10
WYWIAD W BADANIACH SPOŁECZNYCH
Wywiad jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej dwie osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Dlatego socjologowie słusznie wskazują na fakt, że jest to swoista metoda badań, w której zakłada się ścisłe współdziałanie ze sobą badającego i respondenta. Wywiad jest więc pewnym procesem, w którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań. Jest to też jedna z metod badawczych umożliwiająca równoległe stosowanie innej, a mianowicie obserwacji. Jest to więc jedna z najbardziej elastycznych i wnikliwych metod badań społecznych.
Wywiad to nie jest metoda samodzielna. Oprócz niej trzeba przeprowadzić jeszcze kilka metod. Jest to tylko pomocnicza metody.
TYPY WYWIADÓW:
Ze względu na formę wypowiadania się respondentów i sposób przeprowadzania wywiadu a także ze względu na zachowanie się badającego i liczbę uczestników można wyróżnić kilka typów wywiadów stosowanych w socjologii. Możemy zatem wyróżnić następujące wywiady: ustne i pisemne, skategoryzowane i nieskateryzowane, jawne i ukryte, indywidualne i zbiorowe oraz panelowe.
Wywiady ustne i pisemne:
Biorąc pod uwagę poprzednio podane określenie wywiadu jako swoistej rozmowy, wyróżnienie ustnych i pisemnych wywiadów może budzić pewne zastrzeżenie. Praktyka pokazuje jednak, że rozmowa, jaką jest wywiad, może być nader symboliczna, a pytania i odpowiedzi mogą być niekiedy przekazywane również w formie pisemnej, co uzasadnia powyższy podział. Ustne (swobodny wywiad) i pisemne (ankieta, kwestionariusz).
Wywiad swobodna:
Metoda badawcza, stosowana m.in. w naukach społecznych i behawioralnych, należy do grupy metod jakościowych. Metoda ta charakteryzuje się tym, że pytania nie są skategoryzowane, lecz badacz lub ankieter posługuje się dyspozycjami do wywiadu, czyli luźno sformułowanymi problemami, które szeroko omawia z respondentem. W wywiadzie swobodnym nie jest istotna kolejność zadawania pytań, lecz aranżowanie sytuacji zbliżonej do naturalnej rozmowy. Ważne jest w tej metodzie wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania szczerych odpowiedzi. Czynnikami pozytywnie wpływającymi na szczerość odpowiedzi respondentów są: ciekawość poznawcza ankietera, ciekawość danego tematu, motywowanie badanego do udzielenia pomocy badaczowi, szansa na własną ekspresję oraz traktowanie wywiadu jako wyróżnienia własnej osoby. Czynniki, które negatywnie wpływają na odpowiedzi respondenta to przede wszystkim: długość trwania wywiadu, dociekliwość w kwestiach drażliwych, brak przygotowania do zastanej sytuacji społecznej badanego. Metoda ta tylko w nikłym stopniu pozwala na ilościową analizę materiału empirycznego ze względu na to, iż pytania nie są zestandaryzowane. Możliwa jest jednak kategoryzacja odpowiedzi, przy czym w takiej sytuacji interpretacja tekstu przez badacza narażona jest na znaczny subiektywizm. Natomiast wywiad swobodny pozwala na bardziej dogłębne poznanie i zrozumienie problemów społecznych. Ze względów organizacyjnych, w szczególności dzięki czasochłonności i problemów związanych z kategoryzacją odpowiedzi, metoda ta jest mało popularna w socjologii.
Wywiad kwestionariuszowy:
Podobnie jak technika ankiety, należy do jednych z najpopularniejszych metod badań społecznych. Szczególnie często jest wykorzystywany przez ośrodki badań opinii publicznej w badaniach marketingowych, ale jest także dobrym narzędziem w badaniach społecznych, w tym w pedagogice. Cechą szczególną tej techniki jest wykorzystanie komunikacji bezpośredniej między badaczem (lub jego pośrednikiem – ankieterem) a respondentem. Wywiad kwestionariuszowy, podobnie jak ankieta należy do wysoko standaryzowanych technik badań społecznych. Oparty jest na uprzednio przygotowanym kwestionariuszu, który jest ujednolicony i sformalizowany.
Budowa kwestionariusza:
- Każde pytanie musi odnosić się do problemu centralnego, a wszystkie muszą się ze sobą wiązać w zwartą i konsekwentną całość;
- Należy rozpocząć od pytań prostych, nieskomplikowanych i nieosobistych;
- Dane osobowe umieszczamy na końcu;
- Na początku umieszczamy pytania pobudzające zainteresowanie respondenta i zachęcające go do dalszej współpracy;
- Pytania otwarte, rozwinięte zaczynające się formą DLACZEGO zadajemy nieco później lecz nie za późno, należy się liczyć z tzw. momentem zmęczenia między 15, a 20 minuta odpowiedzi;
- Każde pytanie osobiste, drażliwe powinno być poprzedzone pytaniem, które mogłoby uspokoić respondenta, pytania drażliwe nie mogą być dla respondenta zaskoczeniem;
- Jeżeli udzielenie odpowiedzi na jakieś pytanie mogłoby być kłopotliwe należy dać możliwość udzielenia odpowiedzi na pytanie - dlaczego tak jest? (usprawiedliwienia się), w ten sposób możliwe będzie utrzymanie dobrego nastroju badanego do dalszej części badania;
- Należy ponadto zadbać o podział tematyczny i logiczny pytań, tak by jedno wiązało się z drugim, które po nim nastąpi – w ten sposób unikniemy dezorientacji u respondenta.
Poprawność pytań kwestionariuszowych:
A. L. EDWARDS twierdził, że należy unikać w kwestionariuszu pytań:
- odnoszących się do przeszłości zamiast to teraźniejszości
- dotyczących spraw oczywistych
- rozumianych wielorako, a więc niejednoznacznie
- nie mających znaczenia dla badanego problemu
A. L. EDWARDS zalecał, by odwoływać się do:
- pytań, które umożliwiają otrzymanie na nie zróżnicowanych odpowiedzi
- pytań sformułowanych w sposób prosty, jasny, bezpośredni:
- pytań w miarę zwięzłych i rzadko złożonych z więcej niż 20 słów
- pytań, z których każde dotyczy jednej, a nie kilku lub wielu spraw
- pytań bez użycia w nich takich wyrażeń, jak: „wszyscy”, „zawsze”, „żaden”, „nigdy”
- pytań, w których używa się z daleko idącą ostrożnością tego rodzaju słów, jak: „tylko”, „prawie”, „zaledwie”
- pytań będących zdaniami prostymi, a nie złożonymi
- pytań, w których nie występują wyrazy niezrozumiale dla osób badanych
- pytań pozbawionych podwójnego zaprzeczenia
Rodzaje pytań sondażowych (kwestionariuszowych):
Pytania otwarte – pozostawiają respondentom całkowitą swobodę wypowiedzi. Dzięki temu badacz rozpoznaje nowe aspekty badanego problemu, z których wcześniej nie zdawał sobie sprawy. Ma też możliwość przekonania się o stosunku badanych do podjętego przez niego pytania. Np. „Gdzie odrabiasz lekcje i o jakiej porze?”, „Które zadania sprawiają Ci najwięcej trudności?”
Istnieją różne odmiany pytań otwartych:
- pytania wprowadzające – ich zadaniem jest skierowanie uwagi respondentów na zagadnienia będące przedmiotem zainteresowań badacza, np. „Co mógłbyś powiedzieć o swoich rodzicach?”
- pytania o opinie – dotyczą osobistego widzenia badanych problemów łącznie z ich oceną, np. „Jakim powinien być – Twoim zdaniem – nauczyciel jako człowiek?”
- pytania o fakty – odnoszą się do różnych, łatwo sprawdzalnych danych, jak: wiek, płeć, wykształcenie respondenta, osoby mu najbliższe, liczba rodzeństwa, np. „Do kogo zwracasz się najczęściej, gdy masz jakieś problemy?”
- pytania o źródła informacji – umożliwiają uświadomienie sobie tego, od kogo lub gdzie miał on możliwość zaznajomienia się ze sprawą, o którą pytamy, np. „Skąd po raz pierwszy dowiedziałeś się o Albercie Einsteinie?”
- pytania o wiedzę – dotyczą poznania konkretnych wiadomości na różne tematy, np. znajomości określonych dat, nazwisk, definicji, itp., np. „Kto napisał książkę Quo vadis?”
- pytania o motywy – pytania typu „dlaczego”, mają na celu dotarcie do subiektywnych uzasadnień podejmowanych przez respondenta lub innych osób, np. „Dlaczego niektórzy nauczyciele są szczególnie lubiani przez uczniów?”
- pytania o sugestie w różnych sprawach – np. „Co powinno – według Ciebie – zmniejszyć spożycie alkoholu wśród młodzieży?”
- pytania uzupełniające – stosuje się z zamiarem uzyskania dodatkowych informacji, np. „Co jeszcze mógłbyś powiedzieć o przyczynach zapobiegania przestępczości nieletnich?”
- pytania sondujące (tylko w wywiadzie) – są pytaniami naprowadzającymi respondenta na pełniejszą odpowiedź; zadawane są zazwyczaj wtedy, gdy osoba pytająca nie ma pewności, czy zrozumiała właściwie pytanie respondenta lub odwrotnie czy respondent dobrze zrozumiał pytanie
Pytania zamknięte – są to pytania z ustalonymi z góry możliwymi odpowiedziami. Spośród ich respondent dokonuje własnego samodzielnego wyboru. Takie pytania nazywamy kafeterią. Np. „Czy syn (córka) chętne rozpoczął (ęła) naukę w szkole?” Tak Nie
„Gdy syn (córka) ma do zrobienia trudne zadanie domowe, to ...”
Istnieją różne odmiany pytań zamkniętych:
- pytania alternatywne (dychotomiczne) – rozpoczynają się zazwyczaj „czy”, przewidywane odpowiedzi dwuczłonowe na pytania alternatywne to takie jak: tak – nie, jestem za – jestem
przeciw, zgadzam się – nie zgadzam się, dobrze – źle
- pytania dysjunktywne – wymagają wybory spośród więcej odpowiedzi, ale wybór odnosi się zawsze tylko do jednej z kilku gotowych odpowiedzi, np. „Twój najbardziej ulubiony przedmiot?”: język polski, biologia, geografia, matematyka, fizyka, muzyka itd.
- pytania koniunktywne – są pytaniami z więcej niż z dwiema gotowymi odpowiedziami, ale wymagają dokonania wyboru więcej niż jednej odpowiedzi, np. „Czasami w grupie kolegów niektóre dzieci są mniej lubiane ze względu na swoje zachowanie, które nie podoba się innymi dzieciom. Które z wymienionych poniżej zachowań Twoi koledzy (koleżanki) potępiliby najbardziej? Podkreśl trzy”: mazgajstwo, niedotrzymanie słowa, skarżenie, wychwalanie się, nie dzielenie się z nikim, odmówienie pomocy koledze itp.
Pytania półotwarte – każde z pytań półotwartych przewiduje wybór spośród przewidzianych z góry odpowiedzi i jednocześnie umożliwia swobodne wypowiedzi osób badany. Np. „Dlaczego Pani (Pana) dziecko odrabia prace domowe?”: bo nie chce otrzymać złych ocen, lubi odrabiać lekcje, chce otrzymywać dobre oceny, to jest jego obowiązek, rodzice tego wymagają, żeby więcej wiedzieć
Pytania projektujące – to pytania za pomocą których, pragnąc na przykład dowiedzieć się, co sądzą nasi respondenci o swych nauczycielach, nie pytamy ich o to wprost, lecz pośrednio, np. możemy zapytać ucznia nie o to, jak on osobiście ocenia nauczycieli, lecz o to, jak uczniowie według niego ich oceniają.
Pytania filtrujące – pozwalają wyłączyć z odpowiedzi na nie te osoby, które nie mają nic do powiedzenia w danej sprawie, np. „Czy znasz nowy regulamin szkolny? Jeśli tak, to jak oceniasz wprowadzone w nim zmiany?”, „Czy lubisz czytać książki? Jeśli tak, to dlaczego?”.
Pytania kontrolne – są to pytania zbieżne z treścią innych pytań, lecz różne pod względem formy ich wyrażania. Sprzeczność odpowiedzi na nie z odpowiadającymi im treściowo pytaniami wskazuje na nieszczerość respondenta.
Pytania z uszeregowaniem wariantów odpowiedzi – polegają na przedłożeniu respondentowi gotowej listy cech, norm, kategorii z prośbą o uporządkowanie ich w kolejności od najbardziej do najmniej przez niego cenionych, np. „Jakie cechy według Pani są najważniejsze dla mężczyzny jako męża? Proszę uszeregować je od najbardziej do najmniej cenionych”: wyrozumiałość, stanowczość, troska o rodzinę, religijność, wierność, czułość, tolerancyjność.
W wywiadzie stosujemy zazwyczaj pytania otwarte, zamknięte, a w ankieta pytania zamknięte, półotwarte.
Zasady jakich należy przestrzegać układają pytania do wywiadu, aby zwiększyć szanse na uzyskanie prawdziwych odpowiedzi:
- Najpierw pytamy o sprawy natury ogólnej – np. dane dotyczące pierwszych lat życia dziecka, potem o sprawy osobiste – np. o stosowane metody w razie nieposłuszeństwa dziecka.
- Pytając o trudne sprawy przedstawiamy dwa punkty widzenia, dwie odpowiedzi, z których każda jest możliwa do przyjęcia – np. niektórzy rodzice uważają, że dziecko nie powinno nigdy kwestionować słuszności postępowania rodziców, inni przyznają się do własnych pomyłek. Jakie jest Pani stanowisko w tej sprawie? Czy zdarzyło się Pani przyznać do błędu?
- Pytając o trudne sprawy stwierdzamy, że one się zdarzają w wielu rodzinach – np. dla wielu rodzin problemem jest picie alkoholu. Jak jest u Państwa, czy mąż często pije?
- Zakłada się, że w zachowaniu rodziców i dzieci istnieją pewne niepożądane formy zachowania i zamiast pytać czy one występują, pytamy, w jakiej występują postaci – np. wiadomo, że każde dziecko bywa nieraz niegrzeczne. Jakie zachowania Pani dziecka są przyczyną Pani niezadowolenia?
Wymagania stawiane pytaniom w wywiadzie:
- pytania muszą być jasne, jednoznaczne i dokładne, dostosowane do języka używanego w danym środowisku, w którym przeprowadza się badania
- pytania muszą dotyczyć spraw ważnych i koniecznych dlatego, że liczba pytań nie może przekraczać granic psycho – fizycznej wytrzymałości badanych
- pytania nie mogą sugerować charakteru odpowiedzi
- pytania dotyczące tej samej kwestii (pytania kontrolne) nie mogą być sytuowane w bliskim sąsiedztwie
Wywiady skategoryzowane i nieskateryzowane:
Skategoryzowane – czyli tzw. kwestionariuszowy, gdy respondent odpowiada na pytania zadawane przez badacza, badany nie może zmienić słów użytych w określonych pytaniach.
Nieskategoryzowane – jest to wywiad prowadzony w sposób swobodny, wywiad ten nie pozwala na uzyskanie danych porównywalnych czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwia zebranie tych danych, które ukazują okoliczności i uwarunkowania kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów
Wywiady jawne i ukryte:
Wywiad jawny – badani zdają sobie sprawę, że przeprowadza się go z nimi, wiedzą o celu badawczym.
Wywiad ukryty – badani nie zdają sobie sprawy, że przeprowadza się z nimi wywiad.
Wywiady indywidualne i zbiorowe:
Wywiad jest wtedy indywidualny, jeżeli jest prowadzony tylko z jedną osobą. Kiedy prowadzimy wywiad z większą liczbą osób, wówczas mamy do czynienie z wywiadem zbiorowym.
Wywiad zbiorowy umożliwia w krótszym czasie zbadanie większej liczby osób i stwarza okazje do tego, aby uzyskać bardziej wiarygodne dane, ponieważ uczestnicy korygują i uzupełniają nawzajem swoje wypowiedzi. Warto jednak zwrócić uwagę i na fakt, że poszczególni uczestnicy takiego wywiadu mogą się także czuć nawzajem skrępowani swoją obecnością, a tym samym nie przejawiać dużej gotowości do szczerych wypowiedzi. Zaznaczy się to szczególnie zwłaszcza wtedy, gdy pozycja społeczna poszczególnych uczestników wywiadu zbiorowego są zróżnicowane.
Słusznie też zauważa J. Szczepański, że w wywiadzie zbiorowym nie należy podejmować problemów, które stanowią „tabu” w danym środowisku, ponieważ trudno spodziewać się wówczas publicznej dyskusji wokół takich problemów.
Wywiad zbiorowy wymaga dużego doświadczenia badawczego oraz odpowiedniego wyposażenia technicznego ze względu na trudności związane z notowaniem wypowiedzi poszczególnych uczestników przy równoczesnym kierowaniu taką zbiorową rozmową.
Wywiad panelowy:
Jest to swoisty rodzaj wywiadu, który może występować w dwóch różnych formach. Pierwsza z nich polega na zadawaniu pytań przez kilku badających jednemu respondentowi na co najmniej dwóch kolejnych spotkaniach, odbywających się po pewnej przerwie, np. na początku i pod koniec dyskusji prowadzonej w prasie. Druga z tych form natomiast polega na zadawaniu pytań przez jednego badającego kilku respondentom, również na co najmniej dwóch kolejnych spotkaniach odbywanych po upływie jakiegoś czasu.
Celem takiego wywiadu jest stwierdzenie, jaki wpływ na prezentowane opinie i postawy respondenta (ów) ma wpływ czasu oraz inne oddziaływania środowiskowe oraz jakie czynniki mogą kształtować niezmienność opinii i postaw.
WARUNKI OKREŚLAJĄCE POPRAWNE PRZEPROWADZENIE WYWIADU:
Poprawne przeprowadzenie wywiadów zależy od wielu różnych czynników, np. od przygotowania wywiadu, od umiejętności nawiązywania rozmowy przez badającego i umiejętności stawiania pytań, od atmosfery wywiadu, miejsca, w jakim się wywiad prowadzi, nastroju respondentów i wielu innych czynników. Nie podejmując wysiłków, których celem byłoby wyliczenie wszystkich możliwych uwarunkowań, ograniczę się więc do wskazania kilku istotnych możliwych uwarunkowań, ograniczę się więc do wskazania kilku istotnych uchybień, jakie mogą mieć miejsce przy stosowaniu tej metody badawczej. Eliminacja owych uchybień określa bowiem poprawność wywiadu.
Do podstawowych uchybień popełnianych przy przeprowadzeniu wywiadów zaliczyć można następujące:
1. uchybienie w organizacji wywiadu
2. uchybienie w stawianiu pytań
3. uchybienie w rejestrowaniu wypowiedzi
4. uchybienie w interpretacji wypowiedzi
Ad. 1
Mamy tu na myśli wszelkie uchybienia popełniane przez badającego w czasie organizowania wywiadu, czyli wtedy, kiedy podejmuje on wysiłki, których celem jest pozyskanie danej osoby do tego, aby zgodziła się na udział w badaniach omawianego typu.
Na ty etapie należy w szczególności wystrzegać się:
- &...
skrzacik_211