236
jak l w ramach poszczególnych klas (lat nauki) - powinna cechować systematyczność. Dlatego wycieczki nie mogą być przypadkowe ani pod względem ich czasowego usytuowania w ciągu roku szkolnego, ani też doboru obiektów zwiedzania i treści obserwacji. Treść wycieczek musi być powiązana z bieżącą realizacją zagadnień programowych w szkole. Oznacza to z jednej strony konieczność organizowania ich wtedy, gdy w pracowni szkolnej są opracowywane -zagadnienia z tej grupy treści, do której należy również przedmiot obserwacji w zakładzie pracy; ostatecznie zależy to od ogólnego celu, jaki ma dana wycieczka spełnić, a więc czy ma służyć wprowadzeniu w nowy materiał, zasadniczemu opracowaniu określonego zagadnienia, czy też uzupełnieniu treści opracowanych w szkole. Z drugiej strony wyraża to postulat zgodności treści obserwacji z obowiązującymi w danej klasie zagadnieniami programowymi. Wynika stąd obowiązek doboru odpowiednich do tych zagadnień zakładów pracy oraz określenia treści i zakresu obserwacji, jakie zostaną w nich przeprowadzone. Podstawowym warunkiem spełnienia tych wymagań jest opracowanie programu wycieczek na cały, realizowany w danej szkole cykl kształcenia ogólnotechnicznego. Program ten powinien być przede wszystkim oparty na wnikliwej analizie treści kształcenia w zakresie techniki, ukierunkowanej na znalezienie odpowiedzi na pytania:
1. Opracowanie których treści powinno być przede wszystkim oparte na poznaniu ich drogą obserwacji w naturalnych warunkach rzeczy, zjawisk i procesów?
2. W zakresie których treści wycieczki mogą dostarczyć materiału uzupełniającego w stosunku do zagadnień opracowanych w szkole?
O analizie programu pod tym względem już wcześniej wspomniano (szczególnie w tematach 3.6 i 3.7), w tym miejscu nie ma więc potrzeby oddzielnego omawiania tej sprawy.
Do opracowania racjonalnego programu wycieczek jest konieczna znajomość przez nauczyciela zakładów pracy znajdujących się w danej miejscowości oraz w dostępnej komunikacyjnie okolicy, znajomość zakresu i charakteru ich działalności^ zjawisk i procesów o charakterze zarówno ogólnotechnicznym, jak i specjalistycznym. Pozwoli to ustalić, które zagadnienia programowe można udostępnić uczniom przez wycieczki do tych zakładów. Przy ustalaniu tych możliwości należy brać pod uwagę nie tylko duże zakłady produkcji przemysło-
237
weJ i rolnej, ale również zakłady usług technicznych, większe warsztaty rzemieślnicze, a w szczególności warsztaty szkół zawodowych.
Analiza istniejących możliwości wycieczkowych powinna też uwzględnić ewentualność lub nawet konieczność korelowania technicznych treści niektórych wycieczek z zagadnieniami innych przedmiotów nauczania (fizyki, chemii, biologii, geografii). Jest to szczególnie wskazane w odniesieniu do wycieczek zamiejscowych, wymagających więcej czasu, a najczęściej również większych zabiegów organizacyjnych; dotyczy to zwłaszcza klas licealnych.
Oparty na wynikach analizy potrzeb programowych oraz możliwości zwiedzania odpowiednich obiektów, program (pian) wycieczek powinien ostatecznie uzyskać postać wykazu, obejmującego następujące kolumny:
Klasa
Zagadnienia programowe
Obiekt zwiedzania
Uwagi
Proponowany układ programu wycieczek według klas i zagadnień programowych, a nie według obiektów zwiedzania, ma uzasadnienie w tym, że zwiedzanie zakładu pracy nie jest celem, lecz środkiem służącym realizacji określonych treści kształcenia i wychowania. Jest przy tym konieczne uwzględnienie dwu lub nawet trzykrotnego zwiedzania tego samego zakładu w różnych klasach albo w tej samej klasie, zwłaszcza przy mniejszych możliwościach wyboru obiektów zwiedzania. Tak np. główną treścią jednej wycieczki do warsztatów zespołu szkół mechanicznych (w kl. VII J będzie obserwacja przebiegu i wyników prób w zakresie wytrzymałości doraźnej i zmęczeniowej wyrobów metalowych oraz ich odkształcania pod wpływem działania sił, natomiast druga wycieczka do tych samych warsztatów w tej samej klasie będzie poświęcona poznaniu zawodów związanych z obróbką metali, możliwości i warunków kształcenia w tej szkole. Analogicznie, zwiedzanie zakładu produkcji odzieży może w klasie V służyć poznaniu procesu technologicznego oraz specjalistycznych maszyn i urządzeń w tej dziedzinie, natomiast w klasie VII wycieczka do tego samego zakładu może być ukierunkowana na obserwację pracy potokowej dla pogłębienia znajomości istoty i zasad tej formy organizacji pracy, poznanych w podstawowym zakresie w związku z potokowym wy-
238
twarzaniem określonych przedmiotów w pracowni szkolnej.
W "uwagach" wpisuje się przewidywany czas trwania danej wycieczki, ważniejsze dane dotyczące metodycznej i organizacyjnej strony, a także (orientacyjnie) miesiąc jej przeprowadzenia - po umieszczeniu odpowiedniej jednostki metodycznej w rocznym planie nauczania techniki w danej klasie (zob. temat 3.1.2).
Wycieczka do zakładu pracy obejmuje całość wydzielonej jednostki metodycznej lub jej część (jeśli opracowanie wyników obserwacji odbywa się na najbliższej lekcji techniki w szkole). Dlatego też metodyczne przygotowanie wycieczki jest równoznaczne z opracowaniem planu (scenariusza; odpowiedniej jednostki metodycznej (zob. temat 3.1.3 )• Zarówno w odniesieniu do jednostek metodycznych przeprowadzanych w szkolnej pracowni technicznej, jak i w przypadku wycieczki, opracowanie scenariusza polega na ustaleniu:
a) celów dydaktycznych i wychowawczych oraz szczegółowego zakresu treści przewidywanych do opracowania (podstawowego lub uzupełniającego) ;
b) przebiegu wycieczki pod względem treściowo-metodycznym;
c) sposobu podsumowania i usystematyzowania wiadomości uzyskanych podczas wycieczki.
Bliższego omówienia wymaga ustalenie zakresu treści wycieczki. Nie wystarczy tu hasłowe ich sformułowanie odpowiadające określonemu zagadnieniu programowemu, natomiast konieczne jest w miarę szczegółowe ustalenie przedmiotu i zakresu poznania drogą obserwacji oraz uzyskania ustnych informacji, a także (w ścisłym powiązaniu z przewidywanym przebiegiem wycieczki.) ustalenie, które sprawy należy szczególnie podkreślić oraz w jaki sposób to zrobić, aby wzbudzić zainteresowanie uczniów i skoncentrować na nich uwagę młodzieży dla zapewnienia poznania zagadnień najbardziej istotnych w obrębie celów danej wycieczki.
Z tym wiąże się również określenie szczególnego zakresu obserwacji lub przeprowadzenia wywiadów na szczegółowe tematy, jako oddzielnych zadań mniejszych grup uczniowskich - w ramach poznawczych zadań dotyczących całej klasy.
Do metodycznego przygotowania wycieczki trzeba także zaliczyć przeprowadzenie (odpowiednio wcześniej) rozmowy z oficjalnym prze-
239
wodnikiem wycieczki (którym najczęściej jest pracownik danego zakładu ), dla zaznajomienia go z celami i zakresem treści danej wycieczki oraz dydaktycznymi wymaganiami dotyczącymi sposobu uprzystępnienia uczniom odpowiednich zagadnień. Jest to wręcz konieczne, bowiem pracownicy zakładu (oraz inni przewodnicy^ najczęściej nie orientują się w zagadnieniach dydaktycznych i mają tendencję do pokazywania zakładu w taki sposób, jak to się zwykle robi dla turystów.
Z metodycznego przygotowania wycieczki wynika bezpośrednio konieczność przygotowania samych uczniów do czekających ich zadań poznawczych. Dotyczy to w szczególności:
a) uświadomienia uczniom celów wycieczki oraz najważniejszych treści obserwacji lub planowanych do uzyskania informacji słownych, w tym również przydzielenia mniejszym grupom uczniów specjalnych zadań oraz udzielenia wskazówek dotyczących sposobu przeprowadzania obserwacji, robienia notatek itp.;
b) zorientowania uczniów w charakterze danego zakładu, Jego ogólnym i specjalistycznym profilu produkcji czy usług, znaczeniu gospodarczym itd. - dla zwiększenia zainteresowania celem i treścią zwiedzania; może to stanowić - szczególnie w wyższych klasach - wcześniejsze zadanie wybranej grupy uczniów;
c) powtórzenia tych zagadnień programowych, które mają związek z treścią wycieczki;
d) udzielenia wskazań dotyczących zachowania się w zakładzie, przestrzegania przepisów bhp itd.
Na organizacyjne przygotowanie wycieczki składają się:
a) uzyskanie zgody na zwiedzenie przez uczniów określonej klasy danego zakładu pracy; ten podstawowy wymóg musi być spełniony przed opracowaniem programu wycieczek, gdyż w innym przypadku zaplanowanie danej wycieczki może okazać się bezcelowe;
b) załatwienie innych formalności: uzgodnienie z kierownictwem zakładu terminu i czasu zwiedzania oraz liczebności grupy zwiedzających, zapewnienie środka lokomocji, możliwości posiłku (przy wycieczkach dalszych,) itp.; do załatwiania tych spraw należy stopniowo angażować samych uczniów;
o) przygotowanie uczniów pod względem organizacyjnym, w szcze-
240
gólności ustalenie terminu i przewidywanego czasu trwania wycieczki, sposobu dotarcia do obiektu zwiedzania, zaopatrzenia się w suchy prowiant, odpowiedniego ubrania się itd.
Skuteczne przeprowadzenie wycieczki zależy zarówno od jakości przygotowania jej pod względem metodycznym i organizacyjnym, jak i od stopnia zrealizowania zaplanowanych celów i treści zwiedzania. Szczególną uwagę należy zwrócić na sprawny, zgodny z planem przebieg zwiedzania, sposób kierowania obserwacją uczniów i udzielania im potrzebnych wyjaśnień, odpowiednie pobudzanie aktywności poznawczej uczniów, koncentrowanie ich uwagi na sprawach najważniejszych, a niedopuszczanie do rozpraszania jej na wiele spraw. Nauczyciel powinien przy tym pamiętać, iż poznanie rzeczy czy zjawisk istotnych a bardziej złożonych, wymaga nieraz powtórzenia odpowiedniej obserwacji z podkreśleniem szczególnie ważnych cech, zależności itd.
Z tych względów dydaktycznych nauczyciel powinien być nie tylko oficjalnym kierownikiem wycieczki - odpowiedzialnym za jej przebieg oraz bezpieczeństwo i poprawne zachowanie się uczniów (!), ale także "głównym" przewodnikiem, od którego zależy metodyczna strona przeprowadzenia wycieczki; przewodnik z ramienia zakładu prowadzi wtedy uczniów do odpowiednich (ustalonych wcześniej z nauczycielem) urządzeń, etapów procesu produkcyjnego lub funkcjonalnych komórek zakładu, oraz udziela wyjaśnień merytorycznych w odpowiednich momentach zwiedzania.
Po zrealizowaniu treściowego programu wycieczki następuje wstępne podsumowanie rezultatów poznawczych, z podkreśleniem tych spraw, na które powinni uczniowie zwrócić uwagę przy porządkowaniu (w domu) wyników obserwacji, przeprowadzonych rozmów itd. - w celu pełniejszego ich omówienia na najbliższej lekcji techniki.
Zakres i sposób wykorzystania wyników zwiedzania zakładów pracy (lub innych obiektów) stanowi czynnik, decydujący w wysokim stopniu o dydaktycznej i wychowawczej wartości przeprowadzonych wycieczek. Może to mieć różną postać, zależnie od celów i treści konkretnej wycieczki oraz stopnia możliwości powiązania uzyskanych wyników z dalszą realizacją programu nauczania techniki.
Podstawową formę w tym względzie stanowi opracowanie wiadomości i praktycznych doświadczeń uzyskanych przez uczniów w czasie zwie-
241
dzania zakładu. Ogólnie mówiąc, powinno to być konfrontowanie tych wyników z zamierzonymi celami i treściami wycieczki. W zależności od możliwości uczniów na danym poziomie kształcenia może to mieć charakter pogadanki (często połączonej z dyskusją) lub wcześniej ukierunkowanych relacji samych uczniów, np. w postaci zwięzłych sprawozdań z przeprowadzonych obserwacji i uzyskanych informacji, w tym również z wykonania zadań specjalnych, powierzonych mniejszym grupom uczniów (jeśli to miało miejsce). Sprawozdania uczniów nie mogą mieć charakteru "suchych" wypowiedzi w rodzaju: "Oglądaliśmy pracę ..." (takiego to a takiego urządzenia) czy "Pr...
maglisa