opracowani e wyznaniowe.doc

1.      Wprowadzenie do prawa wyznaniowego.

a.       Pojęcie prawa wyznaniowego

b.      Nauka prawa wyznaniowego

c.       Pojęcie związku wyznaniowego

d.      Państwowy porządek prawny a normy etyczne

e.       Unormowania państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych

f.        Prawo wyznaniowe w systemie prawa świeckiego

              Pojęcie prawa wyznaniowego

              Prawo wyznaniowe nie może być mylone z  dyscypliną określaną jako „publiczne prawo kościelne, której przedmiotem jest nauka Kościoła katolickiego, dotycząca wzajemnych relacji pomiędzy Kościołem i państwem.

              Prawo wyznaniowe nie jest prawem kanonicznym, nie jest prawem wewnętrznym Kościoła katolickiego.

Prawo wyznaniowe w różnych państwach i w różnych systemach stosunku państwa do Kościoła określane jest adekwatnie do tego, jak się pojmuje wolność religijną. Niekiedy określa się prawo wyznaniowe jako zbiór przepisów państwowych, które dotyczą stosunków państwa do kościołów oraz innych religijnych zrzeszeń, obejmujący osoby fizyczne i prawne, w zakresie wolności religii i przekonań.

W Polsce przez prawo wyznaniowe rozumiano ogólnie – przepisy z zakresu administracji państwowej, odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do wyznań religijnych, więc także do Kościoła rzymsko-katolickiego. Polskie prawo wyznaniowe obejmuje nie tylko normy odnoszące się do Kościoła katolickiego, ale także te, które dotyczą innych kościołów i związków wyznaniowych. Należy pamiętać, że niestety nie jest ono jeszcze w pełni traktowane jako oddzielna gałąź prawa. Jest wykładane na kilku uniwersytetach w Polsce.

Zakres prawa wyznaniowego nie może być ustalony z góry według pojęć filozoficznych czy tez socjologicznych. Jego zakres należy ustalić według obowiązujących norm prawnych. Dlatego każde państwo ma swoje prawo wyznaniowe.

Po uchwaleniu nowej Konstytucji (02 kwietnia 1997) i ratyfikacji ze Stolicą Apostolską (23 lutego 1998) można przyjąć, że polskie prawo wyznaniowe jest zespołem norm prawnych, odnoszącym się do osoby ludzkiej i wspólnot religijnych w zakresie wolności sumienia i religii. W jego zakres wchodzą normy zawarte w aktach różnej rangi, wśród których decydująca rolę odgrywają akty prawa powszechnie obowiązującego, a więc: Konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy i rozporządzenia, unormowania prawa wewnętrznego związków wyznaniowych.

Nauka prawa wyznaniowego

W Ameryce, Stanach Zjednoczonych, Belgii, Francji prawo wyznaniowe nie jest traktowane jako oddzielna gałąź prawa. Natomiast w Niemczech i Włoszech prawo wyznaniowe jest rozumiane jako osobna gałąź prawa państwowego odnosząca się do kościołów i innych związków wyznaniowych. Dlatego też dorobek w literaturze prawa wyznaniowego mają dwie szkoły: niemiecka i włoska.

W Polsce do 1948 roku prawo wyznaniowe było wykładane na uniwersytetach państwowych. Na KUL-u w 1972 roku powstała Katedra Prawa Wyznaniowego. Pierwszym jej kierownikiem był prof. Jerzy Grzywacz. Aktualnie katedra Prawa Wyznaniowego funkcjonuje w ramach Sekcji Prawa Publicznego i obsługuje wszystkie trzy kierunki studiów, a więc: prawo, prawo kanoniczne i administrację.

Pojęcie związku wyznaniowego.

Religia organizuje ludzi w grupy społeczne autonomiczne i niezależne od organizacji państwowej. Religia może mieć więzi prawne z państwem, ale nie musi. Grupy religijne charakteryzują się dużym stopniem organizacji, mają różne nazwy: kościoły, związki wyznaniowe, związki religijne, wspólnoty wyznaniowe, gminy wyznaniowe.

Obowiązujące polskie prawo wyznaniowe koncentruje się na sytuacji prawnej grup określanych jako „związki wyznaniowe”. W oparciu o przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, można stwierdzić, że sformułowanie „kościoły i inne związki wyznaniowe” stosowane jest na określenie wspólnot religijnych, zakładanych w celu wyznawania wiary religii, które posiadają własny ustrój, doktrynę, obrzędy kultowe.

Nazwa „kościół” stosuje się do związków wyznaniowych, które opierają się na doktrynie chrześcijańskiej (np. Kościół katolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Chrześcijan Baptystów). Należy również zauważyć, że w MSWiA wpisane są również grupy, które mają w swojej nazwie słowo „kościół” mimo iż nie odwołują się do chrześcijaństwa (np. Polski Kościół Słowiański, Rodzimy Kościół Polski)

Nazwa „związek wyznaniowy” obejmuje wszystkie zorganizowane wspólnoty religijne (np. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Jednota Braci Polskich, Ewangeliczny Związek Braterski)

Nie ma konsekwencji prawnych w wyróżnieniu „kościołów” spośród innych „związków wyznaniowych”, brak jest bowiem unormowań które przyznawałyby kościołom uprawnienia, które nie są przewidziane wobec innych związków wyznaniowych. Przepisy obowiązującej Konstytucji, które jedynie w odniesieniu do Kościoła katolickiego przewidują zawarcie Konkordatu.

Państwowy porządek prawny a normy etyczne

Od zawsze istniał spór na temat: jakie to wartości prawo winno respektować i chronić?

Pozytywizm prawniczy neguje koncepcję prawa natury jako odwiecznego i niezbywalnego oraz wrodzonego prawa człowieka, nie pochodzącego z nadania państwa. Odgranicza on sferę prawa od sfery moralności. Normatywizm prawny łagodzi zasadę, że prawo pochodzi wyłącznie od władzy państwowej. Funkcjonalizm prawniczy nie przywiązuje wagi do faktycznego uzasadnienia norm prawnych, ale raczej do skutków jego stosowania w społeczeństwie. Psychologizm prawniczy widzi wspólny mianownik dla prawa i moralności, którymi miałyby być emocje. System marksistowski doprowadził do powstania norm, które można nazwać niegodziwymi. Koncepcja prawa naturalnego przyjęta przez chrześcijaństwo, stoi na stanowisku, że normy prawne powinny odpowiadać wartościom moralnym i tych dwóch sfer nie należy sobie przeciwstawiać.

Unormowania państwowe a prawo wewnętrzne związków wyznaniowych.

Pojęcie państwa nowoczesnego zostało ukształtowane w XVIII wieku na bazie pojęć tradycyjnych. Państwo ma zatem dwa zadania: gwarantuje równowagę oraz stymuluje dynamizm społeczny. Państwo nie tylko interesuje się organizacjami powstałymi z inspiracji religijnej, ale często uważa, że tylko ono ma wyłączne prawo do suwerennego uregulowania prawnego działalności organizacji religijnych. Państwo często żąda zachowania własnego prawa, nawet gdyby łamało ono wewnętrzne prawo kościołów i innych związków wyznaniowych.

W praktyce państwo powinno liczyć się z religią i uwzględniać w swoim ustawodawstwie: zasady etyki naturalnej, zasady moralności, zasady życia obywatelskiego, tradycje narodowe, umowy międzynarodowe (konkordaty). Pominięcie tych aspektów przez państwo może przynieść poważne konsekwencje, do załamania się danego ustroju politycznego. Niekiedy mówi się o niekompetencji państwa w sprawach należących do celów społeczności religijnej. Chodzi o kwestię uznania ich prawa wewnętrznego przez prawo świeckie. Można wyróżnić 4 teorie wyjaśniające stosunek prawa państwowego do prawa wewnętrznego kościołów i innych związków wyznaniowych. I tak:

1. Teoria pozaprawnej natury – prawo pochodzi jedynie od państwa. A zatem prawo kanoniczne nie jest prawem w ścisłym sensie, lecz ma jedynie charakter norm moralnych lud dyscyplinarnych. Teoria ta głoszona była w średniowieczu i była odrzucona przez Kościół.

2. Teoria skuteczności prawnej – prawo kanoniczne Kościoła katolickiego posiada moc norm prawnych obowiązujących wszystkich obywateli. Teoria ta nie funkcjonuje obecnie w jej doktrynie

3. Teoria natury statutowej – powstała w systemie rozdziały państwa od Kościoła. Teoria ta odmawia osobowości publicznoprawnej związkom wyznaniowym, uważając je za organizacje lub zrzeszenia prywatne.

4. Teoria recepcji – jest rozpowszechniona na Zachodzie oraz w niektórych państwach, które nawiązują stosunki dyplomatyczne, zawierają konkordaty oraz inne porozumienia ze Stolicą Apostolską. Teoria ta jest przyjmowana w wielu państwach demokratycznych.

Prawo wyznaniowe w systemie prawa świeckiego

Funkcjonują różne gałęzie prawa: konstytucyjne, administracyjne, karne, cywilne. Prawo wyznaniowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, koncentrującą się na unormowaniach związanych z wolnością sumienia i religii.

Prawo wyznaniowe ma wspólny przedmiot z prawem cywilnym – uznanie małżeństwa religijnego za małżeństwo rodzące także skutki cywilno-prawne. W nauce polskiego prawa wyznaniowego uwzględniamy częściowo niektóre normy prawa kanonicznego, a to z uwagi na fakt, iż nadal nie jst ono wykładane na wyższych uczelniach w Polsce.

2.      Systemy w relacji Państwo – Kościół

a.       System zwierzchnictwa państwa nad Kościołem

b.      Teokracja

c.       System rozdziału  państwa od Kościoła

d.      System konkordatowy

e.       Podział państw ze względu na stosunek do wyznań

              Relacje państwa do Kościoła , później kościołów i innych związków wyznaniowych formowały się w biegu historii. Relacje prawne i polityka państw do różnych związków wyznaniowych miała na przestrzeni lat różne koleje losu.

Początkowo przeważał system monistyczny. Polegał on na połączeniu władzy duchowej i świeckiej w jednej osobie i instytucji. Nie było rozróżnienia pomiędzy instytucjami politycznymi i organizacjami religijnymi. Każdy wódz jakiejkolwiek społeczności był jednocześnie przywódcą religijnym.

System dualistyczny wprowadziło chrześcijaństwo. Polegało ono na oddzieleniu władzy ludzkiej od boskiej. Słowa Chrystusa Oddajcie cezarowi to co należy do Cezara przyniosły rozdział w stosunkach władzy świeckiej i religijnej. Religie po 313 roku reprezentował Kościół katolicki w nauczaniu papieży, soborów. Głosiły one przeważnie wyższość spraw duchowych nad doczesnymi, dlatego też stosunki państwo – Kościół stanowił problem. Dualizm przyjmowany był przez wszystkich papieży i Sobory (począwszy od Leona Wielkiego w roku 440). Kościół od zawsze stał na stanowisku potrzeby rozróżnienia między władzą świecką a duchową.

Współczesne prawo wyznaniowe ma różne podziały systemów w stosunkach państwo – Kościół. Rozumiana tu jest współpraca, systemy konkordatowe.

System zwierzchnictwa państwa nad Kościołem

Cezaropapizm. Rozdzielenie władzy świeckiej i duchowej w chrześcijaństwie nie nastąpiło od razu. Edykt Mediolański 313 uznający religię chrześcijańską za religię dozwoloną nie zniósł unii władzy politycznej i religijnej. Cesarze rzymscy, którzy byli najwyższymi kapłanami nie chcieli rezygnować z uprawnień takich jak: zwoływanie soborów, synodów, nadanie mocy prawa świeckiego dogmatom wiary (np. dogmat o Trójcy). Głowa państwa usiłowała być głową również Kościoła. I to stąd wzięła się nazwa cezaropapizmu.

Na Zachodzie Europy cezaropapizm ustał w 476 roku (upadek Cesarstwa Rzymskiego) – władza nad Kociołem została skupiona w rękach papieży.  Jednak cezaropapizm został odnowiony – począwszy od koronacji Karola Wielkiego (rok 800), który sparwował akty władzy kościelnej (obsadzał duchownych na stanowiskach, nadawał majątki kościelnej, zarządzał nimi). Cezaropapizm przetrwał w niektórych protestanckich państwach wyznaniowych do dnia dzisiejszego

Na Wschodzie Europy cezaropapizm pojawił się w Bizancjum. Trwał on oficjalnie do 1453 roku – do upadku cesarstwa w Bizancjum.

Jurysdykcjonalizm. Papieże przejawiali tendencję nie tyle do zerwania z zasadą dwu władzy, ile raczej do wytworzenia nadrzędności jednej władzy nad drugą. Zatem zrodziła się teoria supremacji Kościoła nad państwem. Powstała ona za czasów Grzegorza Wielkiego (595-604) wskutek wzrostu autorytetu papieskiego. Konflikty władzy kościelnej ze świecką miały wymowę polityczną a nie teologiczną. Walka o inwestyturę zakończyła się Traktatem Wormackim w 1122 roku. Z chwilą powstania państewek pod władzą książąt, zrodziła się teoria zwierzchnictwa państwa nad Kościołem. Książęta chcieli uzyskać najwyższą władzę na swym terytorium, według zasady książę na swym terytorium ma władzę cesarską. Także religia podlegała książętom zgodnie z zasadą każda władza pochodzi od Boga. Wywołało to wielkie walki między papieżem Bonifacym a królem Filipem Pięknym. Konflikt ten rozegrał się podczas schizmy zachodniej.

Po reformacji Marcina Lutra rozpoczętej w 1517 roku oraz wystąpieniach Kalwina powstało szereg kościołów protestanckich, które zaprzeczały wyższości władzy papieskiej nad państwową. Następnie po odrzuceniu kapłaństwa hierarchicznego opartego na święceniach, kościoły protestanckie poddały się w wielu krajach jurysdykcji władców świeckich. Kościoły zreformowane wyznawały zasady równie nietolerancyjne w stosunku do innych wyznań jak Kościół katolicki, głoszący tezę o braku tolerancji błędu.

W latach 1555-1648 w poszczególnych karach ukształtowały się różne systemy supermacji, podporządkowane władzy świeckiej wszystkie Kościoły oraz kościoły zreformowane. Na terenie Niemiec system supermacji nosił nazwę terytorializmu – od przekształcenia państwa królewskiego  w państwo federacyjne. Na terenie Francji nosił nazwę gallikanizm, gdzie w deklaracji  duchownych gallikańskich  ograniczone zostały uprawnienia papieskie w sprawach doczesnych i majątkowych. Na terenie Austrii system zwierzchnictwa przyjął nazwę józefinizm.

Na użytek władców katolickich została wypracowana zasada legalizująca ich uprawnienia do sprawowania zwierzchnictwa nad Kościołem. Wyrażały się one w zasadzie: prawa władcy dotyczące spraw świętych. Oznaczało to, że katolicki władca świecki chronił religię, duchownym dawał wszelkie przywileje. Protestanccy władcy świeccy posługiwali się natomiast uprawnieniami, które wyrażały się w nieco innej zasadzie: prawa władcze w rzeczach świętych. W obronę religii brały prawa takie jak:

1. Prawo do obrony i opieki nad Kościołem – władca i państwo gwarantowało jedność Kościoła i czystość wiary, zwalczali apostazję, herezję, schizmę.

2. Prawo reformy Kościoła

Natomiast przeciw religii, a w obronie państwa były następujące uprawnienia:

1. Uprawnienie do nominacji – monarcha miał udział w nominacjach kościelnych.

2. Prawo wykluczenia – prawo określa przez władzę świecką, że dana osoba nie jest mile widziana w danym środowisku kościelnym.

3. Prawo kontroli uprzedniej nad aktami władzy kościelnej, nawet nad dokumentami papieskimi.

4. Prawo apelacji od władzy kościelnej do świeckiej

5. Prawo nadzoru władzy świeckiej nad działalnością Kościoła.

6. Prawo zaboru – uprawnienie do przejęcia jakiegoś instytutu czy dobra kościelnego.

7. Prawo ograniczenia własności kościelnych.

Teokracja.

Zrodziła się  po ustaniu prześladowań Kościoła na bazie prawa rewindykacji, a jej celem było przeciwstawienie się Cesarstwu Rzymskiemu. Teokracja to system podporządkowania państwa Kościołowi, a w szczególności Stolicy Apostolskiej. W historii istniały dwie teorie dotyczące władzy papieża w sprawach doczesnych.

Teoria bezpośredniej władzy papieża w sprawach doczesnych była przyjmowana w czasach późnego średniowiecza. Do papieża należały wszystkie uprawnienia władzy wykonawczej na ziemi. Papież miał również władzę w porządku duchowym i doczesnym, gdyż otrzymał ją bezpośrednio od Boga.

Teoria władzy pośredniej papieża w sprawach doczesnych została wypracowana po reformacji w Europie. Od wielu lat Kościół zrzekł się jakichkolwiek roszczeń w sprawach władzy ziemskiej. Zastrzega sobie on jedynie prawo oceny zjawisk i faktów z punktu widzenia nauki i moralności chrześcijańskiej. W Kościele katolickim nie można dzisiaj mówić o teokracji w sensie prawnym.

System rozdziału państwa od Kościoła

Kościół nie ma jednego modelu , ale w zależności od okoliczności historycznych oraz politycznych przybierał i przybiera różne oblicza.

Pierwsze założenia separatystów  zmierzały do uniezależnienia religii od władzy świeckiej, a nawet do ochrony religii przed tymi władzami. Zrodziły się one po reformacji na gruncie różnych sekt np. antybabtystów w Niemczech. Na terenie Europy już w XIX wieku protestanci głosili rozdział jako system uniezależnienia się Kościoła od państwa. Główną tezą było niebezpieczne twierdzenie, że nie powinien istnieć żaden Kościół urzędowy, a stosunek człowieka do Boga jest sprawą wyłącznie prywatną. Podobnie i katolicy opierając się na tezach rewolucji Francuskiej z 1789 roku głosili wolność sumienia, druki, stowarzyszeń. Tezy jednak zostały odrzucone przez Kościół encykliką Grzegorza XVI Mirari vos.

Rozdział w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej miał inną genezę i miał całkiem inne rozwiązanie prawne. System ten zmierzał od samego początku do zharmonizowania interesów cywilnych społeczeństwa i interesów społeczności religijnej. Ameryka miała duża liczbę wyznań. Najbardziej bezpieczną okazał się rozdział państwa od religii, ale przy zachowaniu całkowitej wolności. Wolność religijna została proklamowana w Karcie Praw Wirginii z 1776 roku. Następnym aktem była Konstytucja Federalna z 1787 roku, która zakazywała stosowania tekstu religijnego przy obsadzaniu stanowisk państwowych. Kościoły zostały traktowane jako stowarzyszenia prawa prywatnego, w szkołach publicznych nie może być nauczania religii. Wszystkie wyznania religijne zwolnione są z podatku przychodów przeznaczonych na cele kultowe. Wojsko, szpitale, schroniska mogą zatrudniać kapelanów. Ameryka utrzymuje także ambasadora przy Stolicy Watykańskiej. Religia jest obecna w życiu publicznym, ale nie ma konkretnej religii urzędowej.

Separatyzm francuski swoimi korzeniami sięga Rewolucji Francuskiej. Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku stanowiła o równości wszystkich ludzi wobec prawa oraz niedopuszczalności prześladowań ze względu na przekonania religijne. Kolejne jednak decyzje były wrogie dla Kościoła. Zakazano składania ślubów zakonnych, kasowano zakony. Szczególne znaczenie miała Konstytucja Cywilna Kleru z 1790 roku. Bez porozumienia ze Stolicą Apostolską dokonano nowego podziału terytorialnego Kościoła we Francji oraz przyjęto zasadę obsady stanowisk kościelnych. Ograniczono możliwość sprawowania posługi duszpasterskiej tym proboszczom, którzy nie przyjęli wyżej wspomnianej Konstytucji. W miejsce religii katolickiej próbowano stworzyć nową religię w postaci kultu rozumu. Separatyzm francuski miał charakter wrogi wobec religii i Kościoła. Zwieńczeniem tego było uchwalenie przez Konwent Dekretu o rozdziale Kościoła od Państwa w 1795 roku.

W roku 1801 został zawarty przez Napoleona konkordat ze Stolicą Apostolską, który obowiązywał przez cały wiek XIX. Później jednak Kościół został uznany za stowarzyszenie prywatne ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi. Chciano zlaicyzować religię, Kościół. Po II wojnie światowej ustawa z 1905 roku o rozdziale Kościoła od Państwa zaczęła być stosowana w klimacie łagodniejszym. Uznano bowiem osobowość cywilnoprawną kościelnych jednostek organizacyjnych, zezwolono na otwieranie szkół wyznaniowych

We Włoszech system rozdziału powiązany jest z procesem zjednoczenia Włoch. W latach 1860-1861 opowiadano się za formułą Wolny Kościół w wolnym państwie. Ustawodawstwo wyraźnie ograniczało swobodę działalności Kościoła. Decydującym dla modelu relacji Kościół – Państwo była konieczność rozwiązania kwestii rzymskiej. W roku 1871 została wydana Ustawa Gwarancyjna, która nie została zaakceptowana przez Piusa IX ze względu na jednolity charakter. Koleni papieże Az do roku 1929 na znak protestu ogłaszali się więźniami Watykanu.

Rozwiązanie kwestii rzymskiej wiąże się z ...