arystoteles_o_duszy.pdf

ARYSTOTELES

O DUSZY

Pobrano z: www.zrodla.net

MMIII

Księga pierwsza

ROZDZIAŁ I

Doniosłość psychologii i jej metoda*

Chociaż [wszelką] wiedzę 1 uważamy 2 za rzecz piękną i

wartościową 3 , przenosimy jednak jedną nad drugą już to dla jej

większej subtelności 4 , już to dla jej przedmiotu wznioślejszego i

bardziej godnego podziwu. Dla tych obu racyj musimy 5 umieścić

badanie duszy 6 w rzędzie naczelnych nauk. Ponadto wiadomo

ogólnie 7 , że jej znajomość wzbogaca w wysokim stopniu cały

zespól prawd 8 , a w szczególności przyrodoznawstwo; ona bowiem

stanowi jakby podstawę istnienia zwierząt 9 .

Zamiarem naszym jest poddać naukowej dyskusji i dobrze

poznać 10 naprzód jej naturę i istotę 11 , a następnie wszystkie jej

właściwości 12 , spośród których jedne stanowią cechę samej

wyłącznie duszy 13 , inne zaś przysługują także zwierzętom

[złożonym z duszy i ciała!] lecz tylko dzięki niej 14 .

Niezwykle trudno przychodzi urobić sobie o niej jakiś

zdecydowany sąd 15 . Ponieważ problem niniejszy — dotyczący

substancji i istoty 16 — napotykamy na wielu innych polach

wiedzy 17 , dlatego mógłby ktoś przypuszczać, że istnieje jakaś

jedna metoda 18 badań, wspólna wszystkim przedmiotom, których

istotę chcemy poznać (jak istnieje

* Tytuły rozdziałów pochodzą od tłumacza.

jedna metoda wyprowadzania 19 własności przypadłościo-

wych 20 [z istoty]), i że powinniśmy szukać tej właśnie

metody. Jeśli nie ma żadnej tego rodzaju wspólnej metody do

ustalania istoty rzeczy, nasze zadanie staje się przez to

trudniejsze; staniemy bowiem przed koniecznością określe-

nia dla każdej [badanej] rzeczy jej właściwej metody. Ale

gdybyśmy nawet doszli do przekonania, że należy się

posługiwać dowodzeniem względnie metodą dzielenia 21 lub

inną jakąś metodą 22 , pozostanie jeszcze wiele zagadnień i

problemów do rozwiązania odnośnie do zasad, które mają

stanowić punkt wyjścia dla naszych badań; dla różnych

bowiem nauk są one różne, dajmy na to dla liczb i

powierzchni 23 .

Nie ulega żadnej wątpliwości, że na pierwszym miejscu

należy rozstrzygnąć następujący problem: do którego spośród

[najwyższych] rodzajów [czyli predykamentów] należy dusza

i czym ona właściwie jest; chcę przez to powiedzieć: czy jest

ona jednostką samodzielną [indywiduum] i substancją, czy

jakością, czy rozciągłością, czy też może jakimś innym

spośród predykamentów 24 [przez nas] omówionych; ponadto

czy jest czymś spośród rzeczy, które istnieją tylko w

możności, czy raczej jest jakimś aktem 25 - bo niemała

zachodzi różnica [między tymi dwoma pojęciami]. Trzeba

jeszcze zobaczyć, czy jest ona podzielna na części, czy nie i

czy każda dusza jest tej samej natury, czy też odmiennej; a

jeśli odmiennej, to czy różni sję od innych gatunkiem, czy też

rodzajem; ci bowiem, co dzisiaj rozprawiają o duszy i badają

ją 26 , zdają się mieć na oku samą wyłącznie duszę ludzką.

Bardzo należy uważać również na to, by nie zostawić w

cieniu następującego problemu: czy definicja duszy jest jedna

(podobnie jak definicja zwierzęcia), czy też jest ona dla

każdej z nich odmienna, jak odmienną jest definicja konia,

psa, człowieka, boga 27 — w tym ostatnim wypadku „zwierzę

ogólne" albo nie jest niczym, albo jest czymś pochodnym 28 ,

podobnie zresztą jak jakikolwiek „ogólny" przymiot.

Ponadto, jeśli mnogość nie dotyczy duszy, lecz jej części,

pozostaje do rozstrzygnięcia, czy zacząć nasze dociekania

naukowe od całej duszy, czy od jej części 29 . Niełatwo jest

także zdecydować, które z tych [ostatnich] są od siebie

naturalnie różne; dalej, czy należy badać wprzód części, czy

też ich funkcje 30 , na przykład myślenie czy rozum, wrażenie

zmysłowe czy władzę zmysłową; i podobnie co do innych

[części i funkcji duszy]. Jeśli funkcje, to można się dalej

pytać, czy nie wypada zbadać wprzód 31 ich przedmiotów, na

przykład przedmiotu zmysłowego przed władzą zmysłową,

przedmiotu rozumu przed samym rozumem. Ale poznanie

istoty [tych substancji] wiedzie nie tylko do wykrycia

przyczyn właściwości przypadkowych, które znajdują się w

substancjach (podobnie jak w matematyce znajomość tego,

co proste i tego, co krzywe lub istoty linii i powierzchni

pomaga zrozumieć, ilu kątom prostym równają się trzy kąty

trójkąta), lecz i odwrotnie, wzmiankowane przypadłości

walnie przyczyniają się do poznania istoty [substancji]. W

samej rzeczy, gdy będziemy w stanie zdać sprawę z

wszystkich lub [przynajmniej] bardzo wielu przypadkowych

właściwości zgodnie z doświadczeniem 32 , wtedy także

będziemy mogli powiedzieć coś gruntownego coś

gruntownego o samej substancji. Punktem wyjścia bowiem

wszelkiego naukowego dowodzenia jest istota [definicja] 33

do tego stopnia, że wszelkie definicje, które nie pozwalają

nam wykryć właściwości [substancji], a może nawet nie

ułatwiają nam tworzenia o nich hipotez, są co do jednej

dialektyczne 34 i czcze 35 .

Niemałą trudność sprawiają także przeżycia duszy: czy

mianowicie wszystkie one są wspólne jej i osobnikowi, który

ją posiada, czy też istnieją wśród nich jakieś właściwe samej

tylko duszy? Rozwiązanie problemu narzuca się z ko-

nieczności; nie jest ono jednak łatwe.

W przeważającej ilości [przeżyć] jasno widać, że dusza

[nie

może] bez wspólnoty z ciałem ani podlegać im, ani ich

wywoływać; takimi są na przykład gniew, odwaga, pożądli-

wość 36 i w ogóle wrażenie zmysłowe 37 . Co najbardziej

wygląda na wyłączną właściwość duszy, to myślenie, ale jeśli

i ono jest szczególnym rodzajem wyobraźni 38 lub [przynaj-

mniej] nie może zaistnieć bez niej, w takim razie i ono jest

niemożliwe bez ciała 39 . Jeśli zatem wśród czynności duszy

lub jej stanów biernych znajduje się coś, co by było jej samej

jednej właściwe, będzie ona mogła istnieć oddzielnie [od

ciała]; przeciwnie, jeśli nie ma niczego takiego, co by było

właściwe duszy jako takiej, nie będzie mogła istnieć samo-

dzielnie; lecz będzie z nią tak jak z linią prostą 40 : jako taka,

posiada [ta ostatnia] różne właściwości, na przykład [wła-

ściwość] dotykania kuli spiżowej w jednym punkcie; nigdy

jednak nie dotknie jej wtedy, jeśli się ją oddzieli [od ciała]. W

rzeczywistości jest nieoddzielna, zawsze bowiem istnieje

wraz z jakimś ciałem. Otóż zdaje się, że również wszystkie

przeżycia duszy — odwaga, łagodność, strach, litość, zu-

chwalstwo a wreszcie miłość i nienawiść — implikują ciało;

równocześnie bowiem z ich trwaniem i ciało podlega prze-

mianom. A dowód na to? Niekiedy silne i gwałtowne

podniety nie wywołują żadnego gniewu ani strachu; kiedy

indziej słabe i ledwie dostrzegalne wzniecają [w nas] po-

ruszenia, gdy mianowicie ciało jest podniecone lub znajduje

się w stanie podobnym do gniewu. Widać to jeszcze wy-

raźniej z innego faktu: nawet w nieobecności jakiejkolwiek

przyczyny strachu można przeżywać uczucia człowieka

miotanego strachem. Z tego wszystkiego wynika, że uczucia

są formami tkwiącymi w materii. Odpowiednio do tego

trzeba je także definiować, na przykład gniew jest pewnym

rodzajem ruchu danego ciała lub części czy władzy wy-

wołanym daną przyczyną dla danego celu. Dla tej to racji do

fizyka [przyrodnika] należy badanie duszy już to każdej, już

to takiej, jaką opisaliśmy 41 . Konsekwentnie fizyk [przy-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: