Żydzi XV-XVIIIw.pdf

Po bezdzietnej śmierci Zygmunta Augusta i krótkim panowaniu Henryka III Walezego, na tron

Polski został wybrany Stefan Batory, który, jak się później okazało, był władcą tolerancyjnym i

przyjaźnie nastawionym wobec Żydów. Zezwolił np. starozakonnym prowadzić wszelki handel bez

ograniczeń, nawet w święta chrześcijańskie.

Żydzi izolowali się od swoich chrześcijańskich sąsiadów. Było to na rękę zarówno rabinom

przewodzącym poszczególnym kahałom, jak i duchowieństwu katolickiemu, gdyż uniemożliwiało

asymilację i głębsze wzajemne poznanie między obiema wspólnotami. Pomimo tego, że Żydzi

podobnie jak inni zamieszkiwali miasta, to jednak nie brali udziału w powoływaniu władz

miejskich (co było skutkiem tego że spod ich jurysdykcji byli wyłączeni), a w swoich

wewnętrznych sprawach podlegali władzy rabinów, starszych lub sędziów (dayyanim). Pewne

ograniczenia dla osadnictwa żydowskiego występowały jedynie w miastach Prus Królewskich

spośród których faktycznie realizowano je tylko w Toruniu. We wspólnotach żydowskich pojawiały

się czasem konflikty i nieporozumienia, dla rozwiązywania których zwoływano spotkania rabinów.

W 1580 król Stefan Batory powołał Sejm Czterech Ziem (Waad), centralną organizację samorządu

żydowskiego w Koronie. Żydzi byli wówczas postrzegani jako piąty stan Rzeczypospolitej – obok

duchowieństwa, szlachty, mieszczaństwa i chłopów.

Pewną zachętą do porzucenia swojej wiary była możliwość zapisana w "Statutach Litewskich",

przyznająca automatyczne prawo do szlachectwa wszystkim rodzinom neofickim, w szczególności

na terenie dawnego Księstwa Litewskiego. Trzeci statut litewski (1588) "O główszczyznach i

nawiązkach ludzi nieślacheckiego stanu" istnieje zapis: "jeśliby Żyd który albo Żydówka do wiary

chrześcijańskiej przystąpili, tedy każda osoba i potomstwo ich, za szlachcica poczytywani być

mają". Zapisy tego statutu obowiązywały aż do 1840 roku, przy czym sejm 1768 roku potwierdził

wszystkie dotychczas nadane przywileje szlacheckie rodzinom neofickim.

W XVII w. Rzeczpospolita była drugim po Turcji skupiskiem Żydów w Europie. Ich liczebność w

1648 szacuje się na około pół miliona. Mniejszość żydowska w tym okresie coraz szerzej rozwijała

działalność gospodarczą skutecznie konkurując z rodzimym i niemieckim mieszczaństwem. To z

kolei spowodowało, że propaganda kleru katolickiego oskarżająca Żydów o bezczeszczenie hostii,

mordy rytualne i wytaczanie krwi z dzieci chrześcijańskich na macę zyskała szeroki odbiór przede

wszystkim wśród pospólstwa miejskiego. Tymczasem powtarzania podobnych tez zazwyczaj nie

można się doszukać w opiniach przedstawicieli bogatej szlachty czy patrycjatu miejskiego.

Nieliczne przykłady nietolerancji z tego okresu miały charakter wyłącznie antyjudaistyczny, a nie

antysemicki.

Królowie polscy i magnaci niezmiennie otaczali Żydów szczególną protekcją prawną. Już

Aleksander Jagiellończyk wprowadził karę śmierci za niesłuszne oskarżenie o mord rytualny, a

Zygmunt III Waza zakazał w 1618 druku i rozpowszechniania broszur mogących wywołać tumulty

antyżydowskie. W miastach prywatnych na obszarze ordynacji magnackich Żydzi posiadali

wyjątkowe przywileje, często nie tylko uczestniczyli w wyborze władz miejskich, ale i sami

zasiadali w radach miejskich. Na dworach magnackich pełnili funkcje faktorów, arendarzy,

bankierów, sekretarzy, tłumaczy, cyrulików i szpiegów.

W 1623 miało miejsce pierwsze posiedzenie Waadu Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w 1632

król Władysław IV potwierdził zakaz drukowania i rozpowszechniania treści antysemickich. W

1633 Żydzi w Poznaniu otrzymali od monarchy prawo de non tolerandis Christianis.

Około 1648 w Rzeczypospolitej żyło 450 000 Żydów, co stanowiło 4,5% populacji. W tym czasie

Rzeczpospolita znacznie ucierpiała na skutek szeregu konfliktów zbrojnych, w których utraciła

ponad 1/3 ludności (ok. 3 mln osób). Żydowskie ofiary liczone były w tym czasie w setkach

tysięcy. W czasie Powstania Kozaków, pod przywództwem Bohdana Chmielnickiego,

zmasakrowano dziesiątki tysięcy Żydów i Polaków. Sam Chmielnicki miał powiedzieć że Polacy

sprzedali jego ludzi jako niewolników w ręce tych przeklętych Żydów. Dokładna liczba ofiar

żydowskich nie jest znana, ale spadek liczebności populacji żydowskiej ocenia się na 100-200 tys.,

wliczając w to emigrację, śmierć w wyniku chorób zakaźnych i jasyr. W czasie samego powstania

Chmielnickiego zginęło ok. 100-150tys. wyznawców judaizmu. Wydarzenie to (nazywane Gezerah

- "wielka katastrofa") uznawane jest przez historyków żydowskich za symboliczną datę

zakończenia pomyślnego okresu w historii polskich Żydów.

W wyniku nieodpowiedzialnej polityki władców Polski z dynastii Wazów, na osłabioną

Rzeczpospolitą ruszyła szwedzka inwazja. Wkrótce potem Szwedzi opanowali terytorium całego

kraju. Polacy walczący z tą nawałą bardzo często oskarżali Żydów o współpracę z najeźdźcą. Nie

miał dla nich litości także Stefan Czarniecki, którego wojska zabiły w latach 1655-1660 setki

starozakonnych. Wielu zginęło także z powodu szalejących w tym czasie epidemii, jak również w

wyniku oblężeń m.in. Kalisza, Krakowa, Poznania, Piotrkowa i Lublina.

Jednakże kiedy sytuacja się uspokoiła, wielu Żydów powracało do swoich domów. Pomimo strat,

Polska pozostawała duchowym centrum żydowskiego świata, a zamieszkiwała ją żydowska

wspólnota większa niż te w zachodniej Europie. Mimo niechęci duchowieństwa i szlachty, kolejni

władcy Polski byli wciąż raczej przychylni Żydom polskim.

Gdy na tron polski wstąpiła dynastia saska, Żydzi utracili wsparcie władców. Nasilała się przemoc

względem nich ze strony szlachty i mieszczaństwa, a tolerancja religijna, obecna w mentalności

poprzednich pokoleń, odchodziła w niepamięć. W tym czasie mieszkańcy Rzeczypospolitej osiągali

"standardy" nietolerancji europejskiej. Z tego powodu wielu Żydów czuło się zdradzonymi przez

państwo, które jeszcze niedawno opisywali jako swój "raj". W większych miastach, takich jak

Poznań czy Kraków, niesnaski chrześcijańsko-żydowskie były bardzo częste. Ataki na Żydów ze

strony uczniów i studentów, nazywane Schüler-Gelauf stały się tam codziennością. Odpowiedzialni

za utrzymanie porządku patrzyli na nie z obojętnością.

W 1750 populacja żydowska osiągnęła liczbę 750 tys., co stanowiło 8% ludności. W przeddzień

zaborów było ich już prawie 800 tys.

W 1772, za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego miał miejsce I rozbiór

Polski. W jego wyniku najwięcej Żydów polskich trafiło pod panowanie Imperium Rosyjskiego i

Austrii. W Polsce natomiast narastało przekonanie o konieczności przeprowadzenia reform. W 1773

powstała Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze na świecie ministerstwo oświaty. Jeden z jej

członków, kanclerz Andrzej Zamoyski opowiadał się za ustanowieniem gwarancji nienaruszalności

osobistej i prawa własności, a także tolerancji religijnej. Jednakże postulował też, ażeby Żydzi

zamieszkujący miasta byli oddzieleni od chrześcijan, a ci którzy nie posiadają stałego zawodu

powinni zostać wydaleni z państwa. Według niego nawet ci Żydzi, którzy zajęli się rolnictwem nie

powinni posiadać ziemi na własność. Jednocześnie jednak część szlachty i intelektualistów

proponowała wprowadzenie pełnego równouprawnienia Żydów.

W latach 1788-1792 Sejm Czteroletni pracował m.in. nad ustawami dotyczącymi położenia Żydów,

w 1792 zapewniono im nietykalność osobistą. U schyłku XVIII w. 2/3 polskich Żydów żyło w

miastach, 1/3 zajmowała się handlem, 1/3 rzemiosłem, mniej niż 1/6 żyła z szynkarstwa i arend

(stanowili 80% arendarzy wiejskich). Żydzi zmuszeni byli do płacenia specjalnego podatku za

zwolnienie od ewentualnego poboru do wojska oraz uzyskiwać zgodę na małżeństwa.

Dobre warunki dla kulturowego i intelektualnego rozwoju żydowskiej wspólnoty w Polsce miały

wpływ na cały judaizm. Niektórzy żydowscy historycy uważają że samo słowo "Polska", w języku

hebrajskim wymawiane Polania lub Polin było dla Żydów "dobrym omenem". Działo się tak,

ponieważ Polania można było rozbić na trzy słowa hebrajskie: po ("tutaj"), lan ("mieszka"), ya

("Bóg"; dokładniej – początek tetragramu JHWH), a słowo Polin na dwa: Po ("tutaj"), lin

("odpocznij"). Wynikało z tego, że Polska jest dobrym miejscem dla Żydów. Od czasu panowania

Zygmunta I Starego, aż do czasu holokaustu Polska była centrum żydowskiego życia religijnego.

W Polsce zakładano ogromną liczbę jesziwot – wyższych szkół talmudycznych. Stojący na ich

czele rabini mieli tytuły rektorów. Najważniejsze takie szkoły istniały w Krakowie, Lublinie,

Poznaniu i innych dużych miastach.

Żydowskie drukarnie powstały na początku XVI wieku. W 1530 Torę w języku hebrajskim wydano

w Krakowie. W końcu XVI wieku najwięcej żydowskich publikacji drukowano w Lublinie. Były to

najczęściej książki o tematyce religijnej.

Polscy rabini, doskonale wykształceni w uczelniach talmudycznych, stali się nie tylko

interpretatorami żydowskiego prawa, ale również duchowymi doradcami, nauczycielami, sędziami i

prawnikami. Ich autorytet pozwalał im być przywódcami swoich wspólnot i odpowiadać na

najbardziej abstrakcyjne pytania dotyczące przestrzegania postanowień Halachy – żydowskiego

prawa religijnego. Jego wpływ na życie polskich Żydów nie ograniczał się jedynie do synagogi, ale

obejmował także dom i szkołę.

W pierwszej połowie XVI wieku do Polski z Czech trafiło nauczanie talmudyczne, głównie za

sprawą szkoły Jakuba Pollaka, twórcy metody studiowania tekstu nazywanej Pilpul. Jednym z jej

pionierów w Polsce był Szlomo Szachna (ok. 1500-1558), uczeń Pollaka. Żył i zmarł w Lublinie, w

którym był zwierzchnikiem jesziwy. Syn Szachny został naczelnym rabinem Lublina po jego

śmierci, a jeden z uczniów Mojżesz Isserles (1520-1572) zyskał międzynarodową sławę pośród

Żydów jako współautor kodeksu Szulchan Aruch. Współczesny mu Salomon Luria (1520-1573) z

Lublina również cieszył się sławą wybitnego interpretatora Prawa.

Powszechne były gorące dyskusje na tematy religijne pośród uczonych sław. Wilno, nazywane

Jerozolimą Północy, stało się jednym z największych na świecie ośrodków studiów talmudycznych.

W tym samym czasie popularność zdobywała Kabała, której studiowaniu poświęcali się m.in.

Mordechaj Jaffe i Joel Sirkes. Okres wielkiego rozwoju został jednak brutalnie przerwany przez

powstanie Chmielnickiego i potop szwedzki.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: