Frazik J. T., Sklepienia gotyckie w Prusach, na Pomorzu Gdańskim i Ziemi Chełmińskiej, KAU, T. XXX, 1985, s. 3-26.
Artykuł dotyczy tylko niektórych aspektów sklepień żebrowych i choć dzieła te znajdują się głównie na Warmii, Mazurach i ziemi chełmińskiej, to należy pamiętać, iż stanowią one fragment większej całości, która sięgała na wschodzie po Zatokę Fińską, a na zachodzie obejmowała Pomorze Zachodnie, a nawet Meklemburgię. Wyżej wymienione ziemie silnie oddziaływały na Niż Polski.
Sklepienia gotyckie w Polsce, podobnie jak całą architekturę gotycką można rozpatrywać w dwu podstawowych rejonach.
1. Północny – pobrzeże Bałtyku, Mazowsze, Wielkopolska, Kujawy.
2. Południowy – Śląsk, Małopolska i ziemie ruskie przyłączone do Korony w XIV w.
Kryterium podziału tych sklepień oprócz materiałowego wiąże się jeszcze np. z odmiennym sposobem powiązania żeber z wysklepkami, układami strukturalnymi żeber sklepiennych, a niekiedy jeszcze z ich profilami.
XIII w.
Na Pomorzu Gdańskim, w Prusach i ziemi chełmińskiej stosowano sklepienia krzyżowo – żebrowe.
Ø Płd. Nawa k. cysterskiego w Oliwie, 1 ćw. XIII w. – najstarsze zachowane
W 2 poł. XIII w. wznoszono sklepienia sześciodzielne, rozpięte na sześciu podporach
Ø Prezbiterm k. parafialnego w Grudziądzu (ok. 1300 r.). – jedyny zachowany przykład takiego rozwiązania
W XIII w. pojawiały się pierwsze przęsła trójpodporowe
Ø Pelplin.
Na przełomie wieków XIII i XIV powstają
pierwsze czteroramienne sklepienia gwiaździste
Ø K. św. św. Janów w Toruniu
i dominikanów w Chełmnie.
XIV w.
§ Wiek XIV był złotym wiekiem, jeśli idzie o rozwój sklepień żebrowych (wpływ Zachodu – Hanzy, Anglii, zachodnich klasztorów).
§ Oprócz sklepień krzyżowo – żebrowych stosowano liczne odmiany sklepień gwiaździstych, których głównym komponentem jest trójpromień. Powstawały różne rodzaje sklepień gwiaździstych na kanwie sklepień krzyżowych sześciopodporowych z żebrem przewodnim, krzyżowych z żebrami grzbietowymi poprzecznymi i żebrem przewodnim.
Sklepienia gwiaździste czteroramienne:
Ø Kaplica zamkowa na zamku w Golubiu (1310)
Ø Prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu (1309 – ok. 1320),
Ø Kaplica zamkowa na zamku w Radzeniu ( lata 40- te XIV wieku)
Ø Kaplica św. Anny w Malborku
Ø Zakrystia w toruńskim kościele NPM.
Sklepienia sześciopodporowe z żebrem przewodnim:
Ø Pelplin, kapitularz, pocz. XIII w.
Ø Kaplica NPM w Malborku (1331 – 1344),
Ø Prezbiterium i nawa główna k. w Kwidzynie (1344 – 1355).
Najwcześniejsze sklepienia gwiaździste wzniesione na kanwie sklepienia krzyżowego z żebrem przewodnim i poprzecznym grzbietowym:
Ø Nawa główna katedry we Fromborku (1388).
Wiele sklepień skonstruowanych było na bazie sklepień krzyżowych z żebrem przewodnim
Ø np. w kaplicach i kapitularzach zamkowych w Ragnecie, Barcinach, Lidzbarku, Nidzicy.
Prawie wszystkie z tych wariantów były powtarzane na całym Niżu Polskim aż do połowy XVI wieku.
§ W XV i XVI stuleciu następuje eliminacja żeber przewodnich.
§ W XIV wieku swoje wielkie triumfy święciły sklepienia o przęsłach trójpodporowych.
Ø Kapitularz (1320 – 1330) i wielki refektarz (1331 – 1344) w Malborku;
Ø Zimowy i Letni Refektarz – oba niemal identyczne sklepienia wzniesione w latach 1393–1399; odpowiadają w pełni estetycznym tendencjom międzynarodowego gotyku. Każde z tych wnętrz ma plan kwadratu i centralnie ustawiony smukły, wieloboczny filar granitowy oraz 16 podpór zewnętrznych (4 narożne i po 3 na każdej ścianie). 16 łuków profilowanych żeber spina podporę centralną z zewnętrznymi. W planie tego sklepienia dominuje siatka modularna 16 kwadratów. Ten idealny plan komponowany ad quadratum ma w rzeczywistości pewne odchylenia wynikające z przyjętych podziałów ścian. U podstaw tych sklepień znajdują się struktury europejskich kapitularzy klasztornych oraz sklepień angielskich i czeskich.
àZe sklepień angielskich zaczerpnięto przede wszystkim żebra radialne, grzbietowe żebro przewodnie oraz pary dodatkowych żeber wplecionych trójramienna.
àZ Czech natomiast zapożyczono sposób konstruowania skorupy sklepienia oraz płaską podkładkę pod wsporniki lub bezwspornikowy spływ żeber.
Ø Prezbiterium k. cysterskiego w Oliwie – sklepienie powstałe zapewne jeszcze w XIV w., jakby w wyniku nałożenia sklepienia krzyżowego z żebrem przewodnim i parlelowskiego paralelnego typowi „mostowemu”.
Analogie są dość liczne w Austrii, południowych Niemczech i Anglii.
W Anglii w latach ok. 1290 – 1300 powstało bardzo podobne sklepienie – w kościele opackim w Pershore. Jednak pełniejsze analogie do sklepienia oliwskiego odnaleźć można w zachodniej części prezbiterium katedry w Ely z 1325 roku, czy w nawie głównej katedry w York z lat 1361 – 1405. Dość wczesne te wzorce angielskie przetransponowane były na grunt środkowoeuropejski w formie zredukowanej.
Ø Prezbiterium k. w Golubiu – kon. XIV/pocz. XV w. - angielska proweniencja sklepień. Można je zinterpretować jako sklepienia gwiaździste zredukowane o trójpromienie, które mogły być np. rozpięte wzdłuż żebra przewodniego.
Sklepienia zwane poczwórnie gwiaździstymi były zapewne wznoszone jeszcze przed końcem XIV w.
Ø Kaplica zamku w Lidzbarku.
W Polsce XIV, XV i XVI w. – wiecznej będą realizowane na kanwie sklepień sześcio-, siedmio- i ośmiodzielnych, a najczęściej z żebrami przewodnimi i poprzecznymi grzbietowymi. Występują one np.:
Ø Nawa południowa katedry w Kołobrzegu z 1410 r.
Ø Kościół parafialny w Braniewie z ok. 1442 r.
Ø Reszlu – lata 1475 – 1476
Ø Ornet – druga połowa XV w.
Poza wybrzeżem Bałtyku pojawiały się one w pierwszej połowie XVI w. na Mazowszu i Małopolsce, np.
Ø Kleczków
Ø Prezbiterium k. parafialnego w Krzęcicach w Małopolsce (1531 – 1542)
XV w.
Pojawiły się skłonności do wpisywania w tradycyjne czteroramienne układy gwiaździste żeber pośrednich, tworzących w sumie rysunek pokaźnego krzyża, swymi ramionami równoległego do obu żeber grzbietowych, ramiona krzyża na ogół ograniczone są zewnętrznymi żebrami trójpromieni
Ø m.in. w Dworze Artura w Gdańsku (1476 – 1481).
Dość często, głównie we wcześniejszych obiektach, przedłużane są trójdzielnymi szczycikami umieszczonymi tylko na jednej lub obu osiach i dotykającymi obwodu sklepienia.
Ø Przekrycie skrzyżowania katedry w Chełmży (1422) – najstarszy przykład
Przełom XV/XVI w. – pojawiły się układy gwiaździsto – sieciowe z centralnie umieszczoną gwiazdą w przęśle; niekiedy proste, innym razem pozornie bardzo skomplikowane, przy wnikliwej analizie z czytelnymi żebrami krzyżowymi i przynajmniej z reliktami trójpromieni klasycznego czteroramiennego sklepienia gwiaździstego,np.
Ø fara w Bydgoszczy (1406 – 1502).
Osobną grupę w XV wieku stanowią nieliczne sklepienia komponowane z przęseł trójkątnych.
§ Tak więc przez cały wiek XV i na początku XVI na Pomorzu Gdańskim, w Prusach, ziemi chełmińskiej, Wielkopolsce można zaobserwować duży tradycjonalizm.
§ Procesem zmian, który zaczął przybierać na sile ok. połowy XV wieku wiązał się z przetworzeniem sklepień gwiaździstych (na bazie ich przęseł) w formy nie do końca jasne.
Ø Niewątpliwie największe sukcesy w owych skomplikowanych układów gwiaździsto – sieciowych o rozdrobnionych wysklepkach osiągnęły zespoły przede wszystkim Henryka Hetzla pracujące ok. 1500 roku przy przebudowie kościoła NPM w Gdańsku.
§ Sklepienia żebrowe stosowano na Niżu Polskim bardzo długo m.in.
Ø 1557 r. – powstały sieciowe sklepienia w południowym ramieniu transeptu w Pelplinie
W drugiej połowie XVI wieku osiągnęły one formy bardziej klasyczne, nawiązując nawet do idei XV – wiecznych.
Ø Sklepienie prezbiterium kościoła w Nowym Stawie (wzniesione w latach 1573 – 1574).
.
2
kaaroo87