PODRĘCZNIK BARDACHA I WYKŁADY:
CZĘŚĆ I – KRÓLESTWO POLSKIE: I RP
ROZDZIAŁ II – MONARCHIA PATRYMONIALNA
II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA
9. Polskie prawo zwyczajowe:
źródła praktyki – dyplomy książęce potwierdzające czynności prawne osób prywatnych, książęce akty nadania, akty sądowe i prywatne
„Księga Henrykowska” – akty prawne i opis transakcji zawieranych przez klasztor cystersów w Henrykowie na Śląsku w XIII i XIV wieku, rodzaj księgi uposażeń
formularze czynności prawnych – znane z wieków XIII i XIV, ich stosowanie prowadziło do ujednolicenia prawa, były one praktycznymi podręcznikami prawa
„Księga elbląska” – spis prawa zwyczajowego sporządzony w języku staroniemieckim, nazywany też „Najstarszym zwodem prawa polskiego”, odkryty w bilbliotece w Elblągu w XIX wieku, podkreślano rodzinne pochodzenie i odrębność prawa polskiego, zachowane przepisy regulują organizację sądów, postępowania sądowego i prawa karnego
roczniki – powstały z tablic paschalnych, określały datę wielkanocy i kalendarz liturgiczny, występowały w kościołach większych, mnisi dokonywali na nich zapisków marginalnych i interlinearnych, z których powstały roczniki: świętokrzyski z 1122 r., poznański, kamieniecki
hagiografia – żywoty świętych pańskich – „Vita sanctia Adalberti” z 1004 roku, żywot św. Ottona z XII w. itd.
kroniki – bezpośredni przekaz wydarzeń – kroniki: Vidukinda – informacje o Mieszku I, Kietmara – informacje o Bolesławie Chrobrym, Kroniki Krzyżackie, Kronika Kosmasa, Pulavy, KRONIKI POLSKIE: Galla Anonima, Kadłubka, Mierzwy, Śląskie, Janka z Czarnkowa, Historia Polska Jana Długosza
listy – poznaje się fakty, o których piszący listy wiedzieli z autopsji
10. Prawo stanowione:
przywileje jednostkowe – wydawane na rzecz osób fizycznych, możnowładców, rycerzy czy osób prawnych
przywileje immunitetowe – największa grupa przywilejów jednostkowych, ograniczały prawo książęce na rzecz ich odbiorców (panowie duchowni i świeccy), regulowały życie ludzi zamieszkałych w ich dobrach
przywileje ziemskie – obejmowały wszystkich członków jednego lub więcej stanów
statuty – ustanawiane przez panującego normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego, np. statuty Krzywoustego dotyczące np. zasad dziedziczenia tronu pryncypackiego
edykty – wydawane przez władcę, dotyczyły np. prawa sądowego
11. Prawo kościelne a prawo kanoniczne:
prawo kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzyonych przez kościół a regulujących stosunki kościoła wewnątrz i zew.
prawo kościelne – zespół norm regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zew. bez względu na to, przez kogo są stworz.
źródła p. kanonicznego w PL – zwód prawa kanonicznego – „Collectio tripartitia”, Dekrety Grzegorza IX, Dekret Gracjana
statuty prowincjonalne – uchwalane na synodach prwoincjonalnychz udziałem legatów papieskich, zebrane częściowo w synodykuarcybiskupa Jarosława w 1357 r.
statuty diecezjalne – wydawane na synodach diecezjalnych, uzupełniały statuty prowincjonalne
12. Prawo niemieckie na ziemiach polskich:
przywileje lokacyjne – wystawiane przez panującego dokonującego lokacji miasta lub wsi na prawie niemieckim lub zezwalając na nią odbiorcy przywileju
dokument lokacyjny – wystawiany przy lokacji w dobrach prywatnych dla osadników, określał ustrój miasta / wsi, prawa i obowiązki osadników, jeśli lokacji dokonywał monarcha to przywilej i dokument lokacyjny były jednym aktem
Zwierciadło Saskie – podstawowe źródło prawa niemieckiego w Polsce
pouczenia prawne – źródło prawa miejskiego, wydawane dla miast polskich przez Magdeburg
ortyle – jednostkowe wyroki o charakterze precedensowym, wydawane przez Magdeburg dla niektórych miast polskich
USTRÓJ
Patrymonialna zasada władzy państwowej:
- monarcha posługiwał się względami państwa oraz swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego obowiązującego na terenie Polski
- monarcha traktuje państwo jako swoją prywatną własność, od łacińskiego patrimonium = ojcowizna
- kolejny władca przejmuje spadek po swoim ojcu
- państwo ulega podziałom, bo każdy spadkobierca ma prawo domagać się swojej części – rozbicie dzielnicowe, bo posługiwano się prawem prywatnym
- spadkobiercami nieruchomości mogli być tylko mężczyźni
Sposoby nabycia praw do spadku:
- zabicie kogoś kto również ubiega się o spadek (forma nielegalna)
- według statusu Krzywoustego nie obowiązuje zasada patrymonialna, każdy ma wydzieloną swoją działkę i nie może ubiegać się o inne
- zawierano umowy między spadkobiercami np. Bolesław Śmiały i Władysław Herman
- prawo pierwokupu należało do członków rodziny
System władzy:
- książę i król mają te same uprawnienia, a tytuł miał znaczenie tylko w stosunkach na zewnątrz
- pełnia władz w rękach monarchy: ust., wyk., najwyższa sądownicza – mimo to król podlegał ograniczeniom
- akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wieców (zebrań ludzi na których monarcha ogłaszał zmiany w prawie)
- wiec feudalny – forma ograniczenia króla – możni, urzędnicy i duchowni wyrażali zgodę na prawo nadane przez monarchę
- król włada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity)
- prawo oporu – żaden panujący nie może nadużywać swoich władz, bo społeczeństwo może siłą usunąć go z tronu
- jeśli kogoś wywalą, to i tak potem intronizują osobę z tej samej dynastii
Władza sądownicza:
- król stwierdza co jest przestępstwem i jaka będzie kara, postępuje arbitralnie
- mir monarszy – instytucja prawna która strzegła pokoju na terytorium podległym władcy
- król może być we władzy sądowniczej zastępowany przez urzędników – najczęściej wojewodów lub kasztelanów
koronacja – akt religijny o znaczeniu państwowym, namaszczenie króla i nadanie mu władzy
immunitet – przywilej nadawany przez monarchę, zwalnia obdarowanego od pewnych obowiązków i nadaje pewne przywileje dotychczas należące do władzy, wyróżniamy immunitety ekonomiczne, sądownicze
lokacje – nadawanie praw miastu, powodujące wyróżnienie go od reszty terytorium strukrturą zawodową ludności, strukturą przestrzenną i formą zabudowy, organizacją odrębnych władz i sądów miejskich, odrębnym położeniem prawnym ludności
ROZDZIAŁ III – MONARCHIA STANOWA
84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego:
statuty Kazimierza Wielkiego – najważniejsze źródło prawa stanowionego w Polsce
- wydane były osobno dla Małopolski i Wielkopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic
- statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku
- statut wielkopolski – wcześniejszy, wydany przy współudziale abp gnieźnieńskiego, prałatów i szlachty na wiecu ustawod., liczył około 50 przepisów
- statut małopolski – złożony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu ustaw późniejszych, liczył około 100 przepisów
- statuty KW zawierały przepisy ustrojowe, prawa sądowego (głównie karnego), nie wyczerpywały żadnego działu prawa
- dokonywały odświeżenia prawa i jego unifikacji, głównym ich zadaniem miało być wg króla ujednolicenie prawa
- ze statutem małopolskim połączono ustawy KW i jego następców wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty – artykuły sformułowane jako kazusy
- z tego wszystkiego powstały zwody (redakcje) statutów małopolskiego i wielkopolskiego
- w XV połączono je w Statuty Małopolsko-Wielkopolskie, na końcu dopisano petyta – projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych
- dygesta – redakcja obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich (około 130)
- najstarszy polski przekład statutów dokonany zostrał w połowie XV w. przez Świętosława z Wojcieszyna
statut warcki – uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez króla
przywileje ogólne i indywidualne, przywileje generalne – koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp.
edykty – wydawane przez króla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ceł, ordynacje normujące organizacje żup solnych
lauda – uchwały partykularnych norm prawnych dla poszczególnych ziem – dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego do ważności
prawo dzielnicowego Mazowsza – stanowiło osobną odmianę prawa polskiego
85. Prawo niemieckie:
ortyle – wydawane przez Magdeburg dla miast
wilkierze – statuty uchwalane przez rady miejskie
MONARCHIA STANOWA (połowa XIV w. – połowa XV w.) – USTRÓJ:
- powstało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, wyodrębniły się stany i powstała reprezentacja stanowa.
Korona Królestwa Polskiego – pojęcie ukształtowało się za K. Wielkiego – korona jako symbol władzy, traktowano ją jako instytucję prawną, skupiały się w niej wszelkie prawa należne państwu, król był tylko ich realizatorem, nie mógł ich uszczuplać – mógł je poszerzać, pojęcie Korony = pojęcie Państwa – Terytorium
Cechy ustroju:
- zasada niepodzielności terytorium państwa – koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom – zarządza tylko jeden następca
- państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym
- żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy
- król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie)
- dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny
- podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański – tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy)
- dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi – mieli swoje prawa sądowe i inne podatki
SZLACHTA – najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznj, stan zamknięty;
warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem,
nobilitacja – podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich,
nagana szlachecka – zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki
dobra rycerskie – w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym
równość w stanie szlacheckim – magnaci chcieli się wyodrębnić, rozbijanie szlachty na posesjonatów i gołotę
PRZYWILEJE SZLACHECKIE:
- koszycki 1374 – zwolnienie z większości podatków, urzędy dla szlachty, król nie może zarząd. podatku bez zgody szlachty
- czerwiński 1422 - nietykalność majątkowa, szlachcic odpowiada przed sądem tylko w oparciu o prawo pisane
- jedlneński 1430-33 - nietykalność osobista, nie można pozbawić nikogo wolności bez udowodnienia mu winy
- cerkwicko-nieszawski 1454 - królowi potrzebna jest aprobata sejmików szlacheckich (zebrania ogółu szlachty na danym terytorium) do zwołania pospolitego ruszenia, podatków, nowego prawa
DUCHOWIEŃSTWO – stan powstał najwcześniej i jest najstarszy, stan otwarty – wystarczało powołanie, w XIII w. otrzymał prawo do rozpoznawania swoich sporów wg prawa kanonicznego i został wykształcony w pełni, elita duchowieństwa miała dużo do powiedzenia w państwie, panowało zróżnicowanie majątkowe
MIESZCZANIE – stan powstały w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostawały uprawnienia ekonomiczne i rywalizowały wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan był zróżnicowany), był to stan otwarty – za przyjęcie się płaciło, albo wystarczyło kupić jakąś nieruchomość, wypchnięty z udziału w życiu politycznym
ZGROMADZENIE STANOWE (GENERALNE, PROWINCIONALNE):
- współuczestniczą w stanowieniu prawa i uchwalają ustawy podatkowe
- żaden z monarchów nie może cofać przywileju a ograniczać może tylko za zgodą uprawnionego
- król decyduje o liczbie posłów i wysokości ich diety oraz o długości zjazdu
- kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegały rozszerzeniu, bo król chciał się nimi podzielić, a przedstawiciele stanów „szantażowali” monarchę
- przywilej nieszawski ograniczył kompetencje ZS – szlachta wybierała swoich przedstawicieli którzy na sejmikach szlacheckich decydowasli o sprawach wszystkich mieszkańców
ADMINISTRACJA OGÓLNA:
król – pełna władza ustawodawcza, elekcji dokonywała po śmierci Jagiełły Rada Królewska za opinią Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko członków rodziny królewskiej, jego władza ograniczona była przywilejami stanowymi, jako sędzia najwyższy jst wiązany prawem stanowionym przez siebie i poprzedników, rezygnuje z dowolności procesu, musi opierać się na prawie stanowionym, nie może sam wykonywać władzy
Rada Królewska – organ doradczy króla, brak samodzielnych uprawnień (oprócz prawa zmiany wartości monety), w wypadku małoletności króla i bezkrólewia przejmuje pełnię władzy (za Warneńczyka rządziła 10 lat, bo najpierw był małoletni a potem wyjechał), potem przekształciła się w senat
skład Rady Królewskiej: wybiera Król, wyróżniano 3 grupy dygnitarzy: urzędników ziemskich – wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyższi urzędnicy królewscy (marszałkowie, podskarbiowie i kanclerze
marszałkowie – pełnili władzę ruchomą – tzn. tam, gdzie król się znajduje, ich władza działała w promieniu 5 mil od dworu królewskiego, stali na czele sądu marszałkowskiego, byli szefami protokołu dyplomatycznego, zajmowali się sprawami policji i porządku publicznego, symbolem ich władzy była LASKA, było ich dwóch w państwie
kanclerze – było ich dwóch, zastępowali się, byli ministrami sprawiedliwości i spraw zagranicznych, stali na czele adm. ogólnej, najbliżsi współpracownicy króla, zastępują króla w pełnieniu władzy sądowniczej, stali na straży prawa (coś w rodzaju TK), kierują niższymi urzędnikami kancelarii królewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem władzy była pieczęć
podskarbiowie – zarządzali majątkiem korony – nieruchomościami ziemskimi i przedsiębiorstwami państwowymi, nadzór nad mennicą państwową, dbają o jakość monety, ściągają podatki, symbolem władzy były klucze od skarbca koronnego na Wawelu
ministrowie – pełnili władzę dożywotnio, powoływał i odwoływał ich król, stawali się więc dygnitarzami, nie można było też piastować 2 stanowisk ministerialnych naraz
ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
podział terytorialny – na województwa z wojewodą na czele i na ziemie (bez wojewody), obie te jednostki miały sąd ziemski i sejmik ziemski
sejmik ziemski – zebranie ogółu członków stanu szlacheckiego z danej jednostki terytorialnej
sąd ziemski – najważniejszy według szlachty sąd dla stanu
okręgi grodowe – wprowadzone za Jagiełły, na czele starostowie grodowi, pokrywały się terenowo z jednostkami podlegającymi sądom ziemskim
województwa – dawne księstwa dzielnicowe, pozostawiono wojewodów jako urzędników królewskich w terenie, nowodołączane tereny stawały się automatycznie województwami
prowincje – duży region w kraju mający pewne odrębności prawne, zarządzany przez starostów generalnych – zastępowali oni monarchę, ale nie mieli prawa nadawania przywilejów i decyzji w polityce zagranicznej
URZĘDNICY:
- dzielono ich na dwie grupy: starostów i urzędników ziemskich
starości...
lilinka971