CZERWIEC 1976 SPORY I REFLEKSJE PO 25 LATACH Instytut Pami�ci Narodowej Komisja �cigania Zbrodni Przeciwko NARODOWI Polskiemu SPORY I REFLEKSJE PO 25 LATACH Pod redakcj� Paw�a Sasanki i Roberta Spa�ka WARSZAWA 2003 Materia�y z sesji naukowych zorganizowanych przez Oddzia�owe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pami�ci Narodowej - Komisji �cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 19 czerwca 2001 roku w Warszawie i 6 wrze�nia 2001 roku w Radomiu i P�ocku Ok�adk� i strony tytu�owe projektowa� Krzysztof Findzi�ski Redakcja Ma�gorzata Strasz Korekta Ewa Rybarska Indeks os�b Robert Spa�ek, S�awomir St�pie� Zdj�cia na ok�adce ze zbior�w Archiwum IPN oraz Komisji Rehabilitacji "Czerwiec '76" przedstawiaj� wydarzenia w Radomiu 25 czerwca 1976 roku Wst�p W czerwcu 2001 r. min�a 25. rocznica robotniczych protest�w w Radomiu, Ursusie i P�ocku. Mimo up�ywu tylu lat, ze wszystkich "polskich miesi�cy" Czerwiec '76 jest nadal najmniej znany i jak dotychczas nie doczeka� si� ca�o�ciowego opracowania. Poniewa� mi /???/ sta, w kt�rych dosz�o do ulicznych wyst�pie�, znajdowa�y si� do niedawna na terenie dzia�ania Oddzia�u Instytutu Pami�ci Narodowej w Warszawie, postanowili�my uzna� badania nad t� problematyk� za sw�j pierwszy, regionalny program badawczy. Oddzia�owe Biur Edukacji Publicznej IPN w Warszawie opracowa�o tom dokument�w' oraz przeznaczony dla nauczycieli i uczni�w pakiet edukacyjny Czerwiec 1976 - krok do wolno�ci. R�wnolegle przygotowana zosta�a wystawa Czerwiec 1976 - lekcja "demokracji socjalistycznej, kt�ra -jak dotychczas - by�a prezentowana w Radomiu, Warszawie, P�ocku, M�awie, Przasnyszu Gostyninie, Sochaczewie oraz mi�dzy innymi w Bielsku-Bialej, Elbl�gu, �odzi, Poznaniu, Rybniku, Tczewie i Zamo�ciu. Otwarciu wystawy 19 czerwca 2001 r. w Radomiu i 6 wrze�nia w P�ocku towarzyszy�y sesje naukowe, kt�rych plonem jest niniejsza ksi��ka. Na marginesie warto zwr�ci� uwag�, �e obie zorganizowane zosta�y w budynkach, kt�re w 1976 r. by�y siedzibami Komitet�w Wojew�dzkich Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wok� kt�rych koncentrowa�y si� wydarzenia analizowane podczas konferencji. W czasie prowadzonej przez dyrektora Biura Edukacji Publicznej IPN dr. hab. Paw�a Machcewicza sesji radomskiej wyg�oszono siedem referat�w. Na temat miejsca Czerwca'76 w najnowszej historii Polski m�wi� naczelnik OBEP w Warszawie dr hab. Jerzy Eisler. Dwa nast�pne referaty: pracownika naukowego Politechniki Radomskiej i zarazem prezesa Radomskiego Towarzystwa Naukowego dr. Piotra A. Tusi�skiego oraz absolwentki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i autorki pracy magisterskiej na temat Czerwca '76 w Radomiu Doroty Minasz, po�wi�cone by�y przebiegowi robotniczego protestu. Pracownik OBEP w Warszawie Robert Spa�ek ukaza� rotowania i grzebieniowe /???/ latem 1976 r. - Szczepan Kowalik - student Wydzia�u Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i wsp�autor biografii ks. Romana Kotlarza-przedstawi� przebieg bada� nad okoliczno�ciami jego tragicznej �mierci. Postawa inteligencji wobec wyst�pie� robotniczych by�a tematem referatu dr. hab. Andrzeja Friszke, pracownika Instytutu Studi�w Politycznych Polskiej Akademii Nauk i redaktora dzia�u historycznego miesi�cznika "Wi�". Ze wzgl�du na fakt, �e g��wne tezy tego referatu by�y ju� wcze�niej kilkakrotnie prezentowane;, Autor zdecydowa� si� nie publikowa� swego wyst�pienia w niniejszym tomie. Na zako�czenie pierwszej cz�ci konferencji David Morgan - Amerykanin od kilku lat mieszkaj�cy w Radomiu i przygotowuj�cy rozpraw� doktorsk� na temat spo�ecznej pami�ci Czerwca '76 - przedstawi� proces powstawania kilku odmiennych narracji dotycz�cych �wczesnych wydarze�. Druga cz�� sesji sta�a si� okazj� do pierwszego od lat spotkania os�b prze�ladowanych �wier� wieku wcze�niej (obecni byli mi�dzy innymi Wies�aw D�ugosz, Krzysztof Gniadek, Zdzis�aw Michalski, Tomasz Mitak, Cecylia T Piskorska-Biega�ska, Jerzy Rychlicki) ' Czerwiec 1976 w materia�ach archiwalnych, wyb�r, wst�p i oprac. J. Eisler, Warszawa 2001 (seria IPN "Dokumenty", t. 4). = S. Kowalik, J. Sakowicz, Ksi�dz Roman Kotlarz. �ycie i dzia�alno�� 1928-1976, Radom 2000. ' Zob. zw�aszcza: A. Friszke Opozycja polityczna w PRL 1945-1980, Londyn 1994; idem Polska Cierka, Warszawa 1994 ("Dzieje PRI;'); idem, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956-1989, Warszawa 1997. Z przedstawicielami inteligenckiej opozycji (Konrad Bieli�ski, Miros�aw Chojecki, Andrzej Karpi�ski i Wojciech Onyszkiewicz), kt�rzy niegdy� organizowali pomoc dla represjonowanych i ich rodzin, je�d��c do Radomia, Ursusa i P�ocka. Podczas spotkania wywi�za�a si� gor�ca dyskusja bohater�w tamtych dni, nawzajem uzupe�niano wspomnienia, najcz�ciej o silnie emocjonalnym charakterze. Ich warto�� po raz kolejny uzmys�owi�a nam potrzeb� gromadzenia relacji �wiadk�w i uczestnik�w wydarze� historycznych. Tym bardziej, �e w odr�nieniu od �wczesnych instytucji oficjalnych (PZPR, aparat bezpiecze�stwa, wojsko, administracja PRL), kt�rych spu�cizn� przej�y archiwa pa�stwowe, nie istniej� w praktyce - poza O�rodkiem KARTA - instytucje gromadz�ce w spos�b usystematyzowany materia�y strony spo�ecznej. Mimo �e op�ni�o to znacznie wydanie niniejszego tomu, do��czyli�my do niego pi�tna�cie zebranych przez nas relacji, ukazuj�cych wydarzenia 25 czerwca 1976 r. z r�nej optyki, tak�e z punktu widzenia przedstawicie li szeroko poj�tego obozu w�adzy. W czasie tej sesji powsta� tak�e pomys� zorganizowania w IPN spotkania dzia�aczy r�nych od�am�w opozycji przedsolidarno�ciowej. Spotkanie /?/Co nam zosta�o z tych lat... Opozycja polityczna 1976-1980 z dzisiejszej perspektywy, w kt�rym wzi�o udzia� 46 by�ych cz�onk�w Polskiego Porozumienia Niepodleg�o�ciowego, Komitetu Obrony Robotnik�w, Ruchu Obrony Praw Cz�owieka i Obywatela, Studenckich Komitet�w Solidarno�ci, Komitetu Samoobrony Spo�ecznej "KOR", Wolnych Zwi�zk�w Zawodowych, Ruchu M�odej Polski, Konfederacji Polski Niepodleg�ej, odby�o si� w Warszawie 10 i 11 czerwca 2002 r. 6 wrze�nia 2001 r. w P�ocku odby�a si� sesja Czerwiec 1976 po 25 latach - spory i refleksje - prowadzona przez dr Antoniego Dudka, naczelnika Wydzia�u Bada� Naukowych, Dokumentacji i Zbior�w Bibliotecznych BEP IPN, nawi�zuj�ca do konferencji radomskiej. Tym razem, obok dr hab. Jerzego Eislera i Roberta Spalka, referaty wyg�osili pracownicy OBEP w Warszawie: Pawe� Sasanka - m�wi� o przygotowywaniu przez w�adze podwy�ki cen, kt�ra sta�a si� bezpo�redni� przyczyn� robotniczych protest�w - i Jacek Paw�owicz - przedstawi� wydarzenia 25 czerwca 1976 r. w P�ocku. Uzupe�nieniem niniejszego wydawnictwa jest artyku� napisany przez Przemys�awa Zwiernika z OBEP w Poznaniu na temat przebiegu i reperkusji wydarze� czerwca 1976 r. w regionie pozna�skim. Stanowi on potwierdzenie nieobecnego wci�� w powszechnej �wiadomo�ci faktu, �e �wczesne protesty robotnicze obj�y swoim zasi�giem nie tylko Radom, P�ock i Ursus, ale wybuch�y w co najmniej 97 zak�adach w 24 wojew�dztwach5. Jako post scriptum za��czamy tekst Wies�awy M�ynarczyk (OBEP w Warszawie), powsta�y po publikacji wspomnie� by�ego I sekretarza KW PZPR Janusza Prokopiaka. Chcieliby�my podkre�li�, �e w trakcie przygotowywania niniejszego tomu rozpocz�o si� przejmowanie przez IPN materia��w archiwalnych z Archiwum Ministerstwa Spraw Wewn�trznych i Administracji oraz Archiwum Urz�du Ochrony Pa�stwa. Z tego powodu dokumenty te nie zosta�y uwzgl�dnione w publikowanych referatach, kt�re zamykaj� pewien etap bada� nad Czerwcem '76. Mamy nadziej�, �e kolejnym etapem b�d� przysz�e rozprawy doktorskie. Pawe� Sasanka przygotowuje, bowiem prac� na temat genezy, przebiegu 4 Wypowiedzi zarejestrowane podczas spotkania zostan� opublikowane w 2003 r., po spisaniu przez pracownik�w OBEP w Warszawie i uzyskaniu autoryzacji. 5 Na ten temat zob.: Czerwiec 1976 w materia�ach archiwalnych..., s. 51; A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL..., s. 338; J. Kordas, Strajki na Dolnym �l�sku w 1976 r. [w:] Studia i materia�y z dziej�w opozycji i oporu spo�ecznego, red. �. Kami�ski, Wroc�aw 2000, s. 150-156. ' J. Prokopiak, Radomski czerwiec '76. Wspomnienia partyjnego sekretarza, Warszawa-Radom 2001. o 'az kD .seklver cj Czerwca, Robert Spa�ek za� swoje badania po�wi�ca� w�adzom, ideologii i formom dzia�ania KOR oraz KSS "KOR". aza o�czeW epzagTilemy podzi�kowa� tym wszystkim, kt�rzy pomogli Zza�jl naszego programu badawczego. Spo�r�d wielu os�b, kt�rym chcemy wyrazi� wdzi�czno��, na szczeg�ln� pami�� zas�uguj� gospodarze sesji: dyrektor Dariusz B�k z Regionalnej Dyrekcji Las�w Pa�stwowych w Radomiu oraz Bo�ena Strzelecka, dyrektor Ksi��nicy P�ockiej im. W�adys�awa Broniewskiego. Dzi�kujemy za �yczliwo�� Annie Skubisz, dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J�zefa i Andrzeja Za�uskich w Radomiu. Szczeg�ln� pami�� i wdzi�czno�� winni jeste�my Kazimierzowi Jaroszkowi, dyrektorowi Archiwum Pa�stwowego w Radomiu, kt�rego pomoc w znacz�cym stopniu u�atwi�a nam prac�. Z wdzi�czno�ci� wspominamy pomoc okazan� nam przez naszych wsp�pracownik�w z OBEP w Warszawie - Wies�aw� M�ynarczyk, Konrada Rokickiego, S�awomira St�pnia Osobne, gor�ce podzi�kowania za wszechstronn� opiek� i wsp�prac� przy przygotowywaniu niniejszej publikacji kierujemy do prof. Jerzego Eislera. Zachowujemy w pami�ci wsp�pracuj�c� z nami blisko w czasie pierwszych dziesi�ciu miesi�cy bada� nasz� tragicznie zmar�� kole�ank� Patrycj� Gelberg. Warszawa, wrzesie� 2002 r. Pawe� Sasanka Robert Spatel Jerzy Eisler Miejsce Czerwca '76 w�r�d kryzys�w politycznych w PRL Kryzysy polityczne i wybuchy spo�ecznych protest�w w powojennej Polsce utar�o si� okre�la� nazwami miesi�cy (obowi�zkowo - wbrew zasadom polskiej ortografii - pisanym du�� liter�), w kt�rych dane wydarzenia mia�y miejsce. Na ten specyficzny "polski kalendarz" sk�ad...
zbitym