Zdobnictwo drewnianych budynkow.pdf

Artur Gaweł, Mirosław Stepaniuk

ZDOBNICTWO

DREWNIANYCH

BUDYNKÓW

MIESZKALNYCH

Druk materiałów zfinansowano ze środków publicznych.

Projekt jest realizowany przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL.

Zdobnictwo drewnianych budynków

mieszkalnych

W powiacie hajnowskim, w krajobrazie wiejskim dominuje budownictwo

drewniane. Wiele miejscowości położonych w okolicach Hajnówki, Narewki, Narwi,

czy Kleszczel posiada niemal wyłącznie zabudowę drewnianą. W zdecydowanej

większości zabudowania te zostały wzniesione w ciągu ostatnich osiemdziesięciu lat,

starsze należą do rzadkości. Drewno mimo wielu swoich zalet, takich jak na przykład

łatwe poddawanie się obróbce ciesielskiej, nie jest materiałem zapewniającym

długie trwanie budowli. Starsze budynki zastępowano nowymi, przy czym te

ostatnie posiadały już nieco inne rozwiązania konstrukcyjne. Ten proces przemian

szczególnie intensywnie przebiegał w ciągu XX wieku. Przyczyniły się do tego dwie

wojny światowe, w czasie których zniszczono wiele wsi. Odbudowane były już w

innym stylu, zdecydowanie różniącym się od starego, dziewiętnastowiecznego.

Jedną z takich nowych cech budynków mieszkalnych było ich niezwykle

bogate zdobnictwo w formie wycinanych ażurowo desek. Elementy dekoracyjne

uzyskiwano wyrzynając misterne wzory w deskach, które przybijano na narożach,

nad oknami, czy też wzdłuż krawędzi dachów. Szczególnie bogate było zdobnictwo

szczytów budynków skierowanych ku drodze przechodzącej przez wieś. Nowe

zdobnictwo znalazło szybko uznanie mieszkańców wsi i miasteczek, zyskując

niezwykłą popularność. W każdej miejscowości wybudowano wiele budynków, które

w mniejszym lub większym zakresie dekorowano w opisany powyżej sposób. Niektóre

z nich wyróżniały się szczególnym bogactwem form zdobniczych, co jednocześnie

było wyrazem zamożności ich właścicieli. Trzeba bowiem podkreślić, iż zdobienie

domu było kosztowne.

Moda na zdobienie chat poprzez przybijanie ażurowo wycinanych desek

minęła w latach sześćdziesiątych. Od tego czasu stale zmniejsza się liczba zdobionych

budynków. Znikają zarówno same ozdoby odrywane w czasie remontów, jak

i całe budynki. Jednak w ciągu już blisko wieku swojego istnienia wrosły one na tyle

w krajobraz wsi położonych wokół Puszczy Białowieskiej, iż stały się niemal ich

nieodłącznym elementem architektonicznego krajobrazu.

ZDOBNICTWO DREWNIANYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH

Na terenie powiatu hajnowskiego można zauważyć dość wyraźne zróżnicowanie

terytorialne jeśli chodzi o stan ilościowy występowania elementów dekoracyjnych

w drewnianych budynkach mieszkalnych. Do gmin, gdzie można zaobserwować

szczególne bogactwo zdobnictwa architektonicznego należą Narew, Czyże i Hajnówka.

Znacznie mniej dekorowanych budynków występuje w gminach Białowieża, Dubicze

Cerkiewne, Narewka, Kleszczele i Czeremcha. Należy podkreślić, iż dotyczy to czasów

współczesnych, w przeszłości proporcje te mogły wyglądać nieco inaczej.

Janowo, gm. Narew.

Zdobnictwo architektoniczne drewnianego budownictwa na Białostocczyźnie

nie było jak dotychczas przedmiotem szczególnego zainteresowania. Dopiero ostatnie

lata przyniosły w tej dziedzinie zmianę, coraz częściej jest ono postrzegane jako

element lokalnej tradycji, który należy chronić.

Jednym z najciekawszych, a zarazem najmniej jak dotychczas wyjaśnionych

zagadnień związanych ze zdobnictwem domów na Podlasiu, jest wyjaśnienie

jego pochodzenia. Chodzi tu zarówno o określenie, skąd zaczerpnięto pomysł

zdobienia budynków mieszkalnych ażurowo wycinanymi zdobieniami w drewnie,

jak również uściślenie czasu jego pojawienia się na wsi białostockiej. Istnieje

kilka hipotez, które próbują wyjaśnić jakie zjawiska wpłynęły na pojawienie się

i szybki rozwój zdobienia domów w tak charakterystyczny sposób. W świetle

zebranego materiału w terenie oraz dotychczasowej literatury przedmiotu można

ZDOBNICTWO DREWNIANYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH

wysunąć tezę o współistnieniu kilku czynników, które zdecydowały o powstaniu

i rozwoju zdobnictwa w architekturze drewnianej. Pierwszorzędne znaczenie

miał fakt przynależności państwowej Białostocczyzny na przełomie XIX i XX

wieku do Rosji. W wielu regionach tego państwa rozwinęło się szczególnie bogate

zdobnictwo architektoniczne w ciągu XIX stulecia. Kontakty między mieszkańcami

rosyjskiego imperium z pewnością umożliwiały poznanie tego zdobnictwa przez

mieszkańców guberni grodzieńskiej, w której znajdowała się Białostocczyzna.

Wielkie znaczenie posiada tu także zjawisko bieżaństwa, czyli wysiedleniu ludności

prawosławnej w głąb Rosji w 1915 roku. Setki tysięcy osób zostało zmuszonych przez

wycofująca się armię rosyjską do opuszczenia swoich rodzinnych miejscowości i

osiedlenia się na okres kilku, zazwyczaj pięciu-siedmiu lat w głębi Rosji, najczęściej

w guberniach leżących wzdłuż Uralu. W tym czasie z pewnością poznano

bogate zdobnictwo architektoniczne rosyjskich wsi i miast. Znalazło to swoje

odzwierciedlenie w niebywałym rozwoju zdobnictwa budynków mieszkalnych

na Białostocczyźnie w okresie międzywojennym. Sprzyjała temu dodatkowo

okoliczność konieczności odbudowania wielu spalonych zabudowań w czasie działań

wojennych. Niekiedy właśnie bieżaństwu przypisywane jest decydujące znaczenie

w powstaniu charakterystycznego sposobu zdobienia budynków. Należy jednak

zwrócić uwagę na występowanie bogato zdobionych budynków mieszkalnych na

Białostocczyźnie już na przełomie XIX i XX wieku, co zaprzecza takiej jednoznacznej

genezie zdobnictwa.

Zdobienie budynków mieszkalnych bogatą ornamentyką nie było

rozpowszechnione przed I wojną światową głównie ze względu na jego wysoki

koszt. Dlatego na dekorowanie domu misternie wyrzniętymi ozdobami mogli sobie

pozwolić tylko nieliczni gospodarze. Budynki przez nich postawione stawały się

wzorem dla pozostałych mieszkańców nie tylko tej samej miejscowości, ale także i

najbliższej okolicy. Warto tu także podkreślić fakt, iż mimo zaczerpnięcia samego

stylu zdobienia drewnianych budynków z terenów Rosji, nie kopiowano tych samych

wzorów, przeciwnie, możemy mówić o ich twórczym przetworzeniu. Detale zdobnicze

na Białostocczyźnie posiadają swój własny, niepowtarzalny charakter.

Szukając genezy powstania zdobnictwa już stosunkowo dawno zwrócono

uwagę na wpływ budynków kolejowych wznoszonych przez rosyjskich rzemieślników

w II połowie XIX wieku. Pogląd ten prezentował między innymi prof. W. Dynowski.

Otóż zwrócił on uwagę na bliski związek motywów zdobniczych występujących w

drewnianej architekturze miejskiej i podmiejskiej cechującej zwłaszcza budynki

rządowe, w tym także stacji kolejowych i mieszkań funkcjonariuszy państwowych

z bardzo popularnym w II połowie XIX wieku w Rosji z tzw. dacznym stylem Ropeta.

Rozpowszechnienie pewnych detali zdobniczych na ziemiach współczesnej północno-

wschodniej Polski wiązało się z napływem w XIX wieku wielkoruskich rzemieślników,

zwanych przez miejscową ludność burłakami. To oni właśnie wprowadzili, między innymi,

ozdobne obramienia okien, a zwłaszcza nadokienniki, zwane wówczas nalicznikami.

ZDOBNICTWO DREWNIANYCH BUDYNKÓW MIESZKALNYCH

Interesującym przykładem wpływu bogato zdobionego budynku na lokalne

motywy wykorzystywane w zdobieniu wiejskich budynków jest opisana przez

W. Dynowskiego synagoga w znajdującym się obecnie poza granicami Polski

Szereszewie, wokół której w promieniu około 50 kilometrów można było powszechnie

spotkać nawiązujące do jej stylu detale zdobnicze. Z całą pewnością na Białostocczyźnie

podobną rolę mógł spełniać carski dwór w Białowieży. Dla wszystkich przebywających

w tej miejscowości mieszkańców okolicznych wsi stanowił on pewien niedościgniony

wzorzec, który chociaż w drobnej części starano się skopiować. Dużą rolę, jako

przykłady do naśladowania, odegrały też zapewne budynki sakralne, czyli cerkwie. Ich

zewnętrzne zdobienia nie są może tak bardzo bogate, lecz występują na nich motywy

powtarzane w zdobieniach budynków mieszkalnych. Przykładowo można wymienić tu

cerkwie św. Anny i św. Archanioła Michała w Starym Korninie z charakterystycznym

zdobieniem w postaci listwy z ząbkowanym motywem, który często można zobaczyć

na okolicznych budynkach mieszkalnych. Znacznie bogatszy wystrój wnętrz cerkwi

mógł także inspirować wiejskich rzemieślników. W tym miejscu należy też wspomnieć

o roli różnych religijnych wydawnictw, w których zamieszczone były różnorodne

dekoracyjne elementy. Jak wskazują zebrane informacje od najstarszych wykonawców

zdobień architektonicznych, wiele motywów zostało przez nich zaczerpniętych

właśnie z tego rodzaju książek. Podobną rolę spełniały także wydawnictwa

przeznaczone dla cieśli i stolarzy, w których także zawarto przykłady różnorodnych

zdobień budynków mieszkalnych. Korzystali z nich zwłaszcza rzemieślnicy w małych

miasteczkach i wioskach. Należy jednak zauważyć, iż wszystkie zewnętrzne wzory

ozdób architektonicznych zostały twórczo przetworzone przez miejscowych cieśli

i stolarzy. Dzięki temu uzyskały one cechy indywidualne, charakterystyczne dla

stosunkowo niewielkiego obszaru.

Teren powiatu hajnowskiego przynależy do wyróżniającego się własnym

stylem zdobniczym regionu, który w przybliżeniu można umieścić między Bielskiem

Podlaskim, Zabłudowem, Narwią i Hajnówką. Jedną z jego charakterystycznych

cech jest występowanie dużej ilości zdobień z motywami roślinnymi, zwłaszcza

w nadokiennikach oraz na narożach. Inną dość typową cechą w tym regionie jest

częste występowanie w nadokiennikach w układzie symetrycznym ptaków. Trzeba

przyznać, iż na całym Podlasiu właśnie ten region charakteryzuje się najbogatszym

zdobnictwem wiejskich budynków mieszkalnych.

Powstanie zdobnictwa architektonicznego w opisywanej tu formie nie byłoby

możliwe gdyby nie powstały odpowiednie warunki techniczne do jego wykonania.

W ciągu II połowy XIX wieku pojawiły się w ciesielstwie nowe narzędzia, które

umożliwiły znacznie dokładniejszą obróbkę drewna. Do tego czasu używano tylko

kilku podstawowych, takich jak siekiera, dłuto, ciosła, drewniane lub metalowe

cyrkle i nóż. Deski były uzyskiwane przez rozszczepianie drewnianych bali

żelaznymi klinami. Wyrabiane w ten sposób deski nie wykorzystywano praktycznie

w budownictwie. Wśród nowych narzędzi w pierwszej kolejności należy wymienić piłę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: