O ROLI BAŚNI W ROZWOJU I WYCHOWANIU DZIECKA
Rola baśni w procesie kształcenia i wielostronnego rozwoju osobowości dziecka jest ogromna. Bardzo często dzieci jeszcze nie potrafią czytać, a już znają różne historie opowiedziane przez bliską im rodzinę. Oglądają obrazki pokazują palcami czarownice, dobre wróżki, często pytając o treść bajki lub baśni. Proszą niejednokrotnie o tę samą opowieść któryś raz z kolei, rodzice lub dziadkowie zaś z przyjemnością opowiadają historie, których w dzieciństwie sami słuchali, a później z ochotą czytali. I chociaż w literaturze dziecięcej stale coś się zmienia, powstają nowe zgodne ze współczesnymi trendami (życiem), ciekawe utwory literackie, to baśń stale pełni rolę ponadczasowego gatunku, którego wartości są aktualne po dziś dzień, stanowiąc wzorzec do naśladowania. Zapewne ta ponadczasowość wywodzi się stąd, że „ baśń, bajka magiczna, to gatunek epicki ukształtowany w kulturze ludowej, odznaczający się obecnością pierwiastków fantastyki i cudowności, które harmonijnie, w sposób naturalny i nie wymagający żadnych uzasadnień łączą się ze światem realnym...Baśń należy do najstarszych gatunków literackich w historii kultury, nawiązuje do obrzędów inicjacyjnych, a ślady tego związku widać przede wszystkim w klasycznych, ale też we współczesnych realizacjach gatunku”.
Bajki i baśnie mają na ogół o charakter pouczający, dają więc pewną sumę wiedzy o świecie, wprowadzają elementy norm moralnych, kształtują wyobraźnię, wzbogacają słownictwo, skłaniają do refleksji. „Zazwyczaj bohaterem baśni w jej klasycznym kształcie fabularnym jest młody chłopiec zmuszony do porzucenia rodzinnego domu i sprostania wyzwaniom losu; po zwycięskim przejściu przez próby bohater powraca do domu jako dojrzały młodzieniec. Znakami tej dojrzałości są: królewska korona (młody człowiek staje się władcą samego siebie, jest wewnętrznie wolny i duchowo niezależny) i ręka pięknej królewny (dojrzałość fizyczna, przeistoczenie się chłopca w mężczyznę zdolnego do obcowania z kobietą). W kulturach pierwotnych obrzęd inicjacji obejmował chłopców, dlatego też baśń rzadziej mówi o dziewczętach; zazwyczaj są one bierne i kapryśne, nie mogą się zdecydować na wybór męża lub w ogóle nie chcą wejść w stan aktywności życiowej (symbolicznie ujęty lęk przed życiem). Istnieją jednak wyjątki pokazujące uwikłane w trudy i bolesny konflikt ze światem bohaterki, które muszą odnaleźć jakąś ukrytą prawdę o sobie a jest to prawda związana z rolą miłości w ludzkim życiu”.
Dzieci w przeciwieństwie do świata bajek i baśni żyją w świecie realistycznym. Z racji swojego wieku mają bardzo niewielkie doświadczenie życiowe, wszystkiego uczą się i wszystko co je otacza jest dla nich nowe. Poprzez poznawanie baśni dzieci uczą się rozumieć świat, wypracowują sobie poglądy na otaczającą je rzeczywistość, budują pewną skalę dobra i zła, formułują swoje pierwsze sądy wartościujące. „Zdaniem współczesnej psychologii (B. Bettelheim) obcowanie z baśnią w klasycznej postaci, możliwie bliskiej wzorcowi ludowemu, jest konieczne do pełnego rozwoju osobowości dziecka. Baśń bowiem, dzięki mechanizmowi projekcji i identyfikacji, pozwala dziecku rozładować narastające nieuświadomione lęki, konflikty wewnętrzne i rujnujące osobowość poczucie winy, pomaga mu zrozumieć i zaakceptować samego siebie, dostrzec, że w cierpieniu nie jest osamotnione”. Również zdanie wypowiedziane przez Marię Dąbrowska w odniesieniu do literatury, „ iż ma ona dać coś więcej w życiu” potwierdza opisane powyżej cechy charakterystyczne tego gatunku w odniesieniu do dzieci. „Tego więcej - jak pisze Maria Kann - dziecko bowiem jeszcze nie rozumie, ale ogarnia bogatą wyobraźnią”.
Rodzice, żeby chronić własne dziecko przed czyhającymi na nie niebezpieczeństwami, przed którymi jest bezbronne z racji braku doświadczenia, również w sposób czasem może naiwny, ale jakże skuteczny straszą dzieci bajkową Babą-Jagą, Czarnoksiężnikiem czy Dziadem. Korzystając z przykładów z życia bohaterów baśniowych tłumaczą dzieciom jak powinny się zachować i co je może spotkać za brak posłuszeństwa ( Jaś i Małgosia, Czerwony Kapturek).
Baśnie jako utwory literackie, stanowią materiał percepcyjny adresowany do specyficznego odbiorcy, nastawiony na przekazanie określonych treści i znaczeń . Sensem tego przekazu „ jest wskazanie na zasadnicze prawidłowości ludzkiego losu, na konieczność sprostania wymaganiom stawianym przez życie i trudnego dojrzewania w samotności, bólu, odrzuceniu i cierpieniu, na elementarną umiejętność oddzielania dobra od zła”. W tym wypadku przedmiot zainteresowania stanowi problematyka dobra i zła oraz sprawiedliwości. „Dlatego też baśń w klasycznej postaci bywa uznawana za utwór moralizujący, choć moralistyka ta rzadko przybiera postać jednoznacznych rad i pouczeń. Opiera się ona bowiem na deterministycznej wizji świata, w którym działają prawa warunkujące absolutny triumf dobra i bezwzględne ukaranie zła”. Znane prawidłowości rozwoju moralnego nie wyjaśniają związku między baśnią, a moralnością dziecka. Nie tłumaczą także jak baśń może pomagać i w jaki sposób można stymulować rozwój moralności dziecka. Niemniej jednak pewne stereotypy zachowań i wartości etyczne przemycane w baśniach odbijają swój ślad na kształcącej się osobowości. Odpowiednio wzmocnione mogą zostać w przyszłości trwale wbudowane w system wartości młodego człowieka. Bowiem już na przykładzie losu Kopciuszka dziecko odkrywa, że uczciwość, pracowitość, skromność bywają nagradzane, a z bajki o „Czerwonym Kapturku” dowiadują się, że przebiegłością i podstępem niczego trwałego nie można zbudować.
Również prezentacja bohaterów baśniowych wiąże się z kilkoma wyodrębnionymi przez psychologów poznawczych efektami, na których opiera się postrzeganie innych ludzi. Bardzo ważne jest dla dziecka pierwsze wrażenie. Polega to na tym, że informacje odebrane jako pierwsze ukierunkowują dalsze wnioskowanie o danej osobie. Kierunek ten może być opisany przy pomocy bohaterów pozytywnych, dobrych czyli białych i negatywnych, złych, brzydkich, strasznych, czarnych. Zjawiska te występują w baśniach dość powszechnie. Bohaterowi białemu narrator przypisuje wiele pozytywnych cech zwykle nie formułując wprost, że postać ta postępuje słusznie i sprawiedliwie, lecz pozytywne pierwsze wrażenie nie pozwala widzieć tej postaci w innym świetle. Podobnie dzieje się z przedstawieniem bohatera negatywnego – czarnego, który nie ma w zasadzie cech pozytywnych. Znając tę prawidłowość autorzy baśni odpowiednio konstruują swoje utwory. Tak jest w baśni „Ali Baba i czterdziestu rozbójników” gdzie Ali Baba jest łagodny, wesoły, nie ma w nim chciwości. Charakteryzuje go także zadowolenie z życia i poczucie własnej godności. Natomiast Kassim jest zły, pochmurny zawistny nie lubi ludzi i jest chciwy. Ten opis, zawarty już na pierwszej stronie determinuje postrzeganie bohaterów i ich postępowania. Dowiadujemy się dalej że Kassim jest leniwy, niezbyt inteligentny i lękliwy, Ali-Baba zaś odważny, pracowity i bystry. Nie ma możliwości dostrzeżenia plusów w postaci Kassima i bierzemy za negatywne nawet te cechy, które same w sobie takiej oceny nie zawierają. Prezentacja bohaterów w taki a nie inny sposób powoduje, że dziecko uzna : dobrze mu tak bo jest zły, a dobro musi zwyciężyć. Nie widzi także negatywnych aspektów postępowania Ali-Baby; fakt, że tak samo jak później jego brat, ukradł on z Sezamu złoto, nie będące jego własnością jest usprawiedliwiony – jest biedny, a złoto nie należało również do rozbójników.
Psychoanaliza baśniowych sytuacji pomaga ujawnić rolę baśni, jej znaczenie dla duchowego rozwoju dziecka, dla uwolnienia go od problemów poprzez ich pokazanie. Identyfikacja z bohaterem baśni pomaga dziecku w przezwyciężeniu życiowych, duchowych, emocjonalnych trudności. Na przykład analiza życzeń wypowiadanych w bajkach (baśń „O rybaku i złotej rybce”, „Lampa Alladyna”, „Jaś i Małgosia”) dyskusja na ich temat daje pedagogom wgląd w dziecięce pragnienia.
Innym aspektem znaczenia baśni i bajek w życiu dziecka jest ich rola w kształtowaniu uczuć patriotycznych, szacunku do tradycji, lokalnej obrzędowości, języka. Wyjaśnienie pewnych zjawisk dotyczących kultury określonego regionu. Dla przykładu „Bajki ludów nadbałtyckich”, które są zbiorem bajek i baśni opartych na ludowych motywach literatury łotewskiej i estońskiej, opowiadane prostym językiem odznaczają się bogatą fantazją, są ściśle związane z realiami i folklorem ludów nadbałtyckich. Zamiast tradycyjnych wróżek i czarownic wpływających na losy ludzkie występują tu starzy doświadczeni rybacy, żebracy, dziady leśne, wiejscy prostaczkowie, górujący jednak mądrością nad możnymi tego świata. Jak zwykle w bajkach tych również dobrzy, pracowici i mądrzy bywają nagradzani, a źli karani. Niektóre z tych bajek wyjaśniają dodatkowo pochodzenie różnych zjawisk przyrody np. dlaczego woda w morzu jest słona, ale co najważniejsze mają moc jak sądzę – wiązania emocjonalnego z własnym regionem, lub budzenia szacunku do kultury innych regionów.
Kreatywne podejście do baśni pomaga realizować elementy wychowania literackiego i językowego tak ważnych w późniejszej karierze szkolnej dziecka.
Baśń budzi uwagę nawet u dzieci z trudnościami w uczeniu się, oddaje wielkie usługi w budzeniu chęci czytania. Są prace, które analizują baśń w służbie ludzi chorych. Baśń staje się sposobem na poznanie ich problemów – na przykład poprzez analizę mitycznych i baśniowych wątków w obrazach i rysunkach ludzi psychicznie chorych.
Pisząc o roli baśni w rozwoju i wychowaniu dziecka nie można nie wspomnieć o znaczeniu ilustracji w baśniach – są one bardzo ważne. Oprócz tego że ilustrują tekst pomagają go zrozumieć, czasem wręcz zachęcają do lektury, jednocześnie wpływają na rozwój estetyczny dziecka.
Podsumowując uważam, że rola baśni w rozwoju i wychowaniu dziecka jest ogromna. Oprócz tego, że przekazuje informacje o rzeczywistości jednocześnie pozwala przekładać tworzywo językowe na dziecięcą wypowiedź artystyczną, wyrażać uczucia.
Baśń pierwotnie bawiła i uczyła dorosłych, dziś znajduje entuzjastów wśród dziecięcych słuchaczy. W latach okupacji hitlerowskiej baśnie polskie podtrzymywały ducha narodowego w czasach gdy innych pozycji wydawać nie było wolno. Podobnie działo się w okresie zaborów.
Baśń uczy, rozwija wyobraźnię, pobudza fantazję kształci wymowę oraz płynność czytania, uczy zadawania pytań, logicznego myślenia i wyciągania wniosków, a poprzez słuchanie bajek czytanych przez mamę lub tatę powoduje, że kontakt emocjonalny i poczucie bezpieczeństwa oraz przywiązanie do rodzica wzrasta.
Opracowała: E. Ziółkowska
Literatura
Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej. Warszawa, 2002
Kann M.: Baśń na rozdrożu W: Beniaminek czy podrzutek: głosy o literaturze dla dzieci i młodzieży, Nasza Księgarnia, Warszawa 1982
Monika_0109