Bolesław Leśmian: Poezje wybrane,
oprac. Jacek Trznadel, Wrocław 1985, BN I, 217.
I. Koleje życia poety.
Bolesław Leśmian (Lesman) urodził się w Warszawie, prawdopodobnie 22.01.1877 r. (ta data figuruje w metryce urodzenia), sam poeta w jednym z listów wymienia rok 1878 jako datę swego urodzenia, a na nagrobku Leśmiana (wykonanym przez Jana Brzechwę) figuruje rok 1879. Rodzice Leśmiana – Józef Lesman i Emma z Sunderlandów należeli do inteligencji pochodzenia żydowskiego. Matka zmarła we wczesnym dzieciństwie poety, a ojciec ożenił się po raz drugi z Heleną z Dobrowolskich. W latach szkolnych Leśmian przebywał w Kijowie, gdzie ukończył gimnazjum klasyczne i wydział prawa na Uniwersytecie św. Włodzimierza. W Kijowie brał czynny udział w życiu artystycznym Polonii. Leśmiana (obok Goszczyńskiego, Malczewskiego, Zaleskiego, Słowackiego i Iwaszkiewicza) można zaliczyć do „szkoły ukraińskiej”. Leśmian debiutował prawdopodobnie w 1895 w „Wędrowcu”, gdzie publikuje wiersze. Od 1897 przyjmuje pseudonim Leśmian. Od ok. 1901 przebywa w Warszawie, w 1903 wyjeżdża w podróż przez Niemcy, do Francji, osiedla się w Paryżu, tu żeni się z malarką Zofia Chylińską, z którą ma dwie córki: Marię Ludwikę i Wandę. Wiąże się z Zenonem Przesmyckim (Miriamem). W latach 1901-1907 pisze do „Chimery” (wpływ symbolizmu). W 1911 jest reżyserem i współzałożycielem nowatorskiego Teatru Artystycznego w Warszawie. W 1912 wydaje „Sad rozstajny”, prawdopodobnie też wtedy powstają wiersze z „Łąki” (wyd. 1920). W 1913 wydaje „Klechdy sezamowe”, „Przygody Sindbada Żeglarza” oraz przekład „Opowieści nadzwyczajnych” E.A.Poego. W latach 1912-1914 przebywa we Francji (Paryż, Lazurowe Wybrzeże), pisze „Klechdy polskie” (wyd. 1956). W trakcie wojny mieszka w Łodzi, jest kierownikiem literackim Teatru Polskiego. W 1918 otrzymuje notariat w Hrubieszowie, przygotowuje „Łąkę”. W 1922 przenosi się do Zamościa, redaguje „Napój Cienisty” (wyd. 1936). Po przykrej sprawie z defraudacją pieniędzy przenosi się do Warszawy, a 7.11.1937 umiera w Warszawie na serce.
II. Droga do krystalizacji.
Już „Sad rozstajny” przedstawia pewne tendencje literackie:
· Kult przyrody duchowej;
· Odwrócenie się od historycznie określonej współczesności;
· Krytyka rzeczywistości;
· Bunt antyfilisterski;
· Kult cygana artystycznego, człowieka z marginesu, wolnego od zobowiązań społecznych o wzniosłych poglądach i wrażliwości;
· Kult człowieka niezaadaptowanego do płaskiej rzeczywistości;
· Aktywizm (Nietzche, Bergson);
· Wzniesienie się ponad zwykłe życie;
To, co wyróżnia cykl od paralelnych motywów okresu:
· Odkrywczość formuł;
· Wielość sytuacji poetyckich;
· Bogactwo wiedzy życiowej;
Celność metafor i określeń czyni z tych wierszy błyskotliwe, poetyckie eseje.
MOTYW „ODDALENIA” I „ODDALEŃCÓW” (nieudani, zbłądzeni, spóźnieni, nieznani, szaleni)
„Oddalenie” to nie tylko nieprzystosowanie czy bunt przeciw mieszczaństwu. To ogólna życiowa zasada, w której realizuje się dynamika życia i rozwoju społecznego (o tym szerzej w eseju Leśmiana: Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia zbiorowego (1910) oraz w jego artykule: Ludzie odrodzenia).
„Oddaleńcy” to ludzie nieprzeciętni. Człowiek przeciętny opiera się na prawdach znanych, zastanych, a człowiek twórczy poznaje świat w sposób bezpośredni w dużej mierze intuicyjny (jednostka twórcza – społeczeństwo nowoczesne, natura naturans – natura naturata, stan utrwalony – stan twórczy).
Wszystkimi cechami, którymi odznacza się jednostka twórcza, odznacza się również człowiek pierwotny. To dzięki nim wyłonił się z natury, traktując wszechświat jako pole do swej działalności.
· Skłonność człowieka pierwotnego do metafizycznego myślenia (tezy H.Spencera, Burnetta, Tylora, Frazera);
· Paralele między człowiekiem pierwotnym a twórcą (związek natury z poezją ® Giambattista Vico);
· Regres, zwrócenie się ku początkowi ® Rousseau;
· Filozofia Bergsona ® opozycja do symbolizmu Mallarmégo;
· Dualizm bezsprzeczny człowieka:
„Człowiek pierwotny jest mieszkańcem nieba i ziemi (...), jednocześnie w dwóch światach przebywając, pozostaje najbliższy ziemi i niebu, sobie i Bogu, ciału i duszy.”/ „Znaczenie pośrednictwa w ...”
· Motyw uni z naturą („Łąka”, „Zielone godziny”) → czasem też przerażenie naturą;
III. Ludowość (szczególnie „Łąka”)
Tło ogólne:
- folklor polski i słowiański;
- jest to inny folklor niż chłopomania młodopolska;
- to folklor mitologiczno-antropologiczny, językowo-filozoficzny, studium natury ludzkiej, ludowe archetypy (Jung);
- Leśmian to spadkobierca romantyków (ballady), ale treść ludowych przekazów traktuje jako pretekst do ukazania filozoficznych problemów; jego ballady to ballady filozoficzne (termin K.Wyki);
Co decyduje o ludowym charakterze wierszy Leśmiana?
1) ludowy bohater wierszy i ballad;
2) wykorzystanie motywów ludowych, wierzeń, motywów baśni ludowych;
3) stylizacja językowa nawiązująca do poszczególnych zasad ekspresji estetycznej, jaką spotykamy w tekstach literatury ludowej i pieśni ludowej, także liczne dialektyzmy językowe;
4) motywy i realia ludowego życia i ludowego świata;
Ludowy bohater:
- „Sad rozstajny” → bohater „normalny” – odpowiednik poety;
- bohater „oddaleniec”
- bohater fantastyczny (odmiana „oddaleńca”) → „Nieznana podróż Sindbada Żeglarza”
- bohater liryczny cyklu „Zielona godzina”;
- „Łąka”, „Napój cienisty” – bohater, postaci z ludowego kosmosu, wiejskie, zgrzebne: Dziad, Świdryga, Midryga, parobek, Macieje, 12 braci itp.;
Kim jest narrator?
Sam twórca – narrator jest jakby bohaterem ludowym, pochodzi z ludowego kosmosu, o którym sam opowiada, to poeta pierwotny, legendarny śpiewak (bo poezja to pierwotnie twór ustny, recytowany, śpiewany, przekazywany z ust do ust). Mityczny śpiewak ludowy interesuje już romantyków (Pieśni Osjana).
Koncepcja sztuki – sztuka jest wyjątkowa, ale nie hermeneutyczna, dla całej społeczności ludowego kosmosu.
poeta – gaduła, gawędziarz, śpiewak:
„Romans”: Romans śpiewam, bo śpiewam! Bo jestem śpiewakiem!
„Do śpiewaka”: Co w twych oczach, śpiewaku, ten zachwyt oznacza?
„Dusiołek”: postać Bajdały, słowa: baj-dała, bajać, bajka, bajdurzyć;
„Łąka”: Byłoż owo, nie było? Odpowiedz nam bracie.
”Dwaj Macieje”: Pleć, pleciugo!
Motyw literatury ludowej:
Wiersze Leśmiana nawiązują do motywów literatury ludowej, do konkretnych utworów ludowych. Wykorzystuje je Leśmian różnorodnie, czasem bierze temat, tworząc zupełnie inny utwór, przeciwstawia się pierwotnemu tekstowi (Gad – nawiązanie do smoka z „Pieśni ludowych celtyckich, germańskich, romańskich” (1909), tłum. E.Porębowicz), często stosuje aluzje, zapożyczenia.
„Świdryga i Mitryga” – z pieśni ludowych z Lubelskiego;
„Piła” – z wierzeń Małopolski;
„Dwoje ludzieńków” – inspiracja pieśnią ludową;
Stylizacja językowa:
- dialektyzmy;
- zabiegi stylistyczne, charakteryzującą dawną literaturę ludową:
A/ porównania przeczące:
To nie konie tak cwałują i uszami strzygą,
Jeno tańczą dwaj opole, Świdryga z Mitrygą. (Świdryga i Mitryga)
B/ annominacje – określenia tautologiczne;
najczęściej rzeczownik + czasownik o tym samym temacie, np.: „Stodoła”: stodolić stodołę,
niewolić niewolę;
po co?: aby wniknąć w istotę rzeczy (filozofia Bergsona)
C/ zasada trychotomii – potrójne powtarzanie pewnych czynności, np.: Dziewczyna;
D/ powtarzanie – jeden z najważniejszych elementów pieśni ludowych, refrenowość, rozbudowana anafora, regularna stroficzność, rytmika wiersza;
E/ rytm i wersyfikacja – konsekwentne utrzymanie rygorów wiersza sylabicznego i sylabotonicznego, bogactwo używanych miar, melodyjność, melliczność;
F/ bylejakość (termin Artura Sandauera) – naginanie słów i zdań do wymagań rytmu, brak oszczędności słownej, wykrzyknienia magiczne, da-dana, dy-dyny itp.;
Motywy i realia ludowego świata:
Ludowy świat tworzą:
- pewien stereotyp postaci;
- krąg rodzinny;
- niektóre postaci charakterystyczne, np.: szewczyk, żołnierz, kościelny, dziad, król;
- brak imion;
- postać śpiewaka;
- typowe miejsca akcji: łąka, pod lasem, las; akcja toczy się wszędzie i nigdzie (typowe określenia typologiczne ludowości);
- typowe drzewa: dąb, brzoza, wierzba, jawor, wiśnia, zwierzęta: wół, koń, pszczoły;
Rola ludowego świata:
W romantyzmie mit archaicznej, słowiańskiej wspólnoty chłopskiej był swoistym odwołaniem polityczno-społecznym. Dla Leśmiana pierwotny ludowy kosmos stał się próbą przedstawienia rozważań i intuicji na temat stosunku natury i człowieka, jednostki i zbiorowości, związku sztuki i zagadnień estetycznych z postaciami metafizycznymi. Podejmuje refleksję; kultura – natura, cywilizacja – przyroda. Charakterystyczne dla Leśmiana jest również pogodzenie z naturą poprzez postawę do faktów nieuchronnych, a także humor, groteska („pomiędzy śmiechem a śmiercią jest ta sama łącznica, co pomiędzy łzą a śmiercią”). Kategoria śmiechu jest próbą człowieczego opanowania klęski (ale tez czasem krytyka drwiny – dlaczego drwisz z tego świata, kiedy on z Ciebie nie drwi?)
IV. Poezja i boski mit.
· „Napój cienisty” – motywy elegijne; człowiek – Bóg, świat – zaświat, istnienie – nicość;
· problem tonizmu;
· problem przeciwstawienia Boga i człowieka (to już w „Sadzie rozstajnym”: Pantera)
„filozoficzny trójkąt”: natura – Bóg – człowiek
· problem Boga – metafizyczna zagadka umysłu filozoficznego związana z bytem człowieka na ziemi, z jego ontologicznym i egzystencjalnym statusem jako właśnie człowieka;
1) watek antropologiczny (mit religijny) - określa wiarę w Boga jako kult „przodków
ludzkości”, kult „samego siebie w kategoriach minionego istnienia”, gdy człowiek był
jeszcze „mieszkańcem nieba i ziemi”;
2) nurt myśli egzystencjalnej (Sören Kierkegaard-filozof duński)
mitotwórstwo – czynność kulturowa i poznawcza, próba oswojenia wszechświata;
Problematykę teistyczną u Leśmiana należy widzieć jako część problematyki mitotwórczej, spontanicznej twórczości myślowej człowieka szukającego kształtu i granicy wszechświata i swoich myśli.
Taką rolę mają też zjawy (Śniotrupki, Srebronie, Znikomki, itp.). Pozwalają nam wyrazić prawa i sytuacje naszego życia. Mitotwórstwo spełnia więc rolę poznawczą. Te baśnie, gdy spełnią swoją funkcję (wyjaśnią jakieś prawa rządzące światem), znikają, pozostają jedynie w sztuce. Baśń pełni rolę „tęczowego mostu”.
Wg Mircea Eliade symbol może prowadzić do świata rzeczywistego, być pierwszą, obrazową intuicją pewnych znaczeń.
U Leśmiana – symbol konkretny
Symbol powinien być „możliwością” a nie „rzeczywistością”. Wtedy to jest dobre mitotwórstwo. Np. życie „tu” i „tam” to nadanie sensu światu poprzez porównanie do zaświatów. Egzystencjalizm akcentuje dramatyczny i sprzeczny charakter tej relacji.
Kierkegaard → Bóg „nienawidzi” człowieka;
Leśmian → człowiek sprzeciwia się Bogu, pozbawiającemu go ziemskiego życia (Wyruszyła dusza w drogę..., Dzwonią we dzwony), Urszula Kochanowska marzy o zbudowaniu w zaświecie Czarnolasu, pragnie spotkać rodziców, a nie Boga. W wierszach zagrobnych odbudowuje się i wspomina nikłe szczątki bytowania ziemskiego („Trup nie jest szczęśliwy!” z wiersza Cmentarz, „Czekał, aż uśnie w Bogu, lecz stwierdził naocznie,/ że Bóg nie jest – noclegiem – i że już nie spocznie” z wiersza Zbladła twarz Don Juana..., wiersz „Do siostry”).
Równocześnie z Leśmianem w egzystencjalizmie tworzą:
· Heidegger
· Jean Paul Sartre ateistyczni przedstawiciele
· Albert Camus w egzystencjalizmie
· Karl Jaspers chrześcijański
· Gabriel Marcel egzystencjalizm
V. Humanizm Leśmiana.
„Człowiek – ślad ducha w materii”
- dehumanizacja („roztropienie się w przyrodniczej, biologicznej miazdze bytu” lub połączenie się z istotą wszechrzeczy), dzieje się najczęściej z przyczyny ludzkiej;
- opór przeciw pochłaniającej naturze, przeciw materii, uwidacznia się w licznych kreacjach kalekich form ludzkich;
Możemy być ograbieni z ciała, ale przez te formy nie przedziera absolut, tylko pierwiastek ludzki, esencja człowieka. Im bardziej człowiek nieudolny, im bardziej ma łatany kształt, tym bardziej jest ludzki.
Człowiek marginesu (wycieruch niebieski) pełni podobną funkcję, co człowiek pierwotny. Leśmian dowartościowuje człowieka marginesu (to typowe w literaturze europejskiej).
Poeta u Leśmiana → wyklęty ze społeczeństwa;
→ Baudelaire „Błogosławieństwo” (Bénédiction)
→ poeta wyklęty (poète maudit) – z Baudelaire’a, z Verlaine’a
ale motyw ten się przekształca
Osobisty wymiar liryki:
- u Leśmiana jest stale obecny nurt liryki osobistej – ukazuje krąg ludzkich przeżyć;- liryka personalizująca;
- z czasu metafizycznego i filozoficznego przechodzimy w czas jednostkowy i psychologiczny (raj ludzki to raj jednostkowy – dzieciństwo, np. „Krajobraz utracony”);
- Leśmian wychodzi z wymiaru osobistego w wymiar interpersonalny;- potwierdzenie osobowości, odzyskani utraconego czasu dokonuje się w kontakcie, interakcji z drugim człowiekiem (wezwanie do solidarności);
- często humanizm pesymistyczny;
- wezwanie do solidarności to też wezwanie do miłości;
- poeta staje po stronie mitu miłości, w tworzeniu którego tradycja chrześcijańska odegrała tak ważną role; miłość – pojęta jako głęboka postawa duchowa, etyka miłości;
Mało w poezji polskiej miłości tak dojrzałej i pełnej. Leśmian wychodzi poza dekoracyjny mit dworski, poza płytki sentymentalizm, namiętność. Leśmian przedstawia miłość wspólnego życia, doli i niedoli, miłość dozgonną i po zgonie. Kocha się nie tylko piękno młodości, ale dojrzałość, godzinę, w której się ginie. Leśmian to mistrz polskiej poezji miłosnej.
Poezja Leśmiana jest w dużej mierze symboliczna (wtedy symbolizm był modny). Ale to symbolizm szczególny, to nie symbolizm europejski typu Mallarmégo. To bardziej kult konkretu, to nie „symbol pusty”, to mitologia momentalna, „tęczowy most”.
Sztuka Leśmiana łączy programowo przeciwieństwa. Jest w niej i symbolizm egzystencjalny, i realizm poetycki, realizm metafizyczny (terminy Frydrego), i „ostry montaż” (termin M.Głowińskiego) – poetycki film, montaż wydarzeń.
1
aramanda