Historia Filmu Polskiego Tom 1
Wynalazcy, esteci i przedsiębiorcy
Kinematograf w pierwszej połowie lat 90 XIX w konstruowany był przez wielu naukowców równocześnie w różnych krajach. Swój gwałtowny rozwój zawdzięcza przede wszystkim przemysłowi rozrywkowemu. Wiemy co robili bracia Lumiere i Melies…
Optyczne cuda stulecia w Polsce
Kinematograf wyparł i niemal całkowicie zastąpił na rynku rozrywek przede wszystkim tzw. „widowiska optyczne” (panoramy, latarnie magiczne nazywane u nas katarynkami). Te ludowe widowiska były bardzo popularne.
Polskie próby ożywienia fotografii
W Polsce próby ożywienia fotografii podjęte zostały jedynie w Warszawie, gdzie powstało duże centrum przemysłowe, handlowe i kulturalne oraz istniało skupisko zawodowych fotografów. Podejmowano niejednokrotne próby samodzielnych rozwiązań technicznych. W Warszawie pionierem w tej kwestii był inż. Piotr Lebiedziński (1860-1934), konstruktor i producent różnego typu aparatów fotograficznych oraz doskonałych gatunków papieru fotograficznego (on też w 1896 r. równocześnie z dr Biernackim rozpoczął zdjęcia przy pomocy promieni Roentgena). Kinematograf Lebiedzińskiego składał się z dwóch aparatów: zdjęciowego i projekcyjnego. Posiadał on wiele stron ujemnych. Razem z Lebiedzińskim (później powołany na doradcę technicznego w okresie pierwocin polskiej kinematografii) pracowali bracia Jan i Józef Popławscy. Oprócz nich był jeszcze I. Janowski, który skonstruował trzy aparaty chromofotograficzne z zastosowaniem klisz szklanych, oraz Kazimierz Prószyński – konstruktor pleografu (aparat filmowy). Pleograf nigdy nie został ukończony.
II. PIERWSZE PUBLICZNE PROJEKCJE, PIERWSZA POLSKA WYTWÓRNIA (1896-1898)
Kinematograf
Aparaty w/w nie zostały nigdy użyte do pokazów publicznych w celach komercyjnych. Pierwsze publiczne projekcje żywej fotografii odbyły się w roku 1896, kiedy zaczęli przybywać różni przedsiębiorcy z aparaturą zagranicznego pochodzenia. W połowie lipca 1896 roku zatrzymał się w Warszawie „teatr żywych fotografii”. Pokazy odbywały się Resursie Obywatelskiej na Krakowskim Przedmieściu 64. Jakość projekcji wywołała rozczarowanie. Inny rodzaj aparatu sprowadziła do Galicji jakaś „spółka polska”. Pokazy rozpoczęto we wrześniu we Lwowie (mówiono wtedy że był to vitascope Edisona). Pierwszy w Polsce pokaz aparatu braci Lumiere odbył się 14 listopada 1896 roku w Teatrze Miejskim w Krakowie. Przywiózł go Eugene Dupont, francuski agent handlowy. Pokazy odbywały się po normalnym przedstawieniu teatralnym, jako dodatek (oprócz pierwszego dnia kiedy to odbył się pokaz specjalny). Wyświetlono ogółem około czterdziestu filmów. Projekcja filmów była jeszcze bardzo niedoskonała (drganie obrazów, migotanie światła).
Od 8 grudnia 1896 roku w cyrku Cinisellich w Warszawie aż do wybuchu pierwszej wojny światowej odbywały się pokazy filmowe.
Bolesław Matuszewski
Ok. 1895 roku bracia Bolesław i Zygmunt Matuszewscy przybyli z Paryża i założyli w Warszawie zakład fotograficzny pod firma Paryska fotografia Lux-Sigismond et Comp. przy ulicy Marszałkowskiej 111, ale firma długo się nie utrzymała. Zygmunt Matuszewski był bardzo dobrym fotografem a zainteresowania Bolesława skupiły się wokół żywej fotografii. I dzięki niemu firma Lux-Sigismond stała się pierwszym filmowym ośrodkiem w Polsce (bardzo prawdopodobne, że Matuszewski znał braci Lumiere i pracował z nimi). Nakręcił min filmy: Koronacja cara Mikołaja (1896), Jubileusz królowej Anglii, Wiktorii (1897), Wizyta prezydenta Faure’a w Petersburgu (1897) (filmy te znajdują się w katalogach Lumiere’ów). Pokaz ostatniego z nich odbył się 11 stycznia 1898 roku w Pałacu Elizejskim. Realizował też filmy medyczne (zapisy operacji, badań) oraz „rodzajowo-lokalne”. Filmy fabularne Matuszewski uważał za drugorzędne, ale nie jest wykluczone, że sam takie kręcił.
III. WĘDROWNE KINEMATOGRAFY I WYTWÓRCZOŚĆ FILMOWA W LATACH 1898-1907
Widowiska i rozpowszechnianie filmów
W latach 1896-1908 kształtowały się zaczątki współczesnych form spektaklu filmowego i dzisiejszego kina. Pierwsi przedsiębiorcy filmowi rekrutowali się w większości spośród iluzjonistów, właścicieli panoptików, itp. Do najbardziej znanych należą warszawscy magicy Popiel i Rybka, Kontynentalny Eden Teatr B. Schenka oraz Panopticum braci Macha. Śladem iluzjonistów rozmaite zakłady rozrywkowe wprowadziły do swych programów żywe fotografie. Ok. 1900 roku ukształtował się osobny zawód „przedsiębiorcy kinowego”. Odznaczali się oni niezwykłą ruchliwością – były to wędrowne kinematografy, które obsługiwały letnie zabawy, lokale, wystawy itd. W czasie wędrówki zmieniały się nazwy przedsiębiorstw (w zależności od miejsca teatr albo cyrk). By rozreklamować interes drukowano ulotki, rozwieszano plakaty, umieszczano ogłoszenia w pismach. Obok wędrownych kinematografów pojawiają się imprezy rozrywkowo-widowiskowe, organizowane w salach przystosowanych do pokazów filmowych (pierwszym takim lokalem był Teatr Elizeum - Palais d’Illusion[1] w podziemiach Panoramy w Warszawie). Ale było zbyt drogie jak na ludową rozrywkę i nie utrzymało się za długo. Pod koniec 1903 powstał w Warszawie skromniejszy Artystyczny Salon Złudzeń. Pokazy dla dzieci organizowane były systematycznie od 1902 roku przez Teatr Marionetek.
Od 1899 przedsiębiorstwa przestały kupować filmy w zagranicznych wytwórniach – pośrednictwem w sprzedaży zajęła się firma Golcz i Szalay, później Piotr Lebiedziński oraz Julian Dreher.
Kazimierz Prószyński i Towarzystwo Udziałowe Pleograf
Z początkiem 1897 roku K. Prószyński ponownie podjął pracę nad pleografem (zaczął go udoskonalać).
Na przełomie 1901/1902 roku powstaje w Warszawie Towarzystwo Udziałowe Pleograf (członkiem był Prószyński). Wytwarzało ono własne filmy dokumentalne i fabularne i sprzedawało je w kraju i za granicą, urządzało publiczne pokazy. Niektóre filmy: Epizody z działalności pogotowia (1900), Mazur w cztery pary (1902), Walkirie (1903). Przypuszczalnie spółka przestała istnieć w połowie 1903 roku.
Inni wytwórcy filmów z lat 1898-1907
O kilku pozostałych producentach filmowych z tego okresu wiadomo bardzo niewiele. W prasie można było znaleźć zdawkowe informacje o S. Wilczyckim (fotograf) i Henryku Małeckim. Więcej informacji zachowało się o Rosjaninie Pawle Puszkinie. Był w zarządzie Kuratorium Trzeźwości (rządowa instytucja powołana w celu zwalczania alkoholizmu). Kuratorium organizowało zabawy ludowe, herbaciarnie, odczyty, Teatr Ludowy (występowała tu min Mieczysława Ćwiklińska). Od 1898 do programu włączono kinematograf. Później, na skutek „zapotrzebowania społecznego” powstał „ośrodek produkcyjny” kierowany przez dr Puszkina (jego pasja to fotografia i film). Pierwsze informacje o jego filmach sięgają 1900 roku (np. Trójka hultajska, Pod godłem krzyża). Scenariusze pisał Puszkin, był też operatorem, zajmował się stroną laboratoryjno-techniczną, czuwał nad projekcją.
Ok. 1903 roku inż. Joachim Traczyk zajmował się filmami „amatorskimi”.
IV. ILUZJONY I KINOTEATRY W LATACH 1908 – 1914
Trzy rynki filmowe
W latach 1908 – 1910 w kinematografii europejskiej nastąpiły dwie istotne zmiany: rezygnacja z dotychczasowego systemu sprzedaży kopii filmowych i wprowadzenie systemu koncesji na eksploatację filmu, progresywne zwiększenie długości filmów, przedtem nie przekraczającej zwykle 200-300m. Podniósł się poziom realizowanych filmów (eliminacja drgań obrazu). Zmiany te przyczyniły się do szybkiego rozwoju sieci stałych kin i wzrostu frekwencji na seansach filmowych. Inne były warunki i możliwości rozwoju kinematografii w każdym z trzech zaborów.
Warszawa - sprzed pierwszej wojny światowej - była najpoważniejszym ośrodkiem krajowej kinematografii, bez trudu dystansując Kraków i Poznań. Warszawa też była najbardziej „teatromańska” spośród tych miast (niekoniecznie wiązało się to z tym, że był tu najwyższy poziom…). W 1908 roku miała ok. 20-30 iluzjonów. W połowie 1911 było ich przeszło 60. Warszawskie kina były obciążone nie tylko podatkami ale i haraczem na rzecz Warszawskich Teatrów Rządowych. Liczba kin wzrastała bardzo szybko. Pośrednictwem między producentami a właścicielami jęły się zajmować domu handlowe i liczni spekulanci. Powstała niezdrowa konkurencja, pośrednicy przeszkadzali i utrudniali sobie nawzajem. Dlatego we wrześniu 1910 roku odbył się w Moskwie pierwszy zjazd właścicieli kinematografów. Następny zjazd w 1911 wywołały już wytwórnie (skasowano system kredytowy, zarządzono płatność z góry za wynajem kopii, uchwalono regulamin).
W Galicji w 1912 roku działało ok. 70 z ogólnej liczby 400 kin czynnych w Cesarsko-Królewskich Austro-Węgrzech. Filmów dostarczały wiedeńskie biura wynajmu (dominowała firma Pathe Fr.). W 1913 – „według postanowień prawnych” – na Kraków przypada ok. 10 koncesji kinematograficznych.
Filmowy rynek Wielkopolski, Pomorza i Śląska podporządkowany był całkowicie centrum w Berlinie. W Poznaniu działały agentury biur wynajmu m.in. Pathe Freres. Poznańskie kinotopy zaczęły powstawać ok. 1907 roku. W latach przedwojennych Poznań miał ok. 10 kin, Wielkopolska ok. 30, Śląsk -50.
Iluzjony, kinoteatry, ich repertuar
Pierwszym etapem rozwoju iluzjonów była ich stabilizacja równoznaczna z zanikiem kin wędrownych. Nastąpiło to ok. 1908 roku. Następowały zmiany w wyglądzie i urządzeniach iluzjonów, zajmowały również lokale sklepowe a później większe sale. Z czasem zaczęto budować budynki specjalnie na kina. Reklama iluzjonów po 1900 roku zatrudniała wielu ludzi, posługiwała się światłem elektrycznym, wielkimi różnobarwnymi krzykliwymi plakatami i stelażami tarasującymi chodniki. Liczne pożary w iluzjonach spowodowały ok. 1910 roku wydanie nowych przepisów bezpieczeństwa. W latach 1908-1914 nastąpiły istotne zmiany w zakresie układu programów i repertuarów. Seanse iluzjonów trwały ok. godziny, program złożony był z krótkometrażówek. W latach 1913-1914 wchodzą coraz częściej filmy fabularne o dłuższym metrażu. Polskie napisy na filmach wprowadziła, jako pierwsza, firma Pathe Fr. W 1908 roku. Repertuar kin pochodził w zasadzie z najważniejszych wytwórni europejskich.
Publiczność, jej upodobania
Wraz z tymi zmianami rozszerzyła się i zróżnicowała publiczność kinowa. Dotychczas ludowa, wchłaniała powoli kręgi bardziej wykształcone. Miała w poszczególnych zaborach swe ulubione gwiazdy zagraniczne (min Max Linder, Asta Nielsen, Waldemar Psilander). Ewolucję przeszła też terminologia. Najpierw był „kinematograf”, ok. 1910 roku – „iluzjon”, koło 1913/14 pojawia się sporadycznie nazwa ciemna, kinema, cino, kino. Po roku 1918 – kino.
V. FILMY I LUDZIE FILMU Z LAT 1908 – 1914
Galicja i Wielkopolska
W Galicji podejmowano niejedną próbę systematycznej wytwórczości filmowej w dwóch największych miastach – Krakowie i Lwowie. W Krakowie działał Cyrk Edisona. We Lwowie działały ekspozytury wiedeńskich biur wynajmu filmów, a powstające małe polskie przedsiębiorstwa opracowywały językowo i uzupełniały aktualnościami repertuar dostarczany z Wiednia. W marcu 1912 r. rozpoczęło działalność we Lwowie Pierwsze Galicyjskie Przedsiębiorstwo dla Wyrobu i Wypożyczania Filmów Kinematograficznych, Sp. z o.o. (w skrócie: Kinofilm). Pierwszy filmem fabularnym Kinofilmu była Pomszczona krzywda (1912). Wiktor Biegański, młody aktor Krakowskiego teatru stworzył wytwórnię – atelier i laboratorium było w Krakowie. Filmy powstały w 1913 r. według scenariuszy i reżyserii Biegańskiego (np. Dramat Wieży Mariackiej, Przygody pana Antoniego). W drugiej połowie 1913 r. zorganizowano nową wytwórnie pod nazwą Leopolda. Kierowali nią bracia Rogulscy, reżyserem był Roland. Pierwszym filmem wytwórni był Kościuszko pod Racławicami (film był bardzo źle wykonany). Drugiego filmu wytwórnia nie nakręciła. W 1914 r. zaczęła produkować filmu lwowska Polonia (właściciel: Norbert Hochman). Zaczęto tu dwa filmy ale żadnego nie ukończono. Oprócz tych wytwórni powstawały jeszcze filmy na zamówienie i pod nadzorem galicyjskich ośrodków burżuazyjno-obszarniczych i stronnictw politycznych w celach propagandowych (m.in. Galicja w kinematografie z 1912 r.).
Nie udało się znaleźć autorowi informacji o istnieniu polskiej produkcji filmowej w Wielkopolsce.
Kongresówka 1908-1910: pierwsze próby
Szybki wzrost liczby kin w Kongresówce, więzy handlowe z carskim imperium były przyczyną rozwoju najpoważniejszej polskiej wytwórczości filmowej. Rozwinęła się ona naturalnie w Warszawie. Brakowało tu jednak fachowców, więc korzystano ze współpracy wytwórni zagranicznych, które przysyłały swoich operatorów do Warszawy (Meyer z firmy Pathe Fr. i Tiberville z Gaumont). Kręcono filmu takie jak Widoki miasta Warszawy itp. Z inicjatywą wykonania filmu fabularnego wystąpił jako pierwszy Mordka Towbin w 1908 roku. O pierwszym filmie nie ma prawie żadnych informacji, drugim była komedyjka Antoś pierwszy raz w Warszawie. U zagranicznych operatorów nauczył się zawodu Jan Skarbek-Malczewski. Około 1909 pojawił się drugi operator, Stanisław Sebel. Na ekranach pojawiały się też czasem filmy fabularne o tematyce polskiej (Sen warszawianki w wigilię 1910 roku, 1909 – iluzjon Czary, Księżna Anna Mazowiecka, 1910 – Moulin Rouge). Próbę rozwinięcia systematycznej, chociaż bardzo prymitywnej wytwórczości podjęło równocześnie kilka warszawskich ośrodków produkcyjnych na przełomie lat 1910/11.
Kantor Siła
Jednym z najstarszych i ruchliwszych przedsiębiorstw w Warszawie był kantor Siła, założony przez Mordkę Towbina (iluzjon, biuro wynajmu filmów, laboratorium i wytwórnia filmów). W lipcu 1912 roku prasa ogłosiła bankructwo Siły. W ciągu dwóch lat Towbin wyprodukował wiele aktualności oraz ok. 10 filmów fabularnych o tematyce żydowskiej i „kontuszowy” film Wojewoda (jedyny obraz o tematyce polskiej). Inne: Okrutny ojciec (1911), Chasydka i odstępca (1911), Mirełe Efros (1912).
Konstanty Jastrzębski
Konstanty Jastrzębski (współwłaściciel iluzjonu Wenus) w 1911 rozpoczął zdjęcia do Dziejów grzechu wg powieści Stefana Żeromskiego. Film uzyskał dużą popularność u publiczności (w prasie przeciwnie). W 1912 roku odbyła się premiera Niebezpieczny kochanek Zapolskiej (napisała to specjalnie dla filmu). Pojawiła się krytyka, że Zapolska napisała scenariusz na poziomie literatury brukowej. Po dwóch produkcjach Jastrzębski przestał wytwarzać filmy.
A. Fertner, J. Zagrodzki i Ska
W połowie 1911 roku powstała spółka popularnych aktorów: Antoniego Fertnera, Juliana Krzewińskiego, Wincentego Rapackiego (syna) i przedsiębiorcy rozrywkowego, właściciela kina Corso, Juliusza Zagrodzkiego. Pierwszy mich filmem był Skandal na ulicy Szopena. Później był Dzień kwiatka względnie Zaręczyny Antosia w dzień kwiatka. Film był satyrą warszawską na filantropię.
Kooperatywa Artystyczna
Zanim spółka A. Fertner, J. Zagrodzki i inni rozpadła się „Kurier Warszawski” opublikował apel, by aktorzy zajęli się kinematografią. Juliusz Zagrodzki, odpowiadając na ten apel, porozumiał się z grupą aktorów Rozmaitości i utworzona została firma p.n. Kooperatywa Artystyczna, działająca w latach 1911/12. Zespól rozpoczął od realizacji Sędziów Stanisława Wyspiańskiego – film nosił tytuł Sąd boży. Pojawiły się głosy że film jest zagrany zbyt teatralnie. Drugim filmem była adaptacja Szkiców węglem H. Sienkiewicza (film ukazał się p.t. Krwawa dola). Trzecim dramat długości 1200m pt. Ofiara namiętności. Kooperatywa Artystyczna była próbą stworzenia polskiego odpowiednika Film d’Art. Próbą nieudaną.
Marian Fuks
Specjalnością Mariana Fuksa była fotografia reporterska. W 1012 zaczął uprawiać także reporterkę filmową. Kręcił głównie aktualności, oraz 2 filmy fabularne: Obłąkany (1912), Carewicz (1918).
Sfinks
Założycielem, dyrektorem i producentem Towarzystwa Udziałowego Sfinks (1909) był Aleksander Hertz. Początkowo był bankowcem. Wśród ówczesnych przedsiębiorców wyróżniał się poziomem kultury osobistej i poważną praktyką handlową. Proponował zastąpić słowo kinematograf nazwą „pokaźnia” lub „widzialnia” (miał obsesję językową, tworzył nowe słowa). 25 II 1909 roku został otwarty kinematograf Sfinks, będący własnością spółki kierowanej przez Aleksandra Hertza. Stanisław Sebel zorganizował w Sfinksie laboratorium służące do dorabiania polskich napisów na kopiach. Pierwszym filmem nakręconym przez operatorów Sfinksa był prawdopodobnie Wzlot aeroplanu w Warszawie w 1909 roku. Odtąd Sfinks stanie się kronikarzem warszawskich sensacji dnia. Pierwszy film fabularny to Antek klawisz, bohater Powiśla (1911). W sierpniu 1912 ukazały się Przesądy wg scenariusza Aleksandra Hertza. Film ten rozpoczynał cykl mnożących się z roku na rok filmów na poziomie literatury brukowej. Dalsze przedwojenne dzieje Sfinksa – to współudział Hertza w spółce Sokół (wniósł do niej atelier i laboratorium).
Kosmofilm
Wytwórnia Kosmofilm powstała w 1913 roku. Jej założycielami byli Samuel Ginzburg i Henryk Finkelstein. W niedługim czasie spółka rozpadła się, w Kosmofilmie pozostał jedynie Henryk Finkelstein. Nowa firma rozpoczęła stosunkowo dużą produkcję w oparciu o zespół warszawskiego teatru żydowskiego. W 1913 roku ukazały się min filmy: Bigamistka, Córka kantora, Nieznajomy, w 1914 Macocha. Filmem, który wyróżnił się w produkcji Kosmofilmu była trzyczęściowa realizacja Halki w wykonaniu aktorów Teatru Polskiego. Przed wojną ukazał się też „kinodramat w trzech wielkich częściach” p.t. Męty Warszawy. W ciągu dwóch lat istnienia Kosmofilm wyprodukował około dwudziestu filmów. Była to więc najpoważniejsza krajowa wytwórnia do chwili rozpoczęcia działań wojennych.
Pierwsze polskie dźwiękowce
Pierwsze eksperymenty udźwiękowienia filmów sięgają początków kinematografii. Polacy też próbowali udoskonalić film (min Kazimierz Prószyński, Aleksander Pruszko). Aleksander Pruszko opracował w latach 1908-1909 system zapisy dźwiękowego na taśmie filmowej przy pomocy komórki selenowej. Firma Pathe nie wykazała jednak zainteresowania wynalazkiem. Kazimierz Prószyński udoskonalał tradycyjny sposób udźwiękowienia filmu przy pomocy gramofonu. ...
Kalietis