a108_Gluszec.pdf

Tetrao urogallus (G∏uszec)

Tetrao urogallus

(L., 1758)

A108

G∏uszec

Rzàd: grzebiàce, rodzina: g∏uszcowate

Status wyst´powania w Polsce

Skrajnie nieliczny gatunek l´gowy, osiad∏y, ostatnio wyraê-

nie ginàcy.

Opis gatunku

G∏uszec jest du˝ym ptakiem grzebiàcym, o wyraênym dy-

morfizmie p∏ciowym. Samica jest mniejsza o oko∏o 1/3

od samca. Wymiary samca i samicy: d∏ugoÊç cia∏a

90–112 cm i 58–68 cm, rozpi´toÊç skrzyde∏ 120–140 cm

i 95 cm, masa cia∏a 3,3–6,5 kg i 1,6–2,5 kg. Doros∏y sa-

miec jest wielkoÊci g´si, ciemno ubarwiony. Czo∏o i pod-

bródek ma czarne, wyd∏u˝one pióra tworzà „brod´”. Pió-

ra pozosta∏ej cz´Êci g∏owy, szyi i wierzchu cia∏a sà ciem-

nopopielate z jaÊniejszym prà˝kowaniem. PierÊ jest ciem-

nozielonawa z metalicznym po∏yskiem. Spód cia∏a czar-

nobrunatny z brudnobia∏ymi plamami na brzuchu. Skrzy-

d∏a sà brunatne, jaÊniejsze przy koƒcach. U nasady

skrzyd∏a znajduje si´ bia∏a plama. Ogon jest doÊç d∏ugi,

silnie zaokràglony, ciemny z bia∏ymi plamami. Nad

okiem, czasami dooko∏a oka, wyst´puje czerwona ob-

ràczka. Dziób jest jasny. Samica ma brunatny wierzch

cia∏a z rdzawop∏owym, brudnobia∏ym i ˝ó∏tawobrunat-

nym prà˝kowaniem, a brzuch i boki cia∏a z wi´kszà

liczbà bia∏ych piór. Na piersi wyst´puje du˝a rdzawa pla-

ma. Koƒce skrzyde∏ sà ciemniejsze ni˝ u samca, nad

okiem przebiega brudnoczerwony pasek. Ogon jest d∏u-

gi, zaokràglony, z bia∏ym obrze˝eniem na koƒcu. U obu

p∏ci dziób jest jasny (u samicy przynajmniej nasada),

a nogi sà popielate, opierzone do palców. Kury wydajà

gdaczàce g∏osy. Wieczorem, po przylocie na tokowisko,

koguty wydajà g∏oÊne, nosowe dêwi´ki. PieÊƒ tokowa

g∏uszca sk∏ada si´ z 4 faz: klapania, trelowania, korko-

wania i szlifowania. Trwa 7–9 s. i jest stosunkowo cicha,

s∏yszalna z odleg∏oÊci ok. 200 m. Piskl´ta sà okryte g´-

stym, ciemnym puchem. Zaraz po wykluciu zaczynajà si´

im rozwijaç pióra. W wieku ok. 1 miesiàca m∏ode ptaki

majà ju˝ kompletne upierzenie m∏odociane. Nast´pne

pierzenie przechodzà jesienià. Pe∏ne pierzenie ptaki prze-

chodzà latem w drugim roku ˝ycia.

g∏uszec

i zaokràglonym ogonem. Samica jest wi´ksza od samicy

cietrzewia, ma rdzawà plam´ na piersi i zaokràglony

ogon. Pewne problemy z identyfikacjà mogà sprawiaç mie-

szaƒce g∏uszca i cietrzewia, zwane skrzekotami, o wyglà-

dzie poÊrednim mi´dzy tymi gatunkami.

Biologia

Tryb ˝ycia

Ptak o aktywnoÊci dziennej. Wi´kszà cz´Êç roku g∏uszce

sp´dzajà w stadkach rodzinnych, które tworzà samice

z m∏odymi. Samce sp´dzajà samotnie sezon wegetacyjny,

dopiero zimà ∏àczà si´ w niewielkie grupki. Wszystkie gru-

py rozpadajà si´ wraz z nadejÊciem toków.

L´gi

Gatunek poligamiczny. Dojrza∏oÊç p∏ciowà samce osiàga-

jà w 2., a samice w 3. roku ˝ycia. Toki odbywa od koƒca

marca do poczàtku maja, w górach zwykle póêniej. Pry-

mitywne gniazdo zak∏ada na ziemi. Samica sk∏ada 4–11

jaj. Wysiaduje wy∏àcznie samica, siedzàc „bardzo twar-

do”, przez 26–28 dni. Po wykluciu m∏ode pozostajà

w gnieêdzie pod samicà jeszcze przez ponad dob´. Na-

Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi

gatunkami

Z racji wielkoÊci samiec g∏uszca jest trudny do pomylenia

z innymi gatunkami wyst´pujàcymi w Polsce, od samca cie-

trzewia Tetrao tetrix (A409) ró˝ni si´ kolorem upierzenia

277

Ptaki (cz´Êç I)

A108

st´pnie opuszczajà gniazdo i sà przez nià wodzone. Po

14–21 dniach zaczynajà lataç i nocowaç na drzewach,

pe∏nà wielkoÊç osiàgajà po 2–3 miesiàcach. Jeden l´g

w roku. Po stracie l´gu cz´Êç kur ponawia zniesienie,

zw∏aszcza jeÊli strata nastàpi∏a w pierwszej fazie (1–3 dni)

wysiadywania. L´gi zniszczone w bardziej zaawansowanej

fazie powtarzane sà rzadziej. Lokalne populacje zasiedla-

jà zwykle obszar od kilkuset do kilku tysi´cy hektarów, któ-

rego miejscami centralnymi sà tokowiska. W Polsce odle-

g∏oÊci pomi´dzy tokowiskami wynoszà Êrednio 4,5–5 km

i zajmujà powierzchni´ od kilku do kilkudziesi´ciu hekta-

rów. Na poszczególnych tokowiskach skupiajà si´ osobni-

ki ˝yjàce w odleg∏oÊci do kilku kilometrów. Na tokowisku

tokuje od 1 do kilku (kilkunastu) samców. Osobniki star-

sze, co najmniej 3-letnie, w danym roku tokujà na jednym

tokowisku, osobniki m∏odsze mogà odwiedzaç kilka sà-

siadujàcych tokowisk. Zag´szczenie g∏uszca jest zmienne

i zale˝y od lokalnych warunków siedliskowych oraz od po-

ry roku i wynosi od 1–2 tokujàcych kogutów/1 km 2 (wio-

snà) 10–15 os./1 km 2 (jesienià). W Polsce w Puszczy Au-

gustowskiej w koƒcu lat 90. zag´szczenie wynosi∏o

0,14–0,19 os./1 km 2 .

Siedliska z za∏àcznika I Dyrektywy

Siedliskowej, które mogà byç istotne

dla gatunku

9410 Górskie bory Êwierkowe ( Piceion abietis cz´Êç – zbio-

rowiska górskie)

91D0 Bory i lasy bagienne

91P0 Jod∏owy bór Êwi´tokrzyski (Abietetum polonicum)

91T0 Âródlàdowy bór chrobotkowy

Rozmieszczenie geograficzne

Zwarty zasi´g g∏uszca obejmuje pó∏nocnà Europ´ i pó∏-

nocno-zachodnià cz´Êç Azji. W sumie wyró˝niono co

najmniej 10 podgatunków w Europie oraz kilka na tere-

nach le˝àcych na wschód od Uralu. W Europie Ârodko-

wej, od Niemiec i Alp na zachodzie, przez Polsk´, Litw´,

¸otw´, Estoni´, zachodnià Bia∏oruÊ do wschodnich Kar-

pat gniazduje T. u. major . Podgatunek nominatywny T. u.

urogallus ˝yje w Skandynawii oraz, po reintrodukcji,

w Szkocji. Inny podgatunek ˝yje w Finlandii i rosyjskiej

Karelii, inny na Pó∏wyspie Kola, jeszcze inny we wschod-

niej Bia∏orusi, pó∏nocnej Ukrainie i na wi´kszoÊci teryto-

rium europejskiej Rosji.

W´drówki

W Polsce gatunek osiad∏y.

Rozmieszczenie w Polsce

W Polsce zasiedla cztery izolowane rejony kraju. Na pó∏-

nocnym-wschodzie wyst´puje w Puszczy Augustowskiej,

Puszczy Bia∏owieskiej i Puszczy Knyszyƒskiej, na Lubelsz-

czyênie – w Lasach Strzeleckich, Puszczy Solskiej i Lasach

Janowskich, w Karpatach – w Bieszczadach, Karpatach Za-

chodnich oraz na po∏udniowym zachodzie – w Sudetach

i Borach DolnoÊlàskich.

Zimowanie

Zimuje na terenie area∏u l´gowego, w niewielkich stad-

kach tworzonych przez osobniki tej samej p∏ci.

Pokarm

Gatunek roÊlino˝erny. Doros∏e ptaki ˝ywià si´ przede

wszystkim liÊçmi, owocami i p´dami roÊlin (liÊcie osiki,

liÊcie i p´dy borówki czarnej, p´dy we∏nianki, jagody

˝urawiny i borówek). Sk∏ad pokarmu zmienia si´ w cy-

klu rocznym. Zimà g∏uszce zjadajà niemal wy∏àcznie

igliwie sosny, jod∏y i Êwierka oraz p´dy i pàczki sosny.

Wiosnà, latem i jesienià ˝erujà g∏ównie na ziemi, zimà

w koronach drzew. Piskl´ta ˝ywià si´ poczàtkowo wy-

∏àcznie pokarmem zwierz´cym, bezkr´gowcami i drob-

nymi kr´gowcami. W miar´ rozwoju zaczynajà pobieraç

pokarm roÊlinny.

Status ochronny

Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek obj´ty ochronà Êci-

s∏à, wymagajàcy ochrony czynnej, którego nie dotyczà

zwolnienia od zakazów wynikajàce z wykonywania czyn-

noÊci zwiàzanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki

rolnej, leÊnej lub rybackiej, wymagajàcy ustalenia stref

ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywa-

nia (Dz U z 2004 r. Nr 220, poz. 2237)

Polska czerwona ksi´ga zwierzàt (2001): CR gatunek skraj-

nie zagro˝ony wygini´ciem

Status zagro˝enia w Europie: (S) gatunek niezagro˝ony,

którego status ochronny jest prawdopodobnie odpowiedni

BirdLife International: SPEC -

Dyrektywa Ptasia: Art. 4.1, za∏àcznik I

Konwencja Berneƒska: za∏àcznik II

Wyst´powanie

Siedlisko

G∏uszec zamieszkuje rozleg∏e kompleksy borów i lasów

mieszanych. Preferuje bory sosnowe na ni˝u i Êwierko-

we z udzia∏em jod∏y w górach, ch´tnie zasiedla lasy

o dobrze rozwini´tym, urozmaiconym podszycie i runie.

Tokuje w miejscach niedost´pnych, cz´sto wilgotnych,

poroÊni´tych kar∏owatà sosnà, brzozà lub Êwierkiem.

Zimuje w miejscach suchszych. Wykazuje bardzo silny

konserwatyzm siedliskowy, jego tokowiska majà doÊç

sta∏à lokalizacj´.

Wyst´powanie gatunku

na obszarach chronionych

Wyst´puje na terenie parków narodowych: Bieszczadzkie-

go PN, Gorczaƒskiego PN, Tatrzaƒskiego PN, Babiogór-

skiego PN, Karkonoskiego PN oraz parków krajobrazo-

278

Tetrao urogallus (G∏uszec)

wych: PK Lasy Janowskie, PK Beskidu Âlàskiego, PK Pusz-

czy Knyszyƒskiej, Popradzkiego PK. Dla ochrony gatunku

utworzono kilka rezerwatów przyrody.

• k∏usownictwo;

• rozwój infrastruktury narciarskiej;

• zmiany sk∏adu chemicznego roÊlin na skutek ska˝enia

Êrodowiska;

• wra˝liwoÊç na choroby i paso˝yty przenoszone przez ba˝anty.

Drugà grup´ zagro˝eƒ stanowi wzrastajàca presja dra-

pie˝ników, cz´sto zwiàzana ze wzrostem ich liczebnoÊci.

Wskazuje si´ mi´dzy innymi gatunki rodzime: lisa, kun´ le-

Ênà, tchórza, dzika, kruka, jak i obcego pochodzenia: je-

nota, nork´ amerykaƒskà oraz wa∏´sajàce si´ psy i koty.

A108

Rozwój i stan populacji

WielkoÊç populacji europejskiej g∏uszca ocenia si´ na

660 000–1 250 000 os. Najliczniejsze populacje zasie-

dlajà Rosj´ (400 000–800 000 os.), Finlandi´

(100 000–200 000 os.), Szwecj´ (80 000–110 000 os.)

i Norwegi´ (50 000 os.).

Materia∏y kopalne dostarczajà dowodów, ˝e na poczàtku

naszej ery g∏uszec zasiedla∏ wi´kszoÊç terytorium dzisiejszej

Polski. Póêniej area∏ jego wyst´powania rozpad∏ si´ i wy-

raênie skurczy∏. Do koƒca XIX w. gatunek wyginà∏ niemal

doszcz´tnie na stanowiskach w centralnej Polsce i nizinnej

cz´Êci Âlàska. W latach 80. g∏uszec wyginà∏ na Pomorzu.

Zachowa∏ si´ jedynie na stanowiskach rozciàgajàcych si´

na peryferiach kraju. Aktualnie populacja g∏uszca w Polsce

wykazuje silny regres, a izolowane populacje znajdujà si´

w stanie krytycznym. Spadek liczebnoÊci obserwowany jest

w ca∏ym europejskim zasi´gu. Populacja krajowa ocenia-

na by∏a w przesz∏oÊci wielokrotnie przez s∏u˝by administra-

cyjne, organizacje ∏owieckie, ornitologów. Oceny te cz´sto

ró˝ni∏y si´ znacznie mi´dzy sobà, ze wzgl´du na stosowa-

nie ró˝nych metod. Ostatnia ocena, dokonana dla roku

2000, podaje liczb´ 260–335 kogutów, co odpowiada

550–750 os. W latach 90. XX i na poczàtku XXI wieku g∏u-

szec stwierdzony by∏ najliczniej w nast´pujàcych obszarach

i ostojach ptaków: Puszcza Augustowska 110–150 os.

(w 2000), Puszcza Knyszyƒska 5–8 os. (w 2000), Puszcza

Solska 30–40 os. (w 2000), Lasy Strzeleckie poni˝ej 20 os.,

Lasy Janowskie 25 os. (w 2000), Gorce 5–10 os. (w latach

1997–2000), Tatry 50–60 os. (w latach 1990–1995), Be-

skid ˚ywiecki 50–120 os. (w latach 1998–2002), Pasmo

Policy 16 os. (w 2000), Karkonosze 7–10 os. (w latach

1991–1994) i Bory DolnoÊlàskie 30–35 os. (w 2000).

Propozycje odnoÊnie do zarzàdzania

Wprowadzenie rozwiàzaƒ prawnych i finansowych obligu-

jàcych i zach´cajàcych do prowadzenia zabiegów ochrony

czynnej – zwi´kszanie mo˝liwoÊci wykorzystania istniejàcej

bazy pokarmowej:

• dokarmianie owocami jarz´biny i borówek zimà, przed

okresem l´gowym;

• zabezpieczenie tokowisk w formie stref o surowym re-

˝imie ochronnym;

• okresowe zamykanie szlaków turystycznych przebiegajà-

cych przez tokowiska;

• redukcja liczebnoÊci drapie˝ników;

• odbudowa zniszczonej ma∏ej retencji.

Propozycje do umieszczenia w planie ochrony gatunku:

• zakaz wykonywania zr´bów oraz usuwania drzew prze-

stojowych;

• zakaz wprowadzania podszytów i podsadzeƒ w obr´bie

tokowisk;

• ograniczenie trzebie˝y póênych do niezb´dnych ci´ç sa-

nitarnych;

• pozostawianie nisko uga∏´zionych drzew (rozpieraczy)

w drzewostanach po∏o˝onych w pobli˝u tokowisk w trze-

bie˝ach wczesnych;

• wykonywanie wszelkich prac leÊnych poza okresem to-

ków (od lipca do lutego);

• zakaz wprowadzania uzupe∏nieƒ w uprawach i m∏odni-

kach na terenie, gdzie ˝erujà g∏uszce;

• pozostawianie ÊródleÊnych bagienek, torfowisk, wrzo-

sowisk, halizn;

• nakaz punktowego przygotowywania gleby do odno-

wieƒ zamiast w formie rabat i rabatowników;

• zakaz sadzenia gatunków obcych oraz gatunków poza

naturalnym zasi´giem wyst´powania;

• zakaz grodzenia upraw leÊnych siatkà na terenie ostoi

g∏uszca;

• zakaz grodzenia mrowisk;

• zakaz chemicznego zwalczania szkodliwych owadów

leÊnych;

• zakaz wyk∏adania padliny przywabiajàcej drapie˝niki;

• zakaz prowadzenia jakichkolwiek polowaƒ i odstrza∏ów

w okresie toków;

• zakaz introdukcji ba˝anta na terenie nadleÊnictw, gdzie

wyst´pujà g∏uszce.

Zagro˝enia

Wi´kszoÊç zidentyfikowanych zagro˝eƒ g∏uszca zwiàzana

jest z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka. Wydaje si´, ˝e z powodu sil-

nego konserwatyzmu siedliskowego g∏ówne przyczyny za-

nikania gatunku zwiàzane sà z ingerencjà w siedlisko jego

wyst´powania. Najwa˝niejsze z nich to:

• wyràb lasów w okolicach wyst´powania g∏uszca;

• post´pujàce rozdrobnienie zwartych kompleksów leÊnych;

• osuszanie siedlisk;

• wprowadzanie upraw monokulturowych;

• niepokojenie przez ludzi;

• jeszcze niedawno odbywajàce si´ polowania, zw∏asz-

cza w okresie toków, prowadzàce do zaburzenia pro-

cesów rozrodu oraz eliminacji najcenniejszych osobni-

ków z populacji (dopiero od 1995 r. g∏uszec podlega

ochronie gatunkowej);

279

Ptaki (cz´Êç I)

Propozycje badaƒ

Western Palearctic. Vol. 2. Hawks to Bustards. Oxford, 687 s.

FLOUSEK J., GRAMSZ B. 1999. Atlas ptaków l´gowych Karkono-

szy (1991–1994). Správa Krkonošského národního parku,

Vrchlabí, s. 114–115.

G¸OWACI¡SKI Z., PROFUS P. 2001. Tetrao urogallus Linne,

1758 – G∏uszec. W: G∏owaciƒski Z. (red.) Polska czerwona

ksi´ga zwierzàt. Kr´gowce. Warszawa, s. 173–177.

JONSSON L. 1998. Ptaki Europy i obszaru Êródziemnomor-

skiego. Warszawa, 559 s.

LINDSTROM J., RANTA E., LINDEN M., LINDEN H. 1997. Reproduc-

tive output, population structure and cyclic dynamics in Caper-

caillie, Black Grouse and Hazel Grouse. J. Avian Biol. , 28: 1–8.

MARTI C., PICOZZI N. 1997. Tetrao urogallus Capercaillie. W: Hage-

meijer W. J. M., Blair M. J. The EBCC Atlas of European Breeding

Birds: Their distribution and abundance. London, s. 204–205.

MIELCZAREK P., CICHOCKI W. 1999. Polskie nazewnictwo pta-

ków Êwiata. Not. Orn. , 40, zeszyt specjalny: 1–264.

PA¸UCKI A. 1998. Czynna ochrona g∏uszca Tetrao urogallus

i cietrzewia Tetrao tetrix w Karkonoszach i Górach Izerskich.

Przyroda Sudetów Zachodnich , 1: 69–76.

SNOW D. W., PERRINS C. M. 1998. The Birds of the Western Pa-

learctic. Concise Edition. Vol. 1. Non-Passerines. Oxford,

New York, s. 1–1008.

TOMIA¸OJå L. 1990. Ptaki Polski; rozmieszczenie i liczebnoÊç.

Warszawa, 462 s.

TOMIA¸OJå L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Roz-

mieszczenie, liczebnoÊç i zmiany. Wroc∏aw, 870 s.

WALASZ K., MIELCZAREK P. (red.) 1992. Atlas ptaków l´gowych

Ma∏opolski 1985–1991. Wroc∏aw, 522 s.

ZAWADZKA D., ZAWADZKI J. 1999. Krajowa strategia ochrony i gospo-

darowania populacjà g∏uszca. Opracowanie dla departamentu Le-

Ênictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu MOÂZNiL. Radom, 37 s.

ZAWADZKI J., SUDNIK W., ZAWADZKA D. 1999. Zmiany roz-

mieszczenia i liczebnoÊç g∏uszca Tetrao urogallus L. w Pusz-

czy Augustowskiej oraz propozycje aktywnej ochrony gatun-

ku. Sylwan, 11: 67–75.

A108

Badania powinny koncentrowaç si´ na dok∏adnym rozpozna-

niu sytuacji gatunku w ka˝dym obszarze wyst´powania.

Wnioski z tych badaƒ powinny s∏u˝yç znalezieniu optymalnych

w danym terenie metod przeciwdzia∏ania wymieraniu. Z pew-

noÊcià powinny byç kontynuowane badania odnoÊnie do

wp∏ywu drapie˝ników na populacje g∏uszca, poniewa˝ brak

wcià˝ dostatecznej wiedzy na ten temat. Z kolei badania na

temat produktywnoÊci i ÊmiertelnoÊci osobników pozwolà

oszacowaç kondycj´ populacji i szanse jej przetrwania. Nale-

˝y prowadziç równie˝ badania stanu zdrowotnego populacji

i jej zmiennoÊci genetycznej, badania parazytologiczne od-

chodów, analiz´ skorup jaj (znalezionych po wyl´gu lub po-

chodzàcych z l´gów zniszczonych) pod wzgl´dem zawartoÊci

metali ci´˝kich, badania przyczyn Êmierci martwych ptaków.

Monitoring

• coroczne liczenie samców bioràcych udzia∏ w tokach

we wszystkich krajowych ostojach g∏uszca. Metodyka

do ustalenia;

• coroczne liczenie wszystkich osobników w okresie jesien-

nym metodà taksacji pasowych prowadzonych we

wszystkich krajowych ostojach g∏uszca (okreÊlanie liczby

ptaków, p∏ci, wielkoÊci stadek, liczby odchowanych m∏o-

dych, liczby kur bez potomstwa). Metodyka do ustalenia.

Bibliografia

BAUER H. G., BERTHOLD P. 1997. Die Brutvögel Mitteleuropas.

Bestand und Gefährdung. Wiesbaden, 715 s.

BAZA DANYCH OSO – NATURA 2000. Zak∏ad Ornitologii PAN.

BAZA DANYCH POLSKIEGO ATLASU ORNITOLOGICZNEGO.

Zak∏ad Ornitologii PAN.

BIRDLIFE INTERNATIONAL / EUROPEAN BIRD CENSUS COUN-

CIL. 2000. European bird populations: estimates and trends.

Cambridge, 160 s.

CICHOCKI W. 2000. G∏uszec – Tetrao urogallus . W: Walasz K. (red.)

Atlas ptaków zimujàcych Ma∏opolski. Kraków, s. 160–161.

CRAMP S., SIMMONS K. E. L. (red.) 1980. Handbook of the Birds

of Europe, the Middle East and North Africa. The Birds of the

Grzegorz Cierlik, Stanis∏aw Tworek

280

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: