ZASADY USTROJU POLITYCZNEGO PAŃSTWA
Zagadnienia egzaminacyjne
1) Pojecie państwa
Państwo – polityczna, suwerenna, terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych; Najwyższa polityczna terytorialna przymusowa organizacja społeczeństwa, posiadająca swoisty aparat władzy i suwerenność, posługująca się prawem w celu realizacji swoich zadań; Bez takich elementów jak: władza, terytorium i ludność, państwo nie może istnieć. Kryterium ONZ.
Typ państwa wyznaczają podobne stosunki społeczno-ekonomiczne oraz podobny status ludzi. Na podstawie tej definicji wyróżniamy 4 podstawowe typy państw:
· państwo niewolnicze – cechuje je występowanie właścicieli niewolników, oraz niewolników będących ich własnością. Kształtują się między nimi stosunki zwierzchnictwa i podporządkowania. Właściciele niewolników są warstwą panującą i posiadającą prawa obywatelskie, niewolnicy natomiast pozbawieni są praw i swobody.
· państwo feudalne – występuje tu feudalna własność ziemi należącej do stosunkowo małej części ludności (np. rycerstwa, duchowieństwa). Stosunki zwierzchnik – podporządkowany kształtują się na zasadzie poddaństwa chłopów feudałom. W tym systemie warstwy podporządkowane (chłopi) podlegają pewnej ochronie prawnej.
· państwo kapitalistyczne – charakteryzuje się występowaniem prywatnej własności środków produkcji oraz wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą. Główną siłą społeczną są właściciele środków produkcji, lecz grupy społeczne korzystają z formalnie równych praw.
· państwo socjalistyczne – charakteryzuje się ono daleko posuniętą uniformizacją stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych. Istnieje tu społeczna własność środków produkcji pozostających w rękach państwa i swobodni wytwórcy zatrudnieni w państwowych zakładach. Istotną różnicą pomiędzy państwami kapitalistycznymi a socjalistycznymi, jest forma własności – w państwach kapitalistycznych większość dóbr skupiona jest w rękach tzw. klasy średniej oraz wyżej, w krajach socjalistycznych własność jest domeną państwa, rozumianego jako prawny przedstawiciel całego narodu i ogółu żyjących w nim obywateli.
2) Geneza państwa
Geneza państwa, zespół przyczyn, które złożyły się na powstanie państwa. Koncepcja wywodzi się od Arystotelesa, wg której natura człowieka predestynuje go do życia w państwie, stąd jest ono naturalnym wytworem społecznego instynktu wspólnot ludzkich. Koncepcje teologiczne upatrują genezy państwa w woli istoty nadprzyrodzonej, Augustyn Aureliusz głosił, że każda władza pochodzi od Boga. Z kolei Tomasz z Akwinu uważał, iż jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od Boga, natomiast ustrój ustanawiają ludzie.
· teistyczna – teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności, licznych zwolenników zyskała w średniowieczu
· teologiczna – jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe.
· patriarchalna – koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii absolutnej
· patrymonialna – poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi.
· umowy społecznej – według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m.in. Jan Jakub Rousseau.
· podboju i przemocy – zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa. Sformułowana została w XIX w. przez Ludwika Gumplowicza.
· solidarystyczna – twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami.
· psychologistyczna – twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych – bezpieczeństwa, afiliacji, dominacji.
· marksistowska (bazy i nadbudowy) – państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels.
· teoria państwa w katolickiej nauce społecznej – według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli.
· funkcjonalna – dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie formy. Twórca: Aureliusz Augustyn.
3) Zasady ustroju politycznego państwa- pojęcie.
Zasady ustrojowe to podstawowe rozwiązania zamieszczone w ustawie zasadniczej, które regulują podstawy ustroju społecznego, politycznego i gospodarczego państwa.
Decyzje polityczne autorytetu ustrojodawczego wyrażone w postaci konstrukcji normatywnych, które determinują zakres praw i wolności człowieka oraz określają zasady organizacji i zakres kompetencji władz publicznych (budowa organów naczelnych, administracji i samorządu terytorialnego).
4) Przebieg prac nad Konstytucją RP z 2 kwietnia 1997r.
9 listopada 1993 r. zainaugurowała prace Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego, składająca się z 46 posłów Sejmu II kadencji i 10 senatorów Senatu III kadencji, wybranych w dniu 19 września 1993 r. W ten sposób po raz trzeci rozpoczęto prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej.
Pierwszy etap prac konstytucyjnych to lata 1989 - 1991 r., zakończony przygotowaniem projektu konstytucji zarówno w Sejmie, jak i Senacie. O tym, że nie doszło wówczas do uchwalenia konstytucji, zdecydował fakt, że Sejm wybrany w 1989 r. uległ samorozwiązaniu, jako nie pochodzący z wyborów wolnych i demokratycznych.
Za początek drugiego etapu prac można uznać wolne i demokratyczne wybory parlamentarne z 27 października 1991 r. Efektem prac tego parlamentu oraz prezydenta L. Wałęsy było przyjęcie ustawy konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP. Ustawa ta została oparta na założeniu, iż nową konstytucję uchwali większością 2/3 głosów Zgromadzenie Narodowe, czyli połączone Sejm i Senat, a ostatecznie o jej wejściu w życie zadecyduje naród w referendum. Przygotowanie projektu to zadanie Komisji Konstytucyjnej. Prawo wniesienia projektu Konstytucji przyznane zostało Prezydentowi RP, grupie co najmniej 56 członków Zgromadzenia Narodowego oraz Komisji Konstytucyjnej.
Parlament wybrany w wolnych i demokratycznych wyborach rozpoczął prace nad nową konstytucją, lecz do jej uchwalenia nie doszło, gdyż w maju 1993 r. prezydent L. Wałęsa rozwiązał parlament.
Sejm i Senat, wybrane w 1993 r., prace zmierzające do uchwalenia nowej ustawy zasadniczej rozpoczęły jednak nie od przygotowania projektu, lecz od nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Z inicjatywy prezydenta L. Wałęsy prawo wniesienia projektu konstytucji otrzymała grupa obywateli, której liczebność Sejm określił na 500 tys. Ponadto nowelizacja - uchwalona ostatecznie w kwietniu 1994 r. - przyjęła, że przedmiotem prac konstytucyjnych mogą być również projekty konstytucji wniesione w poprzedniej kadencji.
We wrześniu 1994 r. w Zgromadzeniu Narodowym odbyło się pierwsze czytanie 7 wniesionych projektów konstytucji przygotowywanych przez:
· Komisję Konstytucyjną Senatu I kadencji,
· Polskie Stronnictwo Ludowe i Unię Pracy,
· Konfederację Polski Niepodległej,
· Unię Wolności,
· Sojusz Lewicy Demokratycznej,
· prezydenta L. Wałęsę,
· NSZZ "Solidarność” i ugrupowania centroprawicowe (projekt obywatelski).
Wszystkie projekty zostały skierowane do Komisji Konstytucyjnej w celu przygotowania jednolitego projektu.
W końcowych miesiącach 1994 r. 6 stałych podkomisji Komisji Konstytucyjnej (Redakcyjna zagadnień ogólnych i przepisów wprowadzających konstytucję; Podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego; Zagadnień systemu źródeł prawa; Organów władzy ustawodawczej, wykonawczej i samorządu terytorialnego; Instytucji ochrony prawa i organów wymiaru sprawiedliwości; Praw i obowiązków obywateli) pracując bardzo intensywnie przygotowało poszczególne części projektu odpowiadające zakresowi pracy podkomisji określonemu w jej nazwie.
W końcu grudnia 1994 r. eksperci komisji zestawili efekty prac podkomisji. W ten sposób powstała pierwsza całościowa wersja projektu konstytucji.
Projekt ten na początku 1995 r. stał się przedmiotem prac podkomisji redakcyjnej. W ich efekcie powstała zmodyfikowana wersja projektu, nad którym w końcu stycznia 1995 r. obradowała Komisja Konstytucyjna. W wyniku przeprowadzonych wówczas głosowań rozstrzygnięto kilka kluczowych zagadnień ustrojowych. Przyjęto m.in., że parlament będzie dwuizbowy, a Prezydent nie będzie stał na czele władzy wykonawczej.
W konsekwencji przeprowadzonych głosowań z projektu będącego podstawą obrad komisji wykreślone zostały warianty rozwiązań, które nie zyskały poparcia większości komisji. W ten sposób powstała kolejna wersja projektu konstytucji (nosząca datę: 26 stycznia 1995 r.).
Projekt ten stał się postawą dalszych prac Komisji. Polegały one na tym, że przedmiotem systematycznej debaty był każdy z ponad 200 artykułów projektu. Po dyskusji zgłaszane były wnioski dotyczące treści określonego artykułu. W wyniku przeprowadzonych następnie głosowań nad wnioskami powstała treść poszczególnych artykułów.
W ten sposób Komisja pracowała przez ok. 1,5 roku obradując zwykle dwa razy w miesiącu na 2 - 3-dniowych posiedzeniach. Ten etap prac został zakończony 19 czerwca 1996 r.
W lipcu i sierpniu projekt stał się przedmiotem prac najpierw grupy ekspertów, a następnie podkomisji redakcyjnej. Efektem tych prac były propozycje poprawek - głównie o charakterze redakcyjnym i legislacyjnym - do zdecydowanej większości artykułów projektu.
W połowie września Komisja wznowiła prace rozpatrując propozycje poprawek przedłożone przez ekspertów i podkomisję redakcyjną. W praktyce okazało się, że była to całościowa analiza niemal wszystkich artykułów projektu. Ponadto zakres zmian wniesionych do projektu nie ograniczył się do zagadnień redakcyjnych, lecz objął również ważne zagadnienia merytoryczne. Jednym z nich było przyjęcie preambuły.
Ten etap prac zakończył się w dniu 11 grudnia 1996 r. Nie doszło jednak do ostatecznego głosowania nad projektem, gdyż parlamentarzyści Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy przedłożyli propozycje poprawek do projektu, warunkując głosowanie za projektem od przyjęcia przedłożonych poprawek, które zostały jednak krytycznie ocenione przez znaczną część członków Komisji.
W tej sytuacji postanowiono o przeprowadzeniu konsultacji politycznych mających na celu wypracowanie kompromisowych propozycji poprawek. Konsultacje takie toczyły się na początku 1997 r. Przyjęte w ich trakcie uzgodnienia pozwoliły na zamknięcie prac i uchwalenie w dniu 16 stycznia 1997 r. sprawozdania Komisji zawierającego projekt Konstytucji RP w formie tekstu jednolitego.
W dniach 24-28 lutego 1997 r. odbyło się trzecie posiedzenie Zgromadzenia Narodowego, na którym odbyto debatę nad sprawozdaniem Komisji Konstytucyjnej. W dyskusji zgłoszono 400 poprawek, w związku z czym projekt ponownie skierowano do Komisji w celu przedstawienia dodatkowego sprawozdania.
Komisja Konstytucyjna ZN na posiedzeniu w dniach 7-14 marca rozpatrzyła wszystkie poprawki i zarekomendowała przyjęcie 118 z nich.
21 marca 1997 r. Zgromadzenie Narodowe w głosowaniach przyjęło 98 poprawek i 2 wnioski mniejszości.
22 marca 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło w drugim czytaniu Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Za przyjęciem nowej ustawy zasadniczej głosowało 461 członków ZN, przeciwko - 31, 5 - wstrzymało się od głosu.
Konstytucja została przekazana prezydentowi RP do rozpatrzenia. Prezydent, w dniu 24 marca skierował do Zgromadzenia Narodowego propozycje 41 poprawek. Wcześniej, w tym samym dniu, o przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji i o własnych propozycjach Aleksander Kwaśniewski rozmawiał z przedstawicielami czterech klubów parlamentarnych (SLD, PSL, UW i UP) oraz ekspertami i doradcami.
W dwa dni później poprawki Prezydenta rozpatrywała Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego. Z 41 poprawek Komisja postanowiła zarekomendować przyjęcie 30 i odrzucenie ośmiu.
2 kwietnia 1997 r. odbyło się 4. posiedzenie Zgromadzenia Narodowego zwołanego w celu przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Odbyła się debata nad sprawozdaniem Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego o przedstawionych przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej propozycjach zmian do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej - trzecie czytanie.
W głosowaniach przyjęto część poprawek Prezydenta.
Zgromadzenie Narodowe przyjęło Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej.
Nową Konstytucję poparło 451 członków ZN, 40 było przeciw, 6 wstrzymało się od głosu.
2 kwietnia 1997 r. przewodniczący Zgromadzenia Narodowego, marszałek Sejmu Józef Zych przekazał prezydentowi Aleksandrowi Kwaśniewskiemu tekst Konstytucji RP uchwalonej w trzecim czytaniu przez ZN.
W tym samym dniu Prezydent podpisał zarządzenie o przeprowadzeniu referendum konstytucyjnego na dzień 25 maja br. Rozporządzenie Prezydenta ukazało się w Dzienniku Ustaw RP nr 51 z 2 kwietnia 1997 r. (poz. 174)
5) Katalog zasad ustroju w Konstytucji RP
Zasady są zawarte w I rozdziale Konstytucji RP, który stanowi zbiór podstawowych zasad określających charakter państwa, jak też wartości i priorytety, na jakich jest ono oparte. W ustaleniu katalogu tych zasad , który wciąż ma charakter otwarty, bardzo istotną rolę odgrywa Trybunał konstytucyjny. Poprzez orzecznictwo nie tylko nadaje treść poszczególnym zasadom , określa ich rolę i znaczenie, ale wyprowadza nowe zasady z już obowiązujących. Z treści konstytucji można współcześnie wyprowadzić następujące zasady ustrojowe:
· republikańskiej formy rządów,
· demokratycznego państwa prawnego,
· sprawiedliwości społecznej,
· jednolitości państwa,
· suwerenności (zwierzchnictwa),
· przedstawicielstwa (reprezentacji),
· trójpodziału i równowagi władz,
· systemu rządów parlamentarno-gabinetowych,
· wieloprzymiotnikowego prawa wyborczego,
· pomocniczości (subsydiarności),
· pluralizmu politycznego,
· dwuizbowości parlamentu,
· decentralizacji władzy publicznej i samorządu terytorialnego,
· odrębności władzy sądowej,
· niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów i trybunałów,
· społecznej gospodarki rynkowej,
· wolności gospodarczej,
· ochrony własności,
· wolności i praw człowieka oraz obywatela,
· autonomii,
· wzajemnej niezależności oraz współdziałania państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych.
6) Konstytucyjne zasady systemu źródeł prawa
Konstytucja RP:
· wprowadziła podział źródeł prawa (aktów prawnych) na powszechnie obowiązujące i wewnętrznie obowiązujące, w związku z tym system źródeł prawa ma charakter dualistyczny (dychotomiczny), tj. że w istocie każdy akt normatywny musi zostać podporządkowany albo prawu powszechnie wiążącemu , albo wewnętrznie wiążącemu;
· określiła miejsce prawa międzynarodowego i prawa wspólnotowego w systemie prawa polskiego;
· sprecyzowała zasady wydawania aktów prawnych wykonawczych do ustawy, tj. rozporządzeń (zwykłych) i zarządzeń;
· stworzyła podstawy tzw. zamkniętego systemu źródeł prawa.
W demokratycznym państwie prawa przyjmuje się wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją "Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej". Jest to wynikiem przyjętej hierarchii aktów prawnych, zgodnie z którą każda ustawa musi być zgodna z konstytucją (zasada konstytucyjności, zaś każde rozporządzenie wykonawcze nie może być sprzeczne z ustawą i konstytucją (zasada legalności). Do oceny zgodności aktów prawnych z normami wyższego rzędu powołany jest Trybunał Konstytucyjny.
Istotą przepisów prawa powszechnie obowiązującego jest ich zakres obowiązywania – mogą one obowiązywać wszystkie podmioty w państwie. Przepisy także mogą kształtować sytuację prawną obywateli i podmiotów podobnych, różnego rodzaju stowarzyszeń i organizacji, z partiami politycznymi włącznie, a także poszczególnych segmentów aparatu władzy publicznej zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. Ujęte są w hierarchicznym systemie, który polega na tym, że każdemu typowi aktu normatywnego przysługuje określona ranga w stosunku do typów pozostałych.
Podstawowymi konsekwencjami tej hierarchiczności są:
ü Wymóg zgodności aktów niższego szczebla z aktami wyższego szczebla – konsekwencją niezgodności jest wadliwość aktu niższego i pozwala to sądom na uchylenie bądź pominięcie takiego aktu.
ü Wymógł by uchylenie, zmiana lub zawieszenie aktu danego szczebla mogło dokonać się tylko przez wydanie nowego aktu tego samego szczebla lub aktu szczebla wyższego.
ü Zakaz normowania pewnych materii przez akty poniżej określonego szczebla.
ü Zakaz wydawania aktów niższego szczebla bez uprzednio udzielonego upoważnienia w akcie wyższego szczebla.
Wyróżniamy 4 zasadnicze szczeble:
ü Szczebel Konstytucyjny;
ü Szczebel umów międzynarodowych ratyfikowanych zgodnie z art. 89 ust. 1;
ü Szczebel ustawowy (ustawy i rozporządzenia wydane na mocy ustawy przez prezydenta na podstawie art. 234);
ü Szczebel rozporządzeń.
Warunkiem wejścia w życie przez akty powszechnie obowiązującego prawa jest ich ogłoszenie (zgodnie z art. 88) w: Dzienniku Ustaw RP, Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” oraz Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski B”. Ich wydanie należy do Prezesa Rady Ministrów.
Przepisy tego prawa zostały ujęte w zamknięty system źródeł prawa w aspekcie:
· Przedmiotowym – Konstytucja wyczerpująco wymieniła formy aktów, w jakich mogą być zawierane normy o powszechnie obowiązującym charakterze.
Art. 92 Konstytucji wymienia:
- konstytucję;
- ustawy;
- rozporządzenia z mocą ustawy;
- ratyfikowane umowy międzynarodowe;
- normy prawa stanowione przez organizację międzynarodową, której członkiem jest RP, jeżel...
reniek1956