Opisz i oceń przemiany społeczeństwa średniowiecznej Europy i porównaj je z rozwojem polskiego społeczeństwa
Plan pracy
1. Początki feudalizmu
2. Stany społeczne
a)duchowieństwo
b) rycerstwo
c)mieszczanie
d) chłopi
e)Żydzi
3. Skutki feudalizmu
Średniowiecze to okres od V do XV wieku. Jest to okres uniwersalizmu europejskiego czyli występowania tych samych bądź bardzo podobnych do siebie modeli społeczeństwa na terenie całej Europy.
Społeczeństwo jest to podstawowe pojęcie socjologiczne ale bardzo trudno definiowalne. Ten termin tradycyjnie może oznaczać dużą zbiorowość społeczną zamieszkującą dany teren, terytorium, posiadających wspólną kulturę, tożsamość oraz sieć stosunków społecznych, czyli określonych reakcji i interakcji wynikających z posiadanych przez nich ról społecznych. Dlaczego mówimy o społeczeństwie tak ogromnego kontynentu jak Europa?? Otóż w średniowiecznej Europie panował uniwersalizm, który prowadził do powielania tych samych wzorców na całym terenie starego kontynentu. Dotyczyło to również społeczeństwa.
Nierozerwalnie z europejskim społeczeństwem epoki średniowiecza związany był feudalizm. Czyli ustrój ekonomiczno - społeczno – polityczny, który opierał się na zasadzie wasalności pomiędzy sobą. Początki feudalizmu sięgają starożytności. W III w. n. e. w cesarstwie miał miejsce poważny kryzys, który doprowadził do powrotu do gospodarki naturalnej. Później feudalizm rozwijał się w epoce średniowiecza. Istniało kilka czynników które spowodowały feudalizację europejskiego społeczeństwa. W początkach średnowiecza Europa stanowiła mieszaninę wspólnot plemiennych. Wspólnoty te miały określone prawo zwyczajowe, którym posługiwały się na co dzień. O początkach systemu społecznego, w Europie można mówić w okresie w którym kształtuje się państwo Franków czyli ok. V w . n.e System ten opierał się na tzw. „organizacji rodowej” Na podstawie prawa salickiego, czyli pierwszego skodyfikowanego zbioru praw, który ustalał kary za przewinienia wobec należących do tego samego rodu i plemienia można określić typ społeczeństwa w państwie Franków. W 496 roku Chlodwig, król Franków przyjmuje chrzest tym samym włączając swe państwo do nielicznego grona państwa chrześcijańskich. Już wtedy rozpoczyna się proces feudalizacji społeczeństwa. Monarchia patrymonialna stworzona na gruncie plemiennej demokracji wojennej, zakłada że państwo jest własnością władcy, a więc Chlodwig dowolnie może dzielić państwo, a ziemią nagradzać lub wyróżniać szczególnie drogich poddanych. Feudalizacja wiązała się także z podziałami administracyjnymi państwa Chlodwiga. Parostopniowy system pochodzącyz czasów cesarstwa(prefektury, diecezje, prowincje i civtates) uległ u Franków uproszczeniu. Zachował się jedynie jego najniższy stopień czyli civitates. Okręgi te były zarządzane przez grafiona, który niebawem przyjął rzymski tytuł comes civitates. Comes za wypełnianie swej pracy nie otrzymywał wynagrodzenia a jedynie kawałek ziemi położony w granicach jego okręgu. Tak właśnie rozpoczął swe istnienie system, w którym nadawanie ziemi było podstawą tworzenia się zależności społecznych.
W państwie Chlodwiga i jego następców słabością był brak wewnętrznej spoistości oraz nadużycia urzędników królewskich. Zwłaszcza niesprawiedliwości dotyczące pracy urzędników królewskich doprowadziły do rozszerzania się pod koniec VI w. immunitetów. Były to przywileje przyznawane początkowo możnym świeckim , a później instytucjom kościelnym. Zakazywały one wstępu urzędnikom królewskim na obszar będący w posiadaniu jednostki lub instytucji uprzywilejowanej. Konsekwencją tego musiało stać się przekazanie kompetencji urzędników królewskich panom gruntowym, którzy swą rozszerzoną władzę skwapliwe wykorzystywali.(Tadeusz Mantufelt) Tak to właśnie rozpoczął swe działanie system feudalny. Oczywiście zakres immunitetów kształtował się stopniowo i podobnie jak niegdyś latyfundia gromadziły wokół siebie wielu wolnych rolników poprzez patrocinia tak także możni korzystając z immunitetu osiągnęli podobne rezultaty.(Jeżeli chłop oddał się w opiekę panu gruntowemu, który posiadał immunitet to właściwe podlegał już tylko jego władzy) Przez następne wieki utrzymywał się nadal porządek ustalony przez Chlodwiga. Kolejny etap rozwoju systemu feudalnego przypada na okres panowania Karola Wielkiego czyli lata 768 – 814 . Karol, by móc zarządzać państwem sprawnie, podzielił państwo na marchie i hrabstwa. Hrabiowie przejęli wiele funkcji panśtwowoych. Zajmowali się sądownictwem, zbieraniem podatków, a także mieli pewną władzę wojskową. Nadanie tak szerokiej władzy wielu osobom groziło decentaraliazcją władzy.( Decentralizacją władzy groziła jednak tylko odmiana feudalizmu nazywana odmianą kontynentalną uznająca zasadę „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem, odmiana wyspiarska kształtowana według zasady „wasal mojego wasal jest moim wasalem” gwarantowała spójność państwa) I jak to zwykle bywa wielu uprzywilejowanych zapragnęło mieć władzę tylko dla siebie. Za życia Karol niewielu ośmieliło się występować przeciw królowi , o tyle po jego śmierci wielu możnych uniezależniło się od korony, nastąpiła decentralizacja. ( Takie tendencje dawał tylko Na skutek zamieszania w państwie Franków, na skutek najazdów Normanów i Arabów władza królewska nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa mieszkańcom kraju. Dlatego też coraz większe masy szukały ratunku u lokalnych możnych, stając się chętnie ich wasalami. Można zaś wyrastali na nie koronowanych władców swoich ziem. Nic więc dziwnego że w takich warunkach powstawały małe suwerenne państewka np. Królestwo Burgundi w 888 r. i Królestwo Prowansji w 890 r.. Tak oto państwo karolińskie zmieniło się w konglomerat zarządzany przez możnych.
W okresie panowania Karola Wielkiego i jego następców coraz wyraźniej ze społeczeństwa wyodrębniają się poszczególne stany.
· Duchowieństwo
· Wielcy panowie feudalni
· Rycerstwo przekształcone w szlachtę
· Mieszczaństwo
· Chłopstwo
W niektórych krajach np. w Polsce za osobny stan są też uznawani Żydzi jako całkowicie odrębna i niezależna grupa społeczna.
W okresie dominacji partykularyzmu w wszystkich nieomal dziedzinach życia społecznego a także decentralizacji państwa Franków następuję. W tym właśnie czasie czyli ok. VIII – IX w. zaczęły się kształtować stosunki lenne.
Ta wyraźna odrębność poszczególnych stanów doprowadziła do tego iż przemiany zachodziły w każdej z grup społecznych osobno.
Duchowieństwo stanowiło ogół kleru w danym kraju. W okresie wieków średnich to duchowni byli ludźmi wykształconymi. Jako jedni z nielicznych potrafili czytać i pisać. Oni dbali o rozwój kultury , nie tylko religijnej. Kler stał bardzo wysoko na drabinie feudalnej. Jednymi poprzedzającymi ich na drabinie feudalnej byli papież i cesarz. zeświecczenie duchowieństwa nastąpiło ok. VIII w. Doprowadziła do tego tradycja „kościołów prywatnych”(możny fundujący kościół miał nad nią pewną władzę). Często to możni decydowali o obsadzaniu stanowisk kościelnych. Nie miały wówczas znaczenia kwalifikacje moralne, czy intelektualne. Najważniejszym kryterium stawała się łatwość manipulacji daną osobą . Takie postępowanie prowadziło do postępującego upadku stanu duchownego. Dobry pasterz miał za zadanie swoim przykładem pociągać ciemne masy do czynienia dobra. Niestety nie zawsze tak się działo. Wielu duchownych zagonionych za pieniędzmi często zapomniało o swej realnej misji, a wielu którzy w stan kapłański wstąpili tylko dla majątku w ogóle tej misji nie rozumiało. To prowadziło do późniejszego mniemania o średniowieczu jako o okresie ciemnoty i zacofania. To co charakteryzowało duchowieństwo średniowieczne to ogromny wpływ na pozostałe stany. We wczesnym średniowieczu Kościół miał ogromny wpływ na państwo. Był z nim niemal nierozelwlanie związany. Każdy król chrześcijański musiał nad sobą uznać zwierzchność papieża a tym samym zwierzchność także innych kościelnych hierarchów. Duchowieństwo było stanem wyjątkowym ponieważ, do stanu tego teoretycznie mógł przystąpić każdy kto poczuł powołanie,( w praktyce bywało różnie),a którego stać było na wykształcenie. Poza tym trudno by w kościele rzymskokatolickim w którym obowiązuje celibat, przypisanie do stanu duchownego mogło przechodzić z ojca na syna. W Polsce kler pojawił się po chrzcie w 966 roku. Jako oddzielny stan wyłonił się dopiero w XIII wieku, kiedy dzięki przywilejom borzykowskiemu w 1210 roku oraz wolborskiemu 1215. To te wydarzenia uniezależniły Kościół od władzy książąt. Duchowieństwo w Polsce miało ogromny wpływ na kulturę. Tylko mnisi potrafili czytać i pisać, i gdyby nie oni niewiele wiedzielibyśmy o historii naszych przodków. Oni także krzewiąc wiarę wprowadzali do polskiej kultury zdobycze narodów europejskich, tym samym przyspieszając rozwój cywilizacyjny społeczeństwa polskiego.
Rycerstwo to stan który zajmował się służbą wojskową. Otrzymywali ziemię od suwerena w zamian za hołd lenny. Stan ten wyróżniał kodeks rycerski, który w niepisany sposób określał zasady zachowania się w wielu sytuacjach. Niestety królowie bez rycerstwa obyć się nie mogli toteż był to stan któremu wyodrębnić się pozwoliły liczne przywileje.
Z europejskimi rycerzami jest związana cała kultura rycerska. Ich bohaterskie czyny opiewano w pieśniach zwanych chanson de geste . A wędrowni trubadurzy układali pieśni na ich cześć. Główny dochód rycerstwa stanowiły łupy zdobywane w trakcie wojen. Rozkwit średniowiecznego rycerstwa to czas krucjat, czyli od rekonkwisty (VII – XV wieku na pł. Iberyjskim ) aż do Krucjat do Ziemi Świętej.( XI-XII wiek) Tam to powstały nowe organizacje po części związane z rycerstwem. Były to zakon rycerskie. Templariusze, których zakon powstał w 1128 roku czy też Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie zwany w Polsce popularnie krzyżakami. W Polsce rycerstwo powstawało z drużyny dworskiej i drużyn możnych. Ulegało różnym przemianom na przestrzeni dziejów. Pomimo iż w Polsce średniowiecze datuje się aż pięć wieków później niż średniowiecze europejskie, to takie bitwy jak np.: zwycięski Grunwald 15 lipca 1410 roku świadczą iż polskie rycerstwo niczym nie ustępowało europejskim krajanom. Siła polsko – litewskich wojsk na długo utrwaliła się w pamięci Europejczyków. Przekształcenie rycerstwa w szlachtę nastąpiło w Polsce pomiędzy XII a XVI wiekiem Wtedy to rycerza zaczęto tytułować szlachcicem. Było to z powstaniem monarchii stanowych i nadaniem przywilejów rycerstwu. Przywileje powodowały wzrost zamożności rycerstwa, które stopniowo przekształcało się w szlachtę czyli wyższą, bardziej uprzywilejowaną warstwę społeczną.
Mieszczaństwo to obywatel miast podlegli prawu miejskiemu. Powstanie miast rządzących się własnymi prawami uwarunkowało w XII wieku powstanie tej warstwy. Lokacja na prawie niemieckim czy polskim , dawała mieszczanom prawa samorządowe przez co tworzyły się odrębne jednostki miejskie. Miasta w Polsce lokowane na prawie magdeburskim lub lubeckim miały typowy dla Europy układ zabudowy. Miasta w środku posiadały rynek a do niego biegły prostopadłe ulice. Życie miasta było obwarowane licznymi prawami. Aby stać się pełnoprawnym obywatelem miejskim trzeba było w mieście spędzić rok i jeden dzień. Ale opłacało się czekać. Prawowity mieszczanin miał prawa do założenia własnej działalności gospodarczej czy posianie prawa wyborczego. Mieszczaństwo było stanem pośrednim między chłopstwem a rycerstwem. Społeczność miejską stanowili głównie rzemieślnicy i kupcy. Dzieliła się ona na dwie klasy : bogatszą – patrycjat i uboższą – pospólstwo. Różniły się stopniem zamożności. W miastach istniał takaż plebs który nie należał do społeczności miejskiej i nie miał żadnych praw. Miasta początkowo niewiele znaczyły w gospodarce jednak z czasem wraz z rozwojem rolnictwa zyskiwały na znaczeniu bo jak wiemy to rozwój usług oznacza rzeczywisty wzrost gospodarczy. Mieszczanie również , prócz duchowieństwa zajmowali się nauką. W miastach rozwijały się uniwersytety. Tworzone początkowo na podobieństwo cechów rzemieślniczych, były nazywane studium gnereale a potem unversitetas. Uniwersytety były całkowicie niezależne od władz miasta. W okresie od XII do XIII wieku powstało wiele uniwersytetów w tym :Uniwersytet Boloński w 1119 roku czy Oksfordzki w 1214r. W wieku XIV powstał Uniwersytet w Krakowie zwany inaczej Akademią Krakowską.(1364) Spadek cen książek spowodowany wynalazkiem druku(1455, Gutenberg) dawał dostęp do edukacji nawet mniej zamożnym. Mieszczanie byli dobrymi architektami i budowniczymi, wspaniałe stare miasta które dziś możemy podziwiać w wielu miejscach w Polsce to właśnie ich dzieła.
Chłopi to stan, który nie posiadał praw, a właściwie wyłącznie obowiązki. Uprawianie ziemi pana było głównym zadaniem chłopa. Co jednak istotne w myśl feudalnego systemu społecznego senior miał obowiązek zapewnić wasalowi opiekę i bezpieczeństwo w trakcie wojny. Każdy kto urodzony był z matki chłopki sam należał do tego stanu. Z chłopstwa można było się wykupić lub zostać uwolnionym. Chłopi byli swego rodzaju niewolnikami, bo choć prawnie wolni to byli całkowicie zależni od seniora. Sytuacja chłopów był niemal identyczna w całej Europie. Często gnębieni i poniżani by uciec od czasem przekraczającej ludzkie siły pracy brali udział w krucjatach lub przyłączali się do heretyków. Gdy wartość pieniądza zaczęła spadać czynsz z płaconego w ziarnie zamieniono na czynsz płacony w pieniądzu. To postępowanie osłabiło gospodarstwa chłopskie, co spowodowało że panowie feudalni bardzo chętnie zgadzali się na wykupywanie chłopów. Po zaniechaniu poddaństwa w zamieniali się oni w dzierżawców gruntowych i nie usieli płacić renty feudalnej. Jednak często bogaci feudałowie bazując na niewiedzy biedoty wykorzystywali chłopów jako tania siłę roboczą pomimo zniesienia poddaństwa. Wywołało to kilka powstań chłopskich na terenie europy. M.in. Powstanie Wata Tylaera w Anglii oraz żakierię we Francji. Żakieria miała miejsce w 1358 roku. Bunt ten wywołała skrajna bieda oraz epidemia dżumy. Zostało ono krwawo stłumione. Wat Tyler, to angielski przywódca ludowy który przewodził powstaniu w 1381 roku. Powstanie wybuchło ponieważ na najuboższych został nałożony wysoki podatek. Dzięki zwycięstwom w tym powstaniu król nadął chłopom przywileje, ale po zabiciu przywódcy buntu wszystkie odwołał. Pomimo złego traktowania chłopstwa średniowiecze to epoka w której mamy doczynienia z rewolucją rolniczą. Trójpolówka zastępuję dwupolówkę, a płodozmian zwiększył plony. W Polsce trójpolówka pojawiła się w XII wieku sprowadzona przez benedyktynów.
Żydzi jako osobna grupa religijna i etniczna także tworzyli społeczeństwo europejskie ale na miarę mniejszości narodowej. Odmienna religia powodowała rozdzielenie sądów i innych instytucji żydowskich. Żydzi zajmowali się głównie handlem ale także ściąganiem podatków. Zamieszkiwali osobne dzielnice czyli getta, ale koegzystencja Żydów i chrześcijan układał się raczej poprawnie. W Polsce przejawy antysemityzmu pojawiały się jedynie w czasie klęsk żywiołowych.
Feudalizm i hierarchiczny układ średniowiecznych stanów niósł za sobą wiele różnorakich skutków. Przed wszystkim powodował ogromne kontrasty pomiędzy przedstawicielami różnych grup społecznych. Chłopi żyli w biedzie, ubóstwie i ciemnocie, a wielu duchownych i możnych opływało w dostatki. Tak ukształtowane społeczeństwo nie dawało szans na rozwój najniższych warstw społecznych. Skutkami feudalizmu był także spór o prymat władzy duchowej i świeckiej m.in. spór o inwestyturę między Grzegorzem VII a Henrykiem IV w latach 1075-1085 r. Skutkiem feudalizacji był także rozwój etosu rycerskiego i kultury wśród wyższych warstw społecznych. Dzięki systemowi feudalnemu Kościół stał posiadaczem wielkiego majątku. Zrezygnowano też z niewolnictwa.
Społeczeństwo średniowiecza miało ściśle określoną strukturę. Każdy stan miał swoje zdania i przestrzeń życiową. Uniwersalizm powodował że sytuacja całej Europy była podobna. Polska pomimo iż w średniowiecze weszła znacznie później niż Zachodnioeuropejskie państwa to szybko dostosowała się do uniwersalnej kultury średniowiecza. A zfeudalizowne społeczeństwo rozwijało się podobnie jak w innych krajach. Zmiany następowały analogicznie
Bibliografia:
1. Tadeusz Mantufelt „Historia średniowiecza”
2. www.wikipedia.org
3. Encyklopedia Historia wyd. Zielona Sowa
4
rudagraszyna