Festung Krakau - Twierdza Kraków.pdf - Historia wojskowości(1)(1) - lancastrian

Historia Twierdzy Kraków - wprowadzenie

Polska jest jedynym krajem w Europie, gdzie historia zebrała prawie wszystkie typy fortyfikacji na

jednym obszarze. Nie ma w Europie drugiego takiego kraju, w którym istniałby przegląd ewolucji

budownictwa obronnego. Zasoby budowli obronnych są więc istotną częścią europejskiego

dziedzictwa kulturowego.

Lata drugiej połowy XIX wieku i początek wieku XX stanowią okres przełomowy w dziejach

fortyfikacji. W tym bowiem czasie drogą ewolucji następuje przejście od fortyfikacji nowożytnej

reprezentowanej przez systemy poligonalny i bastionowy do fortyfikacji nowoczesnej, której

przedstawicielem jest fortyfikacja rozproszona. Przełom to zatem nie mniejszy niż przejście od

średniowiecznych baszt i basteji do nowożytnych bastionów. Na ten zaś okres przypada szczególnie

silny rozwój fortyfikacji na terenie Polski.

Stosunki pomiędzy dotychczasowymi sojusznikami, państwami rozbiorowymi Polski: Austrią,

Prusami i Rosją pogarszają się na tyle, iż granice pomiędzy nimi podlegają intensywnej fortyfikacji.

W wyniku tej działalności przecinają ziemie Polski trzy pasy najnowocześniejszych na owe czasy,

starannie rozbudowanych umocnień. Obszar ,południowo-wschodni, zwany , wczas Galicją stanowi

dla monarchii austro-węgierskiej rubież przygraniczną, określaną kryptonimem "R", będącą

szczególnie ważnym "obszarem manewrowym" spodziewanego, "teatru wojny". Stąd też

wznoszone tu fortyfikacje znalazły się w głównym nurcie ówczesnej europejskiej sztuki obronnej.

Ich nieustanna modernizacja, wprowadzenie wszelkich najnowocześniejszych osiągnięć

teoretycznych i technicznych spowodowała, iż można na nie obecnie patrzeć jako na rodzaj modelu

fortyfikacji tego czasu.

Mimo dobrego stanu zachowania tych dzieł obronnych, badania nad nimi prowadzone były tylko

dorywczo i fragmentarycznie.

(fragm. J. Bogdanowski - Fortyfikacje Austriackie na terenie Galicji w latach 1850-1914)

Po niezrealizowanych w XVIII wieku planach Chastellera, zmierzających do zamienienia Krakowa

na twierdzę, myśl stworzenia twierdz, powraca dopiero około lat dwudziestych XIX wieku,

zmierzając do stworzenia obozów warownych w Krakowie, Przemyślu, Andrychowie, Wieliczce.

Kraków stanowi najlepszy punkt na obóz warowny. Zamyka główną linię operacyjną z Warszawy,

flankuje drugą przez Tarnów idącą, kryje przejścia przez doliny Hornadu i Wagu oraz najkrótszą

linię operacyjną na Wiedeń. Wymaga umocnień na obu brzegach Wisły i jest w Galicji pierwszym

punktem do ataku. Najważniejsza rola po Krakowie przypada Przemyślowi, jako leżącemu w

środku kraju w węzłowym punkcie, broniącym przejścia przez Karpaty, stąd określano go jako

"Manovrierplatz a Cheval". Do powiązania tych punktów miał służyć Tarnów jako umocniony

"Zwischenpunkt" z cytadelą. Podobna rola jak Przemyślowi przypada na zachodzie Zaleszczykom,

na koniec Lwów miał pełnić zbliżoną rolę jak Tarnów, pomiędzy Przemyślem a Zeleszczykami.

Plany te opierające obronę na zachodzie na linii podnóża Karpat Kraków-Przemyśl, zaś na

wschodzie na linii Dniestru Przemyśl-Zaleszczyki, pozostały aktualne aż po pierwszą wojnę

światową. Choć uległy pewnym zmianom, w głównym zrębie pozostały przy koncepcji z 1850 roku.

Na kanwie wytyczonego przez Komisję Hessa planu, rozwija się budowa fortyfikacji. Jak

wspomniano już w 1845 r. planowano umocnienia Krakowa zachowując jako rdzeń kleszczową

fortyfikację Kościuszki z 1794 r. W 1847 r. oznaczono punkty do umocnienia, zaś w r. 1849

rozpoczęto prace, które w 1850 r. nabrały rozmachu, zaś w 1855 doprowadziły do ukończenia

pierścienia fortyfikacji jako punktowej, półstałej tzw. "szkieletowej" z niezabudowanymi

międzypolami i śródszańcem w postaci cytadeli na Wawelu.

W roku 1849 Austriacy rozpoczęli prace fortyfikacyjne na Wawelu i przy kopcu Krakusa .

12 kwietnia 1850 roku rozpoczęto kolejne prace fortyfikacyjne na rogatce warszawskiej i pod

kopcem Kościuszki . Rdzeń twierdzy tworzył obwód wałów, uzupełniony od południa fortyfikacjami

przyczółka mostowego w Podgórzu. Na przedpola rdzenia wysunięto w cztery strony świata

samodzielne forty. Od zachodu na wzgórzu Sikornik znalazł się fort " Kościuszko ". Panował on nad

doliną Wisły i doliną Rudawy oraz nad drogami, które biegły tymi dolinami. Jego nietypowa

budowa cytadelowa dostosowana była do walki w izolacji. Powstały standartowe forty reditowe:

północny "Luneta Warszawska" i bliźniaczy wschodni " Luneta Grzegórzecka ". Na południu fort

" Krakus ". Za fortem "Krakus" w linii rdzenia na skrzydłach Krzemionek wystawiono dwa forty

wieżowe " Św. Benedykt " i " Krzemionki ". Rolę cytadeli pełnił Wawel otoczony nowymi

fortyfikacjami: murem z krenelażem, z wykorzystaniem starszego frontu kleszczowego od strony

Wisły i średniowiecznych wież, z czterema neogotyckimi bramami, i z dwiema dużymi kaponierami

od strony zabudowy miejskiej. Dzieła te zbudowano w latach 1850 - 1857.

(fragm. J. Bogdanowski - Fortyfikacje Austriackie na terenie Galicji w latach 1850-1914)

Objaśnienia: (Zobacz wyjaśnienie terminów fortecznych w dziale: Terminologia )

A. szańce typu F. Sch.

B. forty pierścięniowe-zamknięte,

C. Wawel pełniący rolę "cytadeli" - śródszańca twierdzy,

D. forty - "Lunety",

E. linia kolejowa,

F. główne wzniesienia,

G. główne drogi

Ostateczna utrata niepodległości i objęcie Krakowa na trzy ćwierci wieku zaborem austriackim stały

się zarazem początkiem nowego okresu w życiu miasta, okresu wielkiej, nowoczesnej twierdzy,

jednej z najsilniejszych w Europie. Budowa tej twierdzy nie wynikała bynajmniej, jak sądzą

niektórzy, z potrzeby nadzoru nad miastem i stłumienia ewentualnych powstań lub rozruchów. Przy

ówczesnym rozwoju broni palnej - przede wszystkim artylerii - wystarczyłoby kilkanaście baterii

dział ustawionych gdziekolwiek na przyległych wzgórzach: Krzemionkach, Sikorniku, Pasterniku,

by bezbronne miasto musiało ulec po pierwszym zbombardowaniu.

Gdyby kogoś jeszcze to nie przekonało, wystarczy odwiedzić lub tylko obejrzeć zachowane nie

opodal miasta fortyfikacje, Wszystkie są odwrócone do miasta tyłem, niejako plecami, zatem

artyleryjski ostrzał Krakowa nie był z nich praktycznie w ogóle możliwy! Przekształcenie Krakowa

w potężną twierdzę miało zgoła inne przyczyny. Z punktu widzenia monarchii austro-węgierskiej,

coraz bardziej sprzymierzonej z Prusami i coraz więcej obawiającej się carskiej Rosji, miasto leżało

w kluczowym, strategicznym punkcie. Blokowało zarówno możliwy kierunek natarcia od strony

Warszawy, jak i od strony Lwowa. Zamykało drogę na Wiedeń. Uniemożliwiało przedarcie się

dolinami rzek na Słowację. W drugiej połowie XIX wieku, gdy nikomu nie śniło się o lotnictwie,

gdy motoryzacja wojska była dopiero w powijakach, gdy podstawowymi formacjami były piechota,

kawaleria i artyleria, gdy jedynymi liniami przemieszczania się armii były koleje, wąskie gościńce

lub polne drogi - twierdza krakowska miała wszelkie dane ku temu, by stać się głównym filarem

obronnym w pobłiżu styku granic trzech zaborów.

Dlaczego jednak ma nas interesować twierdza wzniesiona przez zaborcę? Czemu mamy uważać jej

pozostałości za cenne zabytki?

Czemu nie starać się po prostu o niej zapomnieć, a to co z niej pozostało zetrzeć jak najprędzej z

powierzchni ziemi?

Niestety, wielu tak - lub podobnie - myślało i dzięki nim w głównej mierze "starto z powierzchni

ziemi" większość pozostałości twierdzy lub przynajmniej poważnie je okaleczono i zniekształcono.

Co więcej, dzieje się tak nadal, chociaż już w mniejszym stopniu, między innymi dlatego, że coraz

mniej już pozostało do zniszczenia.

Powodów, aby myśleć i działać inaczej jest przynajmniej trzy. Po pierwsze, na kulturę każdego

narodu i państwa składajq się różne okresy jego historii i różne wpływy, także i w zabytkach

architektury. Z ogromnym więc pietyzmem i nakładem kosztów i starań odbudowuje się i

konserwuje w Polsce zamki i kościoły wzniesione przez Krzyżaków, w Bułgarii i w Jugosławii

meczety i fortyfikacje z okresu zaboru tureckiego, w Hiszpanii z czasów krwawego podboju i

panowania Arabów-Maurów, tak dzieje się w całym cywilizowanym świecie.

Po wtóre, krakowska twierdza była a w swych resztkach jeszcze jest - unikalnym zabytkiem

wielkiej, kompletnej, nowoczesnej na swój czas twierdzy, ostatniej formy obronnych twierdz w

ogóle. Krakowscy burzymurkowie, wsparci decyzjami austriackiego zaborcy, zniszczyli

bezpowrotnie niepowtarzalna szansę zachowania średniowiecznego miasta-twierdzy. Tak właśnie

zachowane francuskie miasto-twierdza Carcasonne stało się przecież słynne na cały świat, ściągając

tłumy turystów wszystkich narodowości. Gdyby odpowiednio zabezpieczyć - a przynajmniej nie

niszczyć i nie dewastować - pierścienie krakowskiej twierdzy i odpowiednio je wyeksponować i

zareklamować, można by stworzyć atrakcję turystyczna na skalę europejską, nie mówiąc już o

krajowej.

Austriacki cesarz wydał decyzję o rozpoczęciu budowy twierdzy w roku 1850. Uprzedzając jednak

ten dekret, władze wojskowe już o rok wcześniej rozpoczęty prace przygotowawcze. Do właściwej

zaś budowy przystąpiono z wielkim rozmachem. Przy jednym tylko umocnieniu, tak zwanej

Lunecie Warszawskiej, zatrudnionych było stale stu robotników, a przy budowie fortyfikacji wokół

kopca Kościuszki pracowało tysiąc ludzi - mężczyzn i kobiet - dowożąc, między innymi, cegłę ze

specjalnie w tym celu wybudowanej cegielni na Dębnikach. Twierdzę postanowiono wznieść

szybko; do tego dostosowano plany, których autorem (jak również dalszych) był hrabia August

Caboga, naczelny dyrektor i inżynier cesarsko-królewskiej służby fortyfikacyjnej. Był to zresztą

znany w całej Europie specjalistą z tej dziedziny. Plany te nawiązywały do istniejących już linii

okopów. W pierwszej fazie przewidywały one budowę kilku silnych fortów, połączonych w

wielobok najpierw okopami - oczywiście w razie potrzeby odnowionymi i ulepszonymi - a w

następnym, drugim etapie łańcuchem szańców - fortów polowych. Samo miasto miało być rdzeniem

i ośrodkiem tego wieloboku, spełniając nadal rolę zaplecza, magazynu i bazy - jak za czasów

Kościuszki. Wawel natomiast miał się stać koszarami i obwarowanym punktem centralnym. W tym

układzie twierdza była więc niejako powtórzeniem Kościuszkowskich koncepcji i kontynuacją dzieł

z okresu Rzeczypospolitej Krakowskiej. Stanowiła ona bowiem niejako wielki obóz warowny, w

którym miasta-rdzenia twierdzy bronił pierścień fortów, związanych okopami i szańcami. Punktem

centralnym stał się, jak już wspomniano, ufortyfikowany Wawel. Dalszymi fortami tworzącymi

naroża wieloboku były kolejno: równie ufortyfikowany kopiec Kościuszki, następnie tak zwana

Luneta Warszawska u zbiegu obecnych ulic Kamiennej i Warszawskiej; druga, identyczna Luneta

Grzegórzecka , nie opodal styku ulic Wandy i Grzegórzeckiej. Po drugiej zaś stronie Wisły -

obwarowany kopiec Krakusa i dwa forty na grzbiecie Krzemionek: jeden w pobliżu kościółka św.

Benedykta, u wylotu ulicy Radockiego, i drugi, na miejscu dzisiejszej stacji telewizyjnej. Pomiędzy

tymi sześcioma wierzchołkami wieloboku ciągnął się łańcuch dwudziestu trzech szańców, w

odstępach około 700-800 metrowych. Ponieważ każdy z nich był właściwie małym ziemnym fortem

artyleryjskim, uzbrojonym od sześciu do dziesięciu dział, Kraków otoczony został ogniowym

pierścieniem 29 dużych i małych fortów z trzydziestym centralnym - Wawelem. Pierścień ten

zbudowano w ciqgu niespełna sześciu lat.

Rozpoczynając nasze spotkanie z tą pierwszą twierdzą, wypadnie nam wrócić pod Wawel i

zobaczyć go takim, jakim był w połowie XIX stulecia. Przywoławszy więc na pomoc wyobraźnię,

stańmy pod jego obronnymi murami. Owe wyniosłe mury, nadające dzisiaj tak groźny wygląd

zamkowi, są właściwie zachowanymi murami austriackich fortyfikacji. Miały one podwójne

zadanie: uczynić z Wawelu działobitnię dalekiego zasięgu dla wsparcia wysuniętych szańców

ogniem ciężkiej artylerii i umożliwić biiską, okrężną obronę, gdyby wróg przełamał zewnętrzny

pierścień umocnień i dotarł pod same mury. Do obu tych zadań zostały odpowiednio

przystosowane. Przede wszystkim więc, zamiast dotychczasowego jedynego wjazdu od strony ulicy

Kanoniczej do dawnej Bramy Dolnej powstały dalsze, dogodne dla wtaczania dział i dojazdu

wozów, łagodnie nachylone, ale na całej długości flankowane długimi murami ze strzelnicami.

Wdzierający się tędy wróg byłby rażony z nich morderczym ogniem; przed samą bramą napotykał

jeszcze na obmurowana, głęboką fosę ze zsuwanym, łatwym do usunięcia mostkiem. Wjazdy te

jeszcze bardziej, niestety, zatarły średniowieczną stromość wzgórza, zwłaszcza, że dawną

spacerową tak zwaną "przechadzkę" od strony ulicy Bernardyńskiej podsypano i spłaszczono. Stało

się to zresztą już po zburzeniu bramy austriackiej, dla łatwiejszego podjazdu samochodów. Obie

dzisiejsze "oficjalne" wawelskie bramy wejściowe i wjazdowe są stosunkowo nowe. Północną,

zwana Herbowa, wzniesiono w roku 1921 według projektu profesora i architekta Adolfa Szyszko-

Bohusza, natomiast południowa zbudowali Niemcy w okresie okupacji. Same mury, wysokie,

potężne, ze znajdujqcymi się w dolnej części strzelnicami dla dział, a w górnej dla broni ręcznej,

tworzyły od wschodu, południa i zachodu znany nam już zarys kleszczy, wzajemnie się

flankujących. Przy obu bramach mury były nieco cofnięte, na podobieństwo bastionu, dając w barku

miejsce dla przejazdu. Od strony północnej zbudowano dwie potężne podkowiaste basteje, z

wylotami wielkich strzelnic artyleryjskich na niższej kondygnacji, a zwieńczone strzelnicami dla

broni ręcznej. Warto przy tym wspomnieć, że zabytkowej ulicy Kanoniczej groziło wtedy częściowe

wyburzenie w celu stworzenia swobodnego pola ostrzału z bastei. Z trudem udało się uzyskać

zmianę tej decyzji władz wojskowych. Tak więc tylko stąd, od północnej strony Wawelu, można by

było od biedy ostrzeliwać Kraków, ale założenie bastei i murów miało tutaj na celu przede

wszystkim bliską bezpośrednią obronę wawelskiej fortalicji.

W obrębie murów Wawel przedstawiał ponury widok; tutaj musi nas nieco wspomóc wyobraźnia.

Na miejscu wyburzonych kościołów św. Jerzego i św. Michała rozciągał się plac ćwiczeń dla

wojska. Za koszary służył zaś sam zamek, zmieniony w surowy blok, z częściowo zamurowanymi

arkadami dziedzińca, z obmurowanymi kolumnami, z małymi oknami i z izbami żołnierskimi w

królewskich komnatach.

W miejsce zburzonych murów średniowiecznych stanęły dwa monotonne, brzydkie gmachy

szpitalne: jeden szpecący wzgórze do dzisiaj, drugi częściowo później zburzony i przesłonięty

zrekonstruowanym fragmentem muru przy baszcie Złodziejskiej. Nawet wieża Zygmuntowska, bez

dzisiejszego ozdobnego hełmu, z prostym tylko nakryciem i nieco "kołpakowym" zwieńczeniem,

niewiele różniła się od innych baszt średniowiecznych. Takim był więc Wawel twierdzy

krakowskiej. I gdyby nie katedra i gotyckie baszty, oraz piękna, mimo zniekształceń, bryła

renesansowego pałacu, trudno byłoby w nim poznać wspaniały ongiś królewski zamek.

Atak armii rosyjskiej w 1914 roku zmierzający do rozbicia armii austro - węgierskiej doprowadził

front na osiach Kraków - Wrocław i Kraków - Wiedeń dając podstawę do kolejnego ataku na

wycofujące się wojska monarchii. Sytuacja stała się krytyczna. Siłą 6 armii carskich wielki książę

parł na zachód od 4 września i 14 osiągnął na lewym brzegu Wisły linię Pilica - Wolbrom - Skała -

Słomniki - Proszowice - Nowe Brzesko, a więc niemal dotarł do Twierdzy Kraków. Podobnie

przedstawiało się natarcie na prawym brzegu Wisły, zmierzające do koncentrycznego uderzenia i

przełamania frontu pod Krakowem. Liczono, że przeciwnik schowa się pod osłonę twierdzy.

Obecność twierdzy paraliżowała ruchy wojsk rosyjskich. Ten moment wahania i obawy przed

fortyfikacjami wykorzystał Konrad von Hotzendorf staczając pierwszą bitwę o Kraków 16 - 22

listopada 1914 roku.

Ruch Rosjan, wobec obawy przed twierdzą nie doprowadził do jej okrążenia. Marszałek Dankl

ściągnął część artylerii z twierdzy w pole. Gdy Rosjanie podeszli wolno pod pierścień fortów, gdzie

działa twierdzy strzelały już na przedpole ku zajętym Smardzowicom, Wierzbnu, Wawrzeńczycom

4 Armia wyszła z Krakowa gościńcami warszawskim i proszowickim wprost w pole. Ściągnięte z

twierdzy 18 batalionów i 114 dział dały wsparcie uderzeniu i 20 - 22 listopada atakujący zostali

odrzuceni za Śreniawę. 4 Armia odzyskawszy przestrzeń manewrową mogła swobodnie rzucić 2

korpusy na prawe skrzydło w rejon Wieliczka - Mszana, gdzie szykowało się nowe natarcie na

Kraków.

Front na odcinku Żarki - Kraków stabilizował się. Twierdza miała czyste przedpole, utrzymywane i

poszerzane przez liczne wycieczki, w tym 2, 9, 10 grudnia na Kocmyrzów . Startujące z Rakowic

samoloty twierdzy ustaliły, że XXI korpus Radko Dymitriewa wyszedł z Tarnowa i skierował się ku

Wieliczce. Powstała nowa, lecz podobna do poprzedniej sytuacja. Kraków stał się zawiasem dwóch

skrzydeł frontu: północnego i południowego. Rosjanie chcieli ten zawias za wszelką cenę wyważyć,

obrona zaś utrzymać. Gdy Dymitriew parł na Wieliczkę, Hotzendorf gotował uderzenie na lewe

skrzydło przeciwnika. Kolejką zakopiańską trwał gorączkowy przerzut na Jordanów XIV korpusu,

potem również 45 dywizji obrony krajowej, stanowiącej część obsady twierdzy. Cała 4 Armia

znalazła się na południu. Grupa uderzeniowa gen. Rotha gotowa była do przeciwnatarcia na

kierunku Limanowej. Lewe skrzydło tkwiło w pewnym zawiasie Twierdzy Kraków. W Krakowie

prócz stałej obsady fortów pozostały 1 dywizja i 2 brygady pospolitego ruszenia z 5 bateriami

ruchomych dział. Zaczyna się nowa fala bojów, czyli druga bitwa o Kraków.

Festung Krakau - Twierdza Kraków.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: