M. Białas - Chopin w krainie mitu (17).pdf - muzykologia Artykuły naukowe - landarenca

DOI: 10.2478/v10075-008-0020-x

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN – POLONIA

VOL. VII

SECTIO L

2009

Instytut Muzyki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

M ACIEJ B IAŁAS

Chopin w krainie mitu

Chopin in the Land of Myth

„Bez wątpienia miarą naszej teraźniejszej alienacji jest to,

że nie możemy przekroczyć niestabilnego ujmowania rzeczywistości;

nieustannie błądzimy między przedmiotem a jego demistyﬁ kacją,

niezdolni do ujęcia jego całości: bo jeśli zgłębiamy przedmiot, to uwalniamy go,

ale też niszczymy; jeśli pozostawimy mu jego ciężar, ocalimy go,

ale pozostanie on nadal zmistyﬁ kowany. Wydaje się, że na pewien czas

skazani jesteśmy jeszcze na to, aby o rzeczywistości zawsze mówić z przesadą”.

(R. Barthes , Mitologie )

Przechadzając się któregoś ciepłego październikowego dnia 2009 roku po

Lublinie i pławiąc z ciekawością Baudelaire’owskiego ﬂ âneura w leniwym ska-

nowaniu miejskich widoków, dostrzegłem z oddali znajomą twarz. Na bocznej

elewacji jednej z piętrowych kamienic powiewał pokaźnych rozmiarów rekla-

mowy banner , z którego tęskne spojrzenie na przechodniów rzucał nie kto inny,

jak Monsieur Chopin. Zwolniłem szybko w przepisowym rubato , by przyjrzeć

się nieco bannerowi . Chopin lansował swój pomnikowy łazienkowski wizerunek

(zbliżenie en trois quart ) opatrzony frazą to będzie mój rok... Teraz to już utkną-

łem w fermacie. Naturalnie wiedziałem, że zbliża się dwusetna rocznica urodzin

kompozytora, że planowane są w Polsce huczne obchody Roku Chopinowskiego,

168

Maciej Białas

że w dniach 2-23 października 2010 roku odbędzie się XVI Międzynarodowy

Konkurs Pianistyczny im. F. Chopina. Chopin na bannerze wydał mi się mimo

wszystko jakiś nieobiektywny, niesprawiedliwy, przesadnie grandilokwentny.

W słodko-gorzkim stylu sygnalizował, że oto zapłonęła w nim nadzieja na przy-

wrócenie utraconej społecznej pozycji. Po namyśle doszedłem jednak do wnio-

sku, że Chopin ma rację, dopominając się o uznanie, ale tylko częściowo. „Drogi

Fryderyku – pomyślałem kantyleną na odchodnym – to z pewnością będzie Twój

rok, z pewnością przypomnisz o sobie wielu Polakom, z pewnością wielu z nich

zetknie się z Twoją muzyką; nie zapominaj jednak proszę, że w jakimś sensie

Twoje też było ostatnie dwieście lat...”

Fryderyk Chopin zajmuje w polskiej kulturze miejsce szczególne. W osob-

liwym uwielbieniu dla niego można dopatrzyć się nawet pewnych znamion

idolatrii. Nie ma chyba Polaka, który zapytany o Chopina nie odpowiedziałby,

że to wielki polski kompozytor i pianista. Wynikałoby z tego, że Polska to kraj

ludzi wykształconych muzycznie, melomanów, muzycznych koneserów, którzy

na co dzień delektują się czarownymi chopinowskimi tonami. Nic bardziej myl-

nego. Większość Polaków bowiem w istocie nie słucha muzyki Chopina i nie

jest w stanie rozpoznać ani wymienić nawet kilku jego kompozycji. Wyjątko-

wa pozycja Chopina w polskiej kulturze nie wynika zatem z magiczno-orﬁ ckich

właściwości jego muzyki, choć każdy reprezentant ekskluzywnego środowiska

muzycznego czy nawet umiarkowanie aktywny uczestnik życia muzycznego bez

dłuższego namysłu na owe właściwości właśnie postawi; nie wynika też wyłącz-

nie z efektywności mechanizmów socjalizacyjnych (międzypokoleniowa trans-

misja postaw wobec pewnych zjawisk kultury) czy uwarunkowań historycznych.

Wyjątkowa pozycja Chopina w polskiej kulturze wynika przede wszystkim z po-

tęgi chopinowskiego mitu 1 . Czym jest chopinowski mit? Jak działa? Jakie jest

jego znaczenie? Co warunkuje siłę jego oddziaływania? Komu i czemu służy?

Dociekając istoty kulturowego fenomenu Chopina, warto odpowiedzieć sobie na

te pytania.

W potocznym rozumieniu mit kojarzony bywa z historią tyleż niezwykłą, co

zmyśloną. Czasem wszakże, pod wpływem nacisków teologicznych, utożsamia

1 Por. J. Deaville, The Making of a Myth. Liszt, the Press, and Virtuosity , [w:] New Light on Liszt

and His Music: Essays in Honor of Alan Walker’s 65 th Birthday , red. M. Safﬂ e, J. Deaville, Stuyve-

sant, New York 1997, s. 184-185; A. Achtelik, Mit w literaturze , [w:] Szkolny słownik wiedzy o lite-

raturze. Pojęcia – problemy – koncepcje , red. R. Cudak, M. Pytasz, Katowice 2000, s. 273-274.

Chopin w krainie mitu

169

się mit z opowieścią sakralną – „świętą dla tych, którzy w nią wierzą, a baśnią dla

tych, którzy nie wierzą. [Wówczas] rozróżnienie między historią prawdziwą a fał-

szywym mitem jest całkowicie arbitralne” 2 . W naukach o kulturze z kolei po dziś

dzień rywalizują ze sobą dwie rozpowszechnione koncepcje mitu, tj. Claude’a

Lévi-Straussa i Rolanda Barthes’a 3 . Nawiązując do nich, można przekonująco

wykazać, iż Chopin już dawno temu wpadł w tryby mechanizmu mitotwórczego,

stając się postacią mityczną.

Mit, według C. Lévi-Straussa, jest wyrazem głębokiej struktury kultury 4 .

Jako antropolog strukturalny Lévi-Strauss uważa, że świat ujawnia swoje oblicze

poprzez konceptualne i lingwistyczne struktury kultury, a nie poprzez jej spe-

cyﬁ czne znaczenia i wzory. Głęboka struktura kultury, która organizuje sposób

postrzegania świata przez ludzi, wyraża się między innymi w micie, który na

przekór swoim rozlicznym inkarnacjom w istocie jest zawsze transformacją głę-

bokiej struktury zbudowanej na opozycjach binarnych. Opozycję binarną tworzą

dwie przeciwstawne sobie kategorie, których sens wynika z faktu, że są właś-

nie przeciwstawne. Przypominający mentalny recykling proces metaforycznego

transponowania abstrakcyjnych opozycji binarnych na przeciwstawne elementy

otaczającej człowieka rzeczywistości Lévi-Strauss określa mianem „logiki kon-

kretu”. Konstruowanie przez człowieka opozycji binarnych wynika z zerojedyn-

kowego (cyfrowego) trybu pracy jego mózgu. Obok przeciwstawnych kategorii

binarnych istnieją również kategorie anomalne. Ich sens nie mieści się w opozy-

cyjnym zestawieniu; wykracza poza nie; czyni je nieostrym. Nabrzmiałe seman-

tycznie, przerośnięte konceptualnie kategorie anomalne funkcjonują zwykle jako

sacrum lub tabu .

Jako że fundamentalną opozycją binarną, zdaniem Lévi-Straussa, jest prze-

ciwstawienie kultury naturze, już samą muzykę uznać należy za kategorię ano-

2 E. Leach, Lévi-Strauss , przeł. P. Niklewicz, Warszawa 1998, s. 72. Por. E. Cassirer, Esej

o człowieku. Wstęp do ﬁ lozoﬁ i kultury , przeł. A. Staniewska, Warszawa 1998, s. 160.

3 Nie są to, rzecz jasna, jedyne koncepcje mitu. Problematyką mitu zajmowali się również Ja-

mes George Frazer, Bronisław Malinowski, Zygmunt Freud, Ernst Cassirer, Mircea Eliade, Susan-

ne Langer, Leszek Kołakowski i inni. Wydaje się wszakże, że w świetle koncepcji C. Lévi-Straussa

i R. Barthes’a, które w szczególny sposób lokują mit w sferze organizacji wyobrażeń o rzeczywi-

stości społecznej, chopinowski mit ujawnia się z całą wyrazistością.

4 Na temat koncepcji mitu według C. Lévi-Straussa zob. C. Lévi-Strauss, Antropologia struk-

turalna , przeł. K. Pomian, wydanie drugie, Warszawa 2000, s. 185-208; G. Charbonnier, Rozmo-

wy z Claude Lévi-Straussem , przeł. J. Trznadel, Warszawa 2000, ss. 48, 113-114; Leach, op. cit. ,

s. 71-101; J. Fiske, Television Culture , New York 1987, s. 131-135; M. Danesi, X-Rated!: The Pow-

er of Mythic Symbolism in Popular Culture , New York 2009, s. 157-158; E. Baldwin, B. Longhurst,

S. McCracken, M. Ogborn, G. Smith, Wstęp do kulturoznawstwa , przeł. M. Kaczyński, J. Łoziński,

T. Rosiński, Poznań 2007, s. 54-55.

170

Maciej Białas

malną. Nawiązując zarówno do odgłosów natury (ryki, gwizdy, szumy itd.), jak

i kultury (mowa), jest w istocie epifanią sfery sacrum – dziełem osoby niezwy-

kłej, półboga. W jakimś sensie kategorią anomalną jest również Fryderyk Chopin,

który w kulturze – przede wszystkim polskiej, choć nie tylko polskiej – funkcjo-

nuje w obrębie wielu przeciwstawnych kategorii 5 . Chopinowski mit można więc

przedstawić w postaci struktury składającej się z trzech grup opozycji binarnych.

W grupie pierwszej będą się lokowały opozycje wynikające z rzeczywistej bio-

graﬁ i Chopina. W grupie drugiej – opozycje wynikające z wartości wyznawa-

nych w polskim narodzie. W grupie trzeciej natomiast – opozycje wynikające

z powszechnie wyznawanych wartości (uwarunkowanych, rzecz jasna, kulturo-

wo). Ilustruje to przedstawiony poniżej schemat.

CHOPIN

(kategoria anomalna)

polskość – francuskość

KONKRET

patriotyzm – kosmopolityzm

kobiecość – męskość

słabość – siła

Wschód – Zachód

My – Oni

ziemia ojczysta – ziemia obca

bohaterstwo – tchórzostwo

romantyzm – pragmatyzm

„logika konkretu”

elitarność – pospolitość

wykształcenie – obskurantyzm

piękno – brzydota

zdrowie – choroba

sacrum – profanum

dobro – zło

życie – śmierć

kultura – natura

ABSTRAKT

5 Owe kategorie muszą mieć istotne znaczenie w kulturze, w której mit ma funkcjonować.

Chopin w krainie mitu

171

Główną funkcją mitu, według Lévi-Straussa, jest łagodzenie głęboko zako-

rzenionych w kulturowej podświadomości niepokojów, wynikających z niemoż-

ności pogodzenia wzajem się wykluczających kategorii binarnych. Bohater mitu

jest więc na ogół posłańcem przynoszącym ludziom dobrą nowinę. Z lepszym lub

gorszym skutkiem walczy z dręczącymi ludzkość iście manichejskimi sprzecz-

nościami. Choć częściej przegrywa niż wygrywa, przekonuje o nieuchronności

losu i potrzebie stawienia mu czoła.

Siła tak pojętego chopinowskiego mitu wynika więc z faktu, że sprowadza

on historię Chopina do poziomu porządku naturalnego; że zastępuje pojedyn-

czy przypadek o pomniejszym znaczeniu potężną strukturą o wielkim znaczeniu.

Chopinowski mit jest wciąż żywy, wciąż fascynujący, gdyż Polacy nieustannie

odnajdują w nim znajome znaczenia i wyznawane wartości. Opozycje binarne,

rzecz jasna, ożywiają go; nadają mu dramaturgii i siły. Ileż bowiem trudności

musiał pokonać Chopin, aby sięgnąć ad astra i znaleźć się w panteonie najwybit-

niejszych tego świata? Jak okrutnie obeszła się z nim natura (choroba) i kultura

(sytuacja społeczno-polityczna)?

Dlaczego natomiast Chopin jest postacią anomalną? Usiłując odpowiedzieć

na to pytanie, można posłużyć się taką chociażby opozycją binarną, jak kobie-

cość versus męskość. Chopinowska estetyka, urokliwość, ﬁ nezyjność, lekkość,

delikatność, nieskazitelność itp. wpisują się w usankcjonowane społecznie

i uwarunkowane kulturowo koncepcje kobiecości 6 . Kobiecość, choć wywołuje

szereg pozytywnych konotacji, nie jest postrzegana jako jednoznacznie dobra.

Kobiecość to również słabość, zmienność, kapryśność, rozrzutność itp. Chopin

nie jest jednak wyłącznie kobiecy. Mężnie zmaga się z chorobą; jest „zuchwałym

introwertykiem” 7 , samotnym geniuszem, cichym bywalcem salonów; kocha ko-

biety i jest przez nie kochany. Ze swoim „hermafrodytyzmem” sytuuje się więc

niejako pomiędzy kobiecością a męskością 8 . Jest arbitrem przezwyciężającym

aporie, przybliżającym przeciwstawne kategorie, niosącym nadzieję na pokona-

nie dzielących je różnic.

6 Margaret Tilly jest zdania, że osobowość kompozytora odciska piętno na tworzonej przez

niego muzyce, co pozwala przesądzać o przewadze obecnych w niej pierwiastków męskich bądź

żeńskich. W muzyce Chopina – zdaniem Tilly – dominują neurotyczne jakości żeńskie (występu-

jące w osobowości mężczyzny), tj. nastrój, stosunek osobisty, pośredniość, sentymentalizm, rytm

podporządkowany melodii i harmonii, częsta zmiana emocji, zamiłowanie do zdobnictwa samego

w sobie, niewielki dorobek z przewagą krótkich dzieł. Por. A. P. Merriam, Muzyka jako zachowanie

symboliczne , przeł. D. Gwizdalanka, „Res Facta” 1982, nr 9, s. 269-270.

7 Por. A. E. Kemp, The Musical Temperament. Psychology and Personality of Musicians , New

York 1996, s. 50.

8 D. Carew, Victorian attitudes to Chopin , [w:] The Cambridge Companion to Chopin , red.

J. Samson, Cambridge 1992, s. 227.

M. Białas - Chopin w krainie mitu (17).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: