M. Brykowska, Sklepienia kryształowe- niektóre problemy TEKST.pdf

Sklepienia kryształowe*: niektóre problemy

M ARIA B RYKOWSKA

Z problemem sklepie ı kryształowych spotykamy si ħ w literaturze tylko na

marginesie prac po Ļ wi ħ conych zagadnieniom architektury gotyckiej, szczególnie

Clasena, Mencla, Lłbala i in.i Autorzy ci podaj Ģ przykłady wyst ħ powania skle

pie ı kryształowych oraz interpretuj Ģ ich pochodzenie, ró Ň ni Ģ c si ħ znacznie

w pogl Ģ dach: np. Mencl i Gasen wywodz Ģ sklepienia z Saksonii, natomiast Libal '

uwa Ň a je za wytwór lokalny (np. czysto czeski) 2 . Pierwsz Ģ szczegółow Ģ prac ħ

wnikaj Ģ c Ģ tak Ň e w zagadnienia techniczne sklepie ı podj ħ li niedawno badacze

czescy, Milada i Oldrich Rado wie 3 ; bezpo Ļ redni kontakt z nimi oraz zapoznanie

si ħ z szeregiem ich opublikowanych prac ułatwiły mi usystematyzowanie i ana

liz ħ sklepie ı kryształowych w Polsce. V -

Sklepienie kryształowe wyst ħ puje w trzech grupach terytorialnych: w Saksonii,

Czechach i pn.-wsch. Polsce (ii. 1). Najwcze Ļ niejszy przykład pochodzi • z

1471 r. z zamku w Mi Ļ ni; w latach dziewi ħę dziesi Ģ tych XV w. stosowane jest ju Ň w

Czechach, a około 1500 r. w Gda ı sku.

Omawiane grupy ł Ģ czy jedynie zastosowanie łamanej, ostrosłupowej wy-

sklepki, natomiast pozostałe cechy, jak: konstrukcja, technika, rysunek drutów,

materiał itp., s Ģ ró Ň ne i wynikaj Ģ z tradycji budowlanej poszczególnych regio-

nów. Sam pomysł ostrej wysklepki mógł by ę zaczerpni ħ ty z Saksonii, zarówno

przez budowniczych czeskich jak i gda ı skich. Jednak interesuj Ģ ce cechy indy-

widualne poszczególnych grup całkowicie usprawiedliwiaj Ģ omówienie ich od-

dzielnie, w kolejno Ļ ci formowania.

* Praga* wyrazi ę serdeczne podzi ħ kowanie doc. tir A. Miłobedzkiemu i doc dr W. Kranowildemu za cenne

uwagi dotycz Ģ ce omawianych zagadnie ı .

> D. LI BAŁ , Goltckd architektura w Ctchich a na Słotni. Prana 1948, Ł 248: V. MlNCL. Cuka urtUttknra <k>t»

luctinburM. Prana 1941, i. 177; K. H. C LAUN , DtuudK GtwM» itr SpSttottk, Berlin 1938, s. 87.

Ɠ Podobny pogl Ģ d wyra Ň a T. Ku»ATOvA. Skltpkowa kltnka. Pamatky Areheologlcke XLIII. 1941 (Historie) 1949;

por.: M. R ADOV A-S TIKOV A, Sillpkoyd kUtiba. PHip4vk k dilMm pozdnt tolkki anklukuuy, Ument, VI, 1938,

nr !), przypis 6. ,

Ɠ M. R ADOV A.9 TIICO \X. op. ciL: O. R ADA , Poifa4 totlck) Hm w Jó<hymovi. Zp»vy Pamatkove Pete, XVIII

1958. nr 1—2: M. O. R AOOV I. SkllpkoYi kttnba a proilor. Umenl, VIII, 19«0, nr 5. PP. M. I O. Radom składam »er-

deczne podzi ħ kowanie za udost ħ pnienie mi materiałów i motliwosc Ich przedyskutowania.

243

2. Mi Ļ nia, Albrechtsburg, 1471-1485. Widok sali na

I pi ħ trze. (Wg Hempla)

1. Polska, Czechy i Wschodnie Niemcy ok. 1500. Wyst ħ powanie sklepie ı kryształowych

(teren Czech opr. M. Radova, Saksonii i Polski — autorka)

I. Meissen. 2. Rocknitz, 3. Sacbsenburg, 4. Wurzen, 5. Grossenhein, 6. Schleinitz, 7. Tharandt, 8. Plauen,

9. Moritzburg, 10. Taubcnheim, 11. Annaberg, 12. Stolpen. 13. Trebsen, 14. Brandenburg, 15. Strehla,

16. Gnandstein, 17. Freiberg, 18. Frauenhein, 19. Zschorna, 20. Kada ı , 21. Chomutov, 22. Bechyne,

23. Kuglvejt. 24. Sobeslav. 25. KarlStejn. 26. Bor, 27. Tabor. 28. Nezamy Ļ lice, 29. Hara Ň dovice

30. Kutneticka Hora. 31. Pardubice, 32. Bel ę ice, 33. Blatna. 34. Jachymov. 33. PernStejn, 36.

Doubravska

Hora. 37. Bilina, 38. Hruby Rohozec, 39. Budnany, 40. Konopiste, 41. Velhartice. 42. Orlik. 43. Dobronice,

44. Cizova, 43. Pisek. 46. Stare Kestrany, 47. IvanCice. 48. Breznice, 49. Kremnica. 30. Banska

Bystrica,

31. Ostrov, 52 . Pizen, 53 . Jindrichuv Hradec 34. Cesky Krumlov. 53. Slavonice 36. Telc, 57. Znojmo,

51. Gda ı sk, 59. Malbork, 60. Mor Ģ g, 61. Supra Ļ l, 62. K ħ trzyn. 63. Dobra Miasto. 64. Marianka, 63. Warszawa,

66. Kraków. 67. Błonie, 68. Nowy S Ģ cz. 69. Łom Ň a. 70. Wilno, 7 1 . Malomolejków. 72. Królewiec,

73. Barczewo, 74. Łabiewo. 73. Stargard, 76. Olsztyn, 77. Pelplin, 78. Konin, 79. ņ aga ı , 80. Myilibórz,

81. Opole, 82. Glogów, 83, Siecieborzyce, 84. Stypulów. 83. Bukowiec, 86. Kartuzy, 87. Szrensk, 88. Kowno,

89. Grodno, 90. Ryga, 91. Mogilno.

3. Mi Ļ nia, Albrechtsburg. Przekrój poprzeczny.

(Wg Essenweina)

S AKSONIA

W ko ı cu XV i na pocz Ģ tku XVI w. teren południowych Niemiec i Austrii

stanowi odr ħ bne Ļ rodowisko budowlane i artystyczne. Nie jest wi ħ c przypadkiem,

Ň e wła Ļ nie w tym kr ħ gu Arnold z Westfalii odkrył mo Ň liwo Ļę kryształowego ci ħ -

cia wysklepki sklepiennej, które zastosował po raz pierwszy w 1471 r. w Zamku

Albrechtsburg w Mi Ļ ni 4 (ii. 2, 3). Wyst ħ puj Ģ ce tu ostre druty sklepienie stano-

wiły w koncepcji przestrzennej wn ħ trza niezb ħ dny element: stworzyły przekrycie

Ļ wiatłocieniowe i ekspresyjne. Sklepienie kryształowe zastosowano we wszystkich

pomieszczeniach, tak Ň e na spiralnie skr ħ conej klatce schodowej i we wn ħ kach

przy Ļ ciennych. Najciekawsze znajduje si ħ w dwóch salach pierwszego pi ħ tra

i ró Ň ni si ħ od pozostałych tym, Ň e druty cz ħĻ ciowo przechodz Ģ w Ň ebra.

Nowa technika wysklepki rozprzestrzeniła si ħ w Saksonii stosunkowo szybko,

jednak w innych przykładach nie wynikała z ogólnej koncepcji budowli, jak

w Mi Ļ ni, lecz ograniczała si ħ do przekry ę niewielkich pojedynczych pomieszcze ı ,

np. zamkowych kaplic (Frauenheim XV/XVI w., Gnandstein XV w., Lauenstein

XV w., Sachsenburg 1488 — dzieło Hansa Reynharta, Stolpen ok. 1500, Strehla

ok. 1570, i in.) i sieni (Trebsen 1522. Wurzen 1491)'. Przesklepienie kryształowe

pałacu w Mi Ļ ni było tak Ň e wzorem dla budowli miejskich. Z lat 1472-1481

pochodz Ģ sklepienia miejscowego ratusza i kamienic, z ko ı ca XV w. ratusza

i kamienic w Plauen i Annaberg, z czego dwa pierwsze zespoły przypisywane

s Ģ Arnoldowi z Westfalii 8 . W ko Ļ ciołach Saksonii sklepienie kryształowe nie

znalazło szerszego zastosowania. Ograniczano si ħ jedynie do przekry ę małych

pomieszcze ı , np. chóru w Taubenheim czy kru Ň ganku w Rocknitz z 1476 r.

(tak Ň e dzieło Arnolda z Westfalii). Na terenie s Ģ siedniej Marchii jedynym zna-

nym przykładem, gdzie sklepienie współuczestniczy w całej koncepcji wn ħ trza,

jest kaplica Ļ w. Piotra w Brandenburgu z 1522 r. 7

Do omawianej grupy sklepie ı mo Ň emy wł Ģ czy ę sklepienia kryształowe

Austrii, np. przekrycie sali w Greinberg z lat 1488-1493' (ii. 4), które posiada

interesuj Ģ ce, przenikaj Ģ ce si ħ w wielu płaszczyznach druty oraz wyj Ģ tkowo gł ħ -

bokie, ostrosłupowe wysklepki.

5. Chomutpv, dom mieszkalny. Sklepie-

nie, 1525. (Wg Radovej)

4. Greinberg, zamek. Sklepienie,

1488-1493. (Wg Clasena)

C ZECHY

Importowany z Saksonii przez bernardynów pomysł ostrej wysklepki skle-

piennej wł Ģ czony został w pó Ņ nogotycki, czeski nurt architektury. St Ģ d rozwi Ģ -

zania sklepie ı kryształowych na terenie Czech maj Ģ cechy nie znane w innych

zespołach. W latach 1490-1515 przesklepiono kryształowo pi ħę ko Ļ ciołów:

• A. E SINWUN , Dl* nmanUclu und dli »orbc*« Baukwut. DarmiUdl 1889, s. 97; H. G R O OBU . BOrgtr und SMó-

atr In Sachun. Dn»den 1940, i. 103; B. H EMFEL , Cncklchf der detaichn Baukwu?, Mtlnchen 1956, i. 108—

110.

• H. G«0oix, op. dt. Ł 90; O. Duuo, HaimUmch dtr dntschen KumtdtnkmMcr. I. MIlfldemscMaiul, Berlln194O,

t. 212, 327, 360, 414.

• W. L UDWKJ . Ba Gani durch AU-fUuuii, Plauon 1933.1. *i.

» M.. O. R ADOV 1, OP . cit, l 438—439.

246 • K . H. cum, op. dL, i. M.

dwunawowe w Bechyni (il. 6), Sobesławiu (Mistrz Zdenek), Bratnej, trzyna-

wowy — w Nezamy Ļ licach, i oparty na jednym słupie — w Bielczycach.

W układzie przestrzennym ta grupa zachodnioczeska nawi Ģ zuje do architek-

tury przedhusyckiej, a zastosowane tu sklepienia kryształowe czynnie organizuj Ģ

wn ħ trze. Najwa Ň niejsze cechy tych sklepie ı to zast Ģ pienie arkad mi ħ dzynawo-

wych kryształowymi, sieciowymi ł Ģ cznikami, brak podziałów na prz ħ sła, oparcie

rysunku drutów na zasadzie czteroramiennej gwiazdy, opisanie drutów na za-

sadzie kolebki z lunetami 10 .

Najbardziej interesuj Ģ c Ģ grup ħ stanowi Ģ sklepienia wn ħ trz mieszkalnych na

południu Czech, pochodz Ģ ce z pierwszej połowy XVI w., w miastach: Jindri-

chiiv Hradec, Jachymov, Slavonice (U. 7) i Znojno 11 . W konstrukcji nawi Ģ zuj Ģ

do czeskich i południowoniemieckich sieciowych sklepie ı Ň ebrowych. Charakte-

ryzuj Ģ si ħ opuszczonymi zwornikami oraz stosowaniem drutów w rzucie kolistych

lub^odcinkowych, nieznanych nigdzie poza Czechami.

Przekrycie kryształowe małych pomieszcze ı jest typowe dla całych Czech.

Najbardziej post ħ powe pochodz Ģ z północy: np. Kada ı — sklepienie kapi-

tularza, Chomutov (il. 5) — sklepienie sieni o drutach biegn Ģ cych w wielu

płaszczyznach (z 1525) 12 , Ostrov — sklepienie kaplicy w ko Ļ ciele farnym (z prze-

łomy, XV/XVI w.) i inne. Wszystkie zbli Ň aj Ģ si ħ w konstrukcji do kolebki,

a w rysunku rozwijaj Ģ zasad ħ sieci lub czteroramiennej gwiazdy.

6. Bechyne, ko Ļ ciół N. M. Panny 1491-1513. Sklepienie. (Wg. Radovych)

7. Slavonice, dom mieszkalny 1550. Sklepienie.

PÓŁNOC NE ZIEMJE POLSK I

Pierwsze sklepienia kryształowe na terenie Polski wykonane zostały w Gda ı -

sku. W ko ı cu XV i na pocz Ģ tku XVI w. nast ħ puje szereg przebudów gda ı skich

ko Ļ ciołów miejskich: ko Ļ ciół N. M. Panny, przebudowany w latach 1484—1488,

przesklepiono w 1499-1502 (Henryk Hetzel) (ii. 9); ko Ļ ciół Ļ w. Katarzyny,

przebudowany w latach 1484-1486, przesklepiono ok. 1500 13 ; ko Ļ ciół Ļ w. Ļ w.

Piotra i Pawła, przebudowany w ko ı cu XV w., przesklepiono w latach 1514-

1516".

M. O. R ADOV I, op. cit., s. 448—4«0.

Druty w kluczu sklepienia maj Ģ t ħ sam Ģ wysoko Ļę co druty w kluczu ł Ģ czników poprzecznych i wzdłu Ň nych. V.

L ORENC , V. P ELZLBANER , M. R EICHERT . Asanace historlckych J Ģ der misi, Zpravy Pamatkov ę Pece, Xl—XII, 1951—

S2, nr 1—2; O. R ADA , op. cit., >. 31—36; M. R ADOVA -S TIKOV A. op. cit, i. 224—226. 11 V. M ENCL , MUtmiky Mm

leskiho stfrJmiku, Zpravy Pamatkove Pece. XIII, 1953, nr 6.

" Ko Ļ ciół N.M. Panny w Gda ı sku wzniesiony jako bazylika 1343—1379, przebudowany w cz ħĻ ci wschodniej

1402—1454, w cz ħĻ ci zachodniej 1484—1488; w 1499—1502 zało Ň ono sklepienie gwia Ņ dziste i kryształowe w nawach

bocznych. Rysunek sklepie ı gwia Ņ dzistych— Ň ebrowych i kryształowych jest Identyczny. Ko Ļ ciół Ļ w. Katarzyny

wzniesiony 1350—1400, przebudowany w 1 poł. w. XV, uko ı czony 1484—1486. Brak danych o przesklepieniu,

które nast Ģ piło przypuszczalnie ok. 1500. Sklepienie kryształowe zało Ň one zostało nad nawami bocznymi, w kruchcie

pod wie ŇĢ oraz w dwóch kaplicach. Por.: J. S TANKIGWICZ , Pseudobazyttki gda ı skie. Rocznik Gda ı ski, XIV,

1955; C. D CHIO , E. G ALŁ , Namdbucfi der deutschen Kunstdenkmaler DeuiichordenilatiJ Preussen, MUncheo 1952, s.

4,9.

>• Wzniesiony zoatal 1393—1424. W ko ı cu XV w. nast ħ puje przebudowa koicioła z oseudobazyllki na hal ħ ,

zako ı czona przcaklepłenicm ko Ļ cioła 1514—1516. Sklepienie kryształowe zało Ň ono nad nawami bocznymi; posiada rysunek

tut zasadzi* oamioramiennej gwiazdy, lecz b«ł drutów przek Ģ tnych ł przewodniego. Per. K. K0CZOROW3KL 248 KoicliUw.

Jw. TOwr Ģ / Pawia w Otlatoku, Pracownie Konserwacji Zabytków, Gda ı sk 1951, maszynopis.

Szczególnie charakterystyczny jest układ przestrzenny tych ko Ļ ciołów. S Ģ to

ko Ļ cioły trzynawowe, halowe, o filarach o Ļ miobocznych d Ņ wigaj Ģ cych, sklepienia .

Ň aglaste: gwia Ņ dziste, Ň ebrowe w nawach głównych, a kryształowe w nawach

bocznych. Wn ħ trza wysmukłe, jasne, o Ļ wietlone du Ň ymi oknami, posiadaj Ģ rów-

nowa Ň ne kierunki widokowe. W przeciwie ı stwie do hal czeskich, zastosowano

1 0 . M or Ģ g, ko Ļ c i ół Ļ w. Ļ w. Pi otr a i P a wł a .

Skl e -pienie, 1503. (Fot T. Chrzanowski)

ko Ļ ciół par. (Opr. autorka)

arkady mi ħ dzynawowe. Sklepienia Ň ebrowe i

kryształowe nie ró Ň ni Ģ si ħ w rysunku, którego

o Ļ rodkiem jest o Ļ mioramienna gwiazda. Podział na

poszczególne prz ħ sła zatraca si ħ dzi ħ ki

zastosowaniu rozdrobnionych wysklepek, mimo to

drut jarzmowy jest konsekwentnie wyprowadzony i

nie przorwany. Tak Ň e drut przewodni zast Ģ pił

wcze Ļ niejsze a charakterystyczne na tym terenie

Ň ebro. Cechy te 250 Ļ wiadcz Ģ , Ň e sklepienia

kryształowe

hal

gda ı skich

nie

s Ģ

importem

obcym, lecz

S. Schematy sklepie ı kryształowych: a. Gda ı sk, ko Ļ ciół N. M. Panny, b, Gda ı sk, ko Ļ ciół

Ļ w. Katarzyny, c. Gda ı sk, ko Ļ ciół Ļ w. Ļ w. Piotra i Pawła, d. Wilno, ko Ļ ciół bernardynów,

e. K ħ trzy n, ko Ļ ciół par., f. Łom Ň a, ko Ļ ciół par., g. Barczewo, ko Ļ ciół par., h. Olszty n,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: