F I N A N S E
Pieniądz - jest to powszechnie akceptowany towar , za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się ze zobowiązań[1].
Krótka historia
Wiadomo, iż charakter pieniądza posiadały różne towary. Np. w plemionach pasterskich najbardziej rozpowszechnionym towarem-ekwiwalentem było bydło. Stąd łacińskie słowo pecunia oznaczające bydło. U ludów zajmujących się myślistwem pieniądzem były futra i skóry, a u plemion rolniczych - zboże. Z kolei ludy nadmorskie wykorzystywały najczęściej w charakterze pieniądza muszle i sól.
Większość towarów-ekwiwalentów posiadała określone wady (niejednorodność, nietrwałość, niepodzielność), co utrudniało i komplikowało wymianę. Stąd też wraz z upływem czasu rolę ekwiwalentu przejęty kruszce (głównie złoto i srebro), z których wytwarzano monety.
Dlaczego złoto i srebro uznano powszechnie za pieniądz?
Odpowiedzią są naturalne właściwości tych metali: homogeniczność (jednorodność, jednolitość), nie psują się, są łatwo podzielne, w małej objętości zawierają dużą wartość.
Początkowo pieniądz nie podlegał wpływowi żadnych czynników pozaekonomicznych i funkcjonował żywiołowo, nie był ujęty w żaden system. Jednak jego obieg został wkrótce, najwcześniej ze wszystkich dziedzin gospodarki przedmiotem regulacji podejmowanych przez władzę danego terytorium. Powstał bowiem konieczność ujednolicenia w każdym państwie systemu bicia monety, prawidłowej wagi i próby zawartego w niej kruszcu. Zadania te przejęło państwo. W okresie kiedy kruszce występowały w roli pieniądza wykształciły się dwa systemy pieniężne:
bimetalizm - gdy na równych prawach złoto i srebro występowały w charakterze powszechnego ekwiwalentu. Wadą było występowanie podwójnych cen na ten sam towar. Ponadto zmiany wartości srebra i złota lub tylko jednego kruszcu powodowały ucieczkę z obiegu "lepszego" pieniądza. Zgodnie z prawem Kopernika-Greshama - moneta "gorsza" wypiera z obiegu monetę "lepszą", a ta z kolei ulega nagromadzeniu i przekształca się w skarb. Z tego też względu w drugiej połowie XIX wieku powszechnie panującym systemem pieniężnym stał się monometalizm, a więc występowanie tylko jednego kruszcu w formie pieniądza. Najwcześniej został on wprowadzony w Anglii (w 1816 roku), a w większości innych krajów pod koniec XIX wieku.
Funkcję emisji pieniądza stopniowo przejmowały państwa, które obok kontroli obiegu pieniężnego miały również inny motyw. Emisja była bowiem znaczącym źródłem dochodów dla rządów i poszczególnych władców. Można mówić o powstaniu systemu pieniężnego. Składały się na niego: rodzaj kruszcu, sposób emisji pieniędzy, nazwa i skala pieniądza oraz parytet monetarny, czyli zawartość złota w jednostce pieniężnej. Od parytetu zależał kurs waluty, rozumiany jako stosunek ilościowy waluty jednego kraju do walut innych państw.
Tak więc złoto stało się pieniądzem światowym. Jednakże już I wojna światowa zmusiła niektóre kraje do odejścia od waluty złotej. Drukowano pieniądze papierowe, które stały się ważnym źródłem finansowania potrzeb militarnych. Wielki kryzys światowy (1929 - 33) bezpowrotnie spowodował odejście od tego systemu. Od tego czasu działał system waluty złotej monetowej i występował pieniądz papierowy wymienialny na złoto według relacji parytetowej. Bank emisyjny posiadał określoną rezerwę kruszcową.
Stworzono system monetowo-sztabowy. Wymiany pieniądza papierowego dokonywano albo na monety albo na sztaby złota.
Istniał też system waluty dewizowo-złotej, który zapewniał wymienialność pieniądza papierowego na dewizy lub złoto.
Po pierwszej wojnie światowej kraje zrywały z systemem pieniądza złotego i odstępowały od wymienialności pieniądza papierowego na złoto. Jako ostatni kraj wymienialność na złoto zniosły USA w 1971 roku[2].
Na sytuację po II wojnie światowej szczególnie mocny wpływ miało powołanie Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego.
FUNKCJE PIENIĄDZA
1. F. pieniądza jako miernika wartości (pieniądz sprowadza wszystkie towary i usługi do wspólnego mianownika i wyraża je w cenach).
2. F. pieniądza jako środka cyrkulacji towarów (wiąże się to z obiegiem pieniądza)
Ip = S / O
Ip - ilość pieniądza niezbędna w obiegu,
S - suma cen sprzedawanych towarów i usług
O - średnia szybkość obiegu pieniądza (ile razy dana jednostka pieniężna w określonym czasie wykorzystywana jest w transakcjach kupna i sprzedaży)
3. F. tezauryzacji, czyli gromadzenia. Mamy z tą funkcją doczynienia wówczas, gdy pieniądz zostanie wycofany ze sfery cyrkulacji
4. F. pieniądza jako środka płatniczego. Jest tak wtedy, gdy towary są sprzedawane bez natychmiastowej zapłaty gotówką lub innym rodzajem pieniądza. Funkcja ta nabiera coraz większego znaczenia. Wymiana taka zachodzi według zasady: T - Z, a następnie Z - P.
T - towar, Z - zobowiązanie, P - pieniądz
5. F. pieniądza światowego. Chodzi o wymianę międzynarodową, która najczęściej odbywa się za pośrednictwem kredytów. Transakcje międzynarodowe są rozliczane najczęściej w dolarach.
Kilka istotnych pojęć:
Deprecjacja - spadek siły nabywczej pieniądza.
Dewaluacja - oficjalne zmniejszenie przez władze parytetu krajowej jednostki pieniężnej. Zwiększenie tego parytetu - rewaloryzacja.
Denominacja - zmiana nominalnej wartości znaków pieniężnych w wyniku reformy walutowej.
1. ILOŚCIOWA teoria pieniądza
Zajmowano się nią już w XVI wieku. W XVIII wieku rozwinął ją angielski filozof David Hume. Uważał on, iż ilość pieniądza będącego w obiegu bezpośrednio wpływa na poziom cen. Poglądy te podzielał David Ricardo.
Jednak ilościowa teoria pieniądza po raz pierwszy została sformułowana precyzyjnie przez amerykańskiego ekonomistę Irvinga Fishera.
Równanie wymienne: P . T = M . V,
gdzie: M - ilość pieniądza w obiegu,
V - średnia szybkość obiegu pieniądza
P - ogólny poziom cen
T - masa sprzedawanych towarów i usług
Równanie to można przekształcić:
M . V
T
Według Fishera w krótkim okresie czasu V i T są stałe. Poziom cen określa więc M.
Współczesną wersją ilościowej teorii pieniądza jest monetaryzm (Milton Friedman) - tzw. szkoła chicagowska.
Najważniejsze cechy monetaryzmu:
- główną determinantą zmian produktu globalnego jest podaż pieniądza;
- przyjęcie w polityce gospodarczej zasady stałego wzrostu podaży pieniądza w stosunku do przyrostów produktu globalnego;
- uznanie stabilnego charakteru rozwoju gospodarki kapitalistycznej w długim okresie czasu i odrzucenie konieczności interwencjonizmu państwowego;
- przypisywanie większego znaczenia walce z inflacją niż z bezrobociem.
2. DOCHODOWA teoria pieniądza
Mniej więcej w tym samym czasie, w którym swoją teorię formułował Fisher (lata trzydzieste XX wieku) w Anglii rozwijała się tzw. szkoła z Cambridge (John Maynard Keynes, Alfred Marshall). Przedstawiciele tej szkoły zwrócili uwagę na motywy przechowywania rezerw pieniężnych. Według nich popyt na pieniądz zależy od wahań koniunkturalnych i zmian dochodów.
M . V = P . Y ,
gdzie: M - ilość pieniądza
V - dochodowa szybkość obiegu pieniądza
P - poziom cen produkcji finalnej
Y - realna produkcja finalna
Wzór ten różni się istotnie od równania wymiennego, ponieważ rozpatruje dochodową, a nie transakcyjną szybkość obiegu pieniądza, a poziom cen odnosi się nie do sumy transakcji, ale do cen produkcji finalnej.
3. NOMINALISTYCZNA teoria pieniądza
Powstała na przełomie feudalizmu i kapitalizmu. Pieniądz jest tylko nazwą abstrakcyjnej jednostki obrachunkowej, ustalonej przez zwyczaj lub ustawę. Pieniądz jest produktem prawa. Wartość pieniądza zależy od woli państwa.
W czasach późniejszych przełom XIX i XX wieku teoria ta została rozwinięta przez Niemca G. Knappa[3].
Popyt na pieniądz jest to, ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Wiąże się on głównie z obsługą procesu cyrkulacji dóbr, prowadzonych przez podmioty gospodarcze rachunkiem ekonomicznym związanym z realizacją pewnych płatności i operacji oraz przewidywaniami i zachowaniami ludzi. Wielkość popytu na pieniądz zależy m.in. od takich czynników jak:
- wielkość produkcji różnych dóbr,
- liczba zawieranych transakcji,
- przeciętny poziom cen produktów i usług,
- nominalna i realna stopa procentowa,
- koszt zamiany jednych aktywów na inne,
- koszt posiadania pieniądza (przechowywanie gotówki w domu, zamiast np. zakupu obligacji).
Można wyodrębnić trzy rodzaje motywów zgłaszania popytu na pieniądz:
1. motyw transakcyjny - wiąże się z posiadaniem pieniądza w celu realizacji przewidywanych zakupów dóbr,
2. motyw przezornościowy - posiadanie pieniędzy w celu realizacji nieoczekiwanych zakupów,
3. motyw spekulacyjny - posiadanie pieniądza w nadziei na przyszłe dochody.
analogicznie można więc też mówić o popycie: transakcyjnym, przezornościowym i spekulacyjnym.
Podaż pieniądza - ilość pieniądza wprowadzanego do obiegu. Podlega ona regulacji państwa. Państwo oddziaływuje na podaż pieniądza głównie za pośrednictwem banku centralnego R. Milewski. Będzie o tym mowa później.
Banki dokonują kreacji pieniądza przez stwarzanie możliwości przekraczania stanu konta i tworzenie wkładów na żądanie o wartości przewyższającej poziom rezerw gotówkowych zgromadzonych w skarbcach banków. Istota tych operacji sprowadza się do tego, że bank otwiera niektórym swoim klientom nowe konta lub dokonuje nowego zapisu podwyższającego stan konta już istniejącego, przy czym zmianom tym nie towarzyszy jakikolwiek dopływ gotówki do banku. Te rachunki bankowe to pieniądz, ponieważ ich posiadacze mogą wypisywać w ich ciężar czeki i wykorzystywać je jako środek zapłaty D. Begg.
Mechanizm kreacji pieniądza przez system bankowy przedstawimy na przykładzie.
Tab. Mechanizm kreacji pieniądza bankowego
BANK WKŁADY PIENIĘŻNE REZERWY REZERWY
(depozyty obowiązkowe nadobowiązkowe
bankowe) (20%) umożliwiające
udzielenie kredytu
---------------------------------------------------------
A 1000 200 800
B 800 160 640
C 640 128 512
Suma 2400
Załóżmy, że do banku A wpłacono gotówkę w wysokości 1000 zł. Bank może wykorzystać zdeponowane kwoty do prowadzenia działalności kredytowej. Przystępując do udzielenia kredytu każdy bank powinien określić jaką część zdeponowanych kwot może przeznaczyć na kredyty, aby nie naruszyć swojej płynności finansowej i nie podważyć swojej wiarygodności. Załóżmy, że banki utrzymują rezerwy na poziomie stopy rezerw obowiązkowych (zro) wynoszącej np. 20%. Wynika stąd, że gotówka wpłacona do banku w wysokości 1000 zł tworzy możliwość kredytu w wysokości 800 zł
Na tym jednak nie koniec możliwości kreacji pieniądza bankowego.
Załóżmy, że pożyczkobiorca X cały swój kredyt przeznacza na zakup maszyn i urządzeń u przedsiębiorcy Y, który wszystkie przychody uzyskane z tej transakcji umieszcza w banku B.
Nowy depozyt stwarza bankowi możliwość udzielenia kredytu na kwotę 640 zł. Jeżeli kredyt ten trafi do banku C, to stworzy on możliwość dalszej kreacji pieniądza bankowego w wysokości 512 zł.
O tym jaka będzie podaż pieniądza bankowego wywołana pojawieniem się pierwotnego depozytu (1000 zł w naszym przykładzie), decyduje współczynnik kreacji depozytów (kdp).
kdp = 1 / zro
zro - stopa rezerw obowiązkowych.
W naszym przykładzie przy stopie rezerw obowiązkowych wynoszącej 20% współczynnik kreacji pieniądza kdp = 1 / 0,2 = 5.
Przy depozycie pierwotnym równym 1000 zł, depozyty bankowe wzrosły w całym systemie do 2400, a wzięliśmy pod uwagę tylko trzy banki.
Mnożnik pieniężny (mm)
mm = M / Bm
M - podaż pieniądza rozumiana tu jako suma gotówki w obiegu oraz wkładów na żądanie
Bm - baza monetarna - suma gotówki w obiegu oraz rezerw gotówkowych systemu bankowego[4].
BANK CENTRALNY
We wczesnym okresie rozwoju bankowego nie było rozgraniczenia między bankami handlowymi i bankami emisyjnymi. Przywilej emisji pieniądza posiadało wiele banków. Z czasem dla zwiększenia bezpieczeństwa obrotu pieniężnego pojawiły się tendencje do monopolizacji emisji banknotów. Doprowadziło to do powstania centralnego banku emisyjnego oraz szeregu banków komercyjnych.
Bank centralny, zwany też bankiem emisyjnym lub bankiem banków ma pozycję nadrzędną w stosunku do pozostałych banków, wpływa na ich działalność oraz jest odpowiedzialny za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej państwa.
Bank centralny pełni na ogół następujące funkcje:
1. posiada monopol na emisję pieniądza gotówkowego;
2. 2. pełni funkcję banku banków, tzn. zaopatruje banki komercyjne w pieniądz gotówkowy, reguluje rezerwy tych banków i udziela im pożyczek;
3. pełni funkcję banku państwa, tzn. prowadzi rozliczenia z rządem, obsługuje budżet państwa, pokrywa zobowiązania zagraniczne państwa, utrzymuje rezerwę państwową;
4. stabilizuje rynki finansowe, tzn. występuje jako kredytodawca dla banków i innych instytucji finansowych w sytuacji, gdy panika finansowa mogłaby zagrozić stabilności całego systemu finansowego kraju;
5. współuczestniczy w realizacji polityki pieniężnej państwa, kontroluje i reguluje podaż pieniądza i kredytu w gospodarce.
INSTRUMENTY ODDZIAŁYWANIA BANKU CENTRALNEGO NA PODAŻ PIENIĄDZA
1. zmiany stopy rezerw obowiązkowych,
2. zmiany stopy dyskontowej,
3. operacje otwartego rynku.
Ad. 1 Zmiany stopy rezerw obowiązkowych
Określenie przez bank centralny stopy rezerw obowiązkowych polega na ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku i rezerw w banku centralnym do ogólnej sumy wkładów zgromadzonych w banku.
Wprowadzenie rezerw obowiązkowych było podyktowane dwoma względami. Po pierwsze, chodziło o zapewnienie wypłacalności banków komercyjnych, a po drugie - potrzebny był instrument umożliwiający regulowanie podaży pieniądza w gospodarce przez kontrolowanie zdolności kreowania pieniądza bankowego przez banki komercyjne.
Oczywiście, banki komercyjne mogą utrzymywać rezerwy większe niż ustalone przez bank centralny, ale nie mogą mniejszych.
Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych zmusza banki do przechowywania większej części aktywów w formie rezerw gotówkowych. Aktywa te nie mogą być przeznaczone na kredyty bankowe. Kreacja pieniądza zostaje więc osłabiona.
Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych powoduje m.in.:
a) ograniczenie stopy ekspansji kredytowej banków,
b) obniżenie potencjalnych zysków banków komercyjnych,
c) mobilizację banków komercyjnych do ściągania wierzytelności od dłużników,
d) wzrost kosztów kredytu.
Do innych skutków prowadzi zmniejszenie stopy rezerw obowiązkowych przez bank centralny, a mianowicie:
a) powstaje możliwość udzielenia nowych kredytów,
b) podaż pieniądza w obiegu wzrasta,
c) dzięki uzyskanym kredytom rosną dochody oraz popyt przedsiębiorstw i gospodarstw domowych, co prowadzi do wzrostu aktywności gospodarczej,
d) obniżenie kosztów kredytu.
Ad. 2 Zmiana stopy dyskontowej
Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym. Jej wzrost podnosi koszt kredytu.
Ad. 3 Operacje otwartego rynku
Polegają one na sprzedaży lub zakupie papierów wartościowych emitowanych przez skarb państwa. Sprzedaż papierów wartościowych prowadzi do zmniejszenia ilości pieniądza w gospodarce. Skupując papiery wartościowe bank centralny zwiększa podaż pieniądza na rynku.
Bank centralny może prowadzić politykę ekspansywną (polegającą na zwiększeniu podaży pieniądza w celu pobudzenia aktywności gospodarczej) lub restrykcyjną (ograniczenie podaży pieniądza, zmniejszenie aktywności)[5].
BUDŻET PAŃSTWA
Budżet państwa - plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest on sporządzany na okres jednego roku i zatwierdzany przez władzę ustawodawczą.
Funkcje budżetu państwa:
- fiskalna - polega na gromadzeniu dochodów budżetowych,
- alokacyjna – gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków ma wpływ na strukturę wytworzonego produktu globalnego. Polityka budżetowa określa zatem podział podział czynników wytwórczych między sektor prywatny i publiczny. Kształtuje również dalszą alokację wewnątrz tych sektorów (np. alokacja między działy sektora publicznego: oświata, zdrowie, obrona narodowa itd.);
- redystrybucyjna - umożliwia dokonywanie zmian w podziale dochodu narodowego (np. zmniejszenie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów kraju),
- stabilizacyjna - polega na oddziaływaniu za pomocą systemu podatkowego na życie gospodarcze w kraju. Polityka budżetowa może pobudzać lub hamować aktywność gospodarczą. Chodzi tu między innymi o przeciwdziałanie cyklicznym działaniom koniunktury[6].
1. Zasada rocznego budżetowania – plan dochodów i wydatków obejmuje 1 rok;
2. Zasada zupełności – budżet obejmuje wszystkie dochody i wydatki państwa. Żadna z dziedzin nie może być pominięta;
3. Zasada jedności – budżet powinien tworzyć jedną całość. Dochody i wydatki powinny być zawarte w jednym zestawieniu.
...
kingacmgzs