oczywiście, muszę odejść, jestem prokurentem banku, czekają na mnie, przyszedłem tu

tylko, b; pokazać zagranicznemu klientowi katedrę.

- Wobec tego - powiedział ksiądz i podał K. rękę - idź.

- Nie mogę się jednak w ciemności sam zorientować - rzekł K." 10

W przypadku K. był to istotnie tragiczny dylemat osoby, która nie może się sama

zorientować w ciemności i która obstaje przy tym, iż tylko inni mogą ją poprowadzić.

Szukał pomocy, lecz odrzucił jedyną pomoc, jaką ksiądz mógł mu ofiarować. Pochłonięty

własnym dylematem K. nie potrafił zrozumieć księdza. Spytał: “Czy nie chcesz jeszcze

czego ode mnie?

- Nie - rzekł ksiądz.

- Przedtem byłeś dla mnie taki dobry - powiedział K. - i wszystko mi wyjaśniłeś, a teraz

pozwalasz mi odejść, jakby ci nic na mnie nie zależało.

- Musisz przecież odejść - powiedział ksiądz.

9 Tamże, s. 230-233

10 Tamże, s. 243.

- No, tak - rzekł K. - chciej to zrozumieć.

- Zrozum ty wpierw, kim ja jestem - powiedział ksiądz.

- Ty jesteś kapelanem więziennym - rzekł K. i podszedł bliżej do księdza; jego

natychmiastowy powrót do banku nie był tak konieczny, jak to przedstawił, mógł całkiem

dobrze jeszcze tu zostać.

- Należę tedy do sądu - powiedział ksiądz. - Dlaczego więc miałbym czegoś chcieć od

ciebie. Sąd niczego od ciebie nie chce. Przyjmuje cię, gdy przychodzisz, wypuszcza, gdy

odchodzisz." 11

Kapłan najwyraźniej dał do zrozumienia, że jego postawa jest obca postawie

autorytatywnej. Chociaż chciał pomóc K. przez wzgląd na miłość bliźniego, sam w wynik

sprawy się nie angażował. Problem K. - zdaniem księdza - był wyłącznie jego własną

sprawą. Jeśli nie chciał przejrzeć, musi pozostać ślepy, ponieważ nikt nie dostrzeże

prawdy poza nim samym.

W opowieści tej myli brak stwierdzenia, iż prawo moralne reprezentowane przez księdza i

prawo reprezentowane przez sąd różnią się od siebie. W jawnej warstwie powieści ksiądz,

będący kapelanem więziennym, jest nawet częścią systemu sądowego. Ale ta plątanina

wątków symbolizuje chaos panujący w sercu K. Dla niego te dwie zasady stanowią

jedność i właśnie dlatego, że nie potrafi ich rozróżnić, daje się uwikłać w walkę z

sumieniem autorytatywnym i nie może zrozumieć samego siebie.

Rok już upłynął od czasu, jak w świadomości K. zakiełkowało pierwsze niejasne

podejrzenie, iż jest aresztowany. Był właśnie wieczór poprzedzający jego trzydzieste

pierwsze urodziny i sprawa była przegrana. Przybyli dwaj mężczyźni, aby poprowadzić go

na stracenie. Pomimo szaleńczych starań, nie zadał stosownego pytania. Nie wykrył, o co

go oskarżano, kto go oskarżał i jakim sposobem mógłby się ocalić.

Opowieść kończy się, jak wiele marzeń sennych, dręczącym koszmarem. Ale podczas

gdy oprawcy odbywali groteskowe ceremonie przygotowując noże, K. zyskał po raz

pierwszy wgląd w swój własny problem. “Zawsze pragnąłem dwudziestoma rękami naraz

chwytać świat, i to nawet dla niesłusznego celu. To było mylne; czy mam teraz pokazać,

że nawet jednoroczny proces nie zdołał mnie niczego nauczyć? Czy mam odejść jak

człowiek niepojętny? Czy mam pozwolić, by mówiono o mnie, że na początku procesu

chciałem go ukończyć, a teraz, na jego końcu, znowu go zacząć? Nie chcę, by tak

mówiono." 12 P o raz pierwszy K. zdał sobie sprawę ze swej zachłanności i z jałowości

swego życia. Po raz pierwszy mógł dostrzec możliwość przyjaźni i ludzkiej solidarności:

“Jego wzrok padł na najwyższe piętro graniczącego z kamieniołomem domu. Jak błyska

światło, tak rozwarły się skrzydła jakiegoś okna: jakiś człowiek, słaby i nikły w tym

oddaleniu i na tej wysokości, wychylił się jednym rzutem daleko przez okno i wyciągnął

jeszcze dalej ramiona. Kto to był? Przyjaciel? Dobry człowiek? Ktoś, kto współczuł? Ktoś,

kto chciał pomóc? Byłże to ktoś jeden? Czy byli to wszyscy? Byłaż jeszcze możliwa

pomoc? Istniały jeszcze wybiegi, o których się zapomniało? Na pewno istniały. Logika

wprawdzie jest niewzruszona, ale człowiekowi, który chce żyć, nie może się ona oprzeć.

Gdzie był sędzia, którego nigdy nie widział? Gdzie był wysoki sąd, do którego nigdy nie

doszedł? Podniósł ręce i rozwarł wszystkie palce." 13

Chociaż przez całe swe życie K. próbował znaleźć owe odpowiedzi czy też raczej

usłyszeć je od innych, w tym momencie zadawał on pytania, i to właściwe pytania. Dopiero

w obliczu śmierci przerażenie wlało w niego moc pozwalającą mu uświadomić sobie mo-

żliwość przyjaźni i miłości, i - co paradoksalne - w chwili śmierci po raz pierwszy uwierzył

w życie.

Erich Fromm, „Proces” Kafki , [w:] tegoż, Zapomniany język , tłum. J. Marzęcki.

11 Tamże, s. 244

12 Tamże, s. 247.

13 Tamże, s. 249-250.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: